Biil ta Vivlia ti te tsakal la staik ta voʼneal pʼine

Li ta sjabilal 2012, junantik li buchʼutik tsaʼik li kʼusitik voʼne mukajtik ta lume (arqueólogos), te la staik sjepelultak pʼin ti pasbil ta lum ti te van yichʼoj oxmil jabile. Taje toj labal to sba laj yilik li buchʼutik chchanbeik skʼoplale. ¿Kʼu yuʼun? Maʼuk labal sba laj yilik li sjepelulaltak pʼine, jaʼ labal sba laj yilik li kʼusi te tsʼibabile.

Kʼalal laj xa ox stsʼakik li pʼine laj yakʼik venta ti jaʼ ta skʼop jkanaanetik li kʼusi te tsʼibabile. Li kʼusi te tsʼibabile xi chale: «Esbaal ben Bedá», ti jaʼ skʼan xal «Esbaal, xnichʼon Bedá». Liʼe jaʼ to sba velta jech tsʼibabil la staik jun biil ta voʼneal pʼin li buchʼutik tsaʼik li kʼusitik voʼne mukajtik ta lume.

Li Vivliae chalbe skʼoplal jun vinik ti Esbaal sbie, li vinik taje jaʼ xnichʼon li ajvalil Saule (1 Crón. 8:33; 9:39). Li jchanubtasvanej Yosef Garfinkel ti chchanbe skʼoplal li kʼusitik voʼne mukajtike xchiʼuk ti koltavan ta saʼel eke, laj yal ti toj labal la sba ti jaʼ noʼox te chichʼ alel ta Vivlia li biil taje. Laj yal xtok ti jaʼo laj yichʼ tunesel li ta skʼakʼalil ajvalil Davide xchiʼuk ti te chvinaj skʼoplal li ta kʼusitik voʼne mukajtik li vaʼ kʼakʼale. Junantik li buchʼutik xchanojbeik lek skʼoplale, chalik ti biil taje jaʼ noʼox laj yichʼ tunesel li vaʼ kʼakʼale. Li kʼusi chalik li buchʼutik chchanbeik skʼoplal li kʼusitik voʼne mukajtike, jaʼ te chvinaj ti koʼol xchiʼuk li kʼusi chal Vivliae.

Ta junantik tekstoetik ta Vivliae, li Esbaale, Is-boset chichʼ alel noxtok (2 Sam. 2:10). ¿Kʼu yuʼun «boset» laj yichʼ tunesel, ti maʼuk li biil «baale»? Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal li xchibal slivroal Samuele xuʼ van muʼyuk la stunesik li biil Esbaal xie, jaʼ ta skoj ti chvul-o ta sjol Israeletik li Baale, ti jaʼ li dios yuʼun jkanaanetik ta sventa li chaukilvoʼe. Pe li ta slivroal Vivlia ta baʼyel yuʼun Cronicase te chichʼ-o tunesel li biil Esbaale.