Akʼo yichʼ ichʼel ta mukʼ Jeova ti kʼu yelan ch-echʼ anupunele

1, 2. ¿Kʼusi oy ta yoʼonton Jeova ta stojolal li buchʼutik chnupunike?

¿MI OY xa anovio o anovia? ¿Mi amakoj xa abaik o anopoj xa chanupunik? Mi jaʼ jeche, ¡muyubajanik me! Mu xa van xaxokobik ta skoj ti ep kʼusi chachapanike. Li Jeova eke oy ta yoʼonton ti xakʼupinik tajek li skʼakʼalil anupunelikea xchiʼuk ti lekuk xbat li anupunelike (Prov. 5:18; Kant. 3:11).

² Ti kʼu yelan chjelav li anupunelike toj tsots me skʼoplal ti xichʼuk-o ichʼel ta mukʼ li Jeovae. ¿Kʼu yuʼun? Xchiʼuk ¿kʼuxi xuʼ spas avuʼunik taje? Li ta xchanobil liʼe, jaʼ chkalbetik skʼoplal li chib sjakʼobil taje. Akʼo mi jaʼ mas chichʼik albel li buchʼutik yakal xa chchapan snupunelike, li beiltaseletik ta jkʼeltik batele xuʼ me skoltautik jkotoltik sventa xkichʼtik ta mukʼ Jeova kʼalal chijbat ta junuk skʼinal nupunel o kʼalal chijkʼanbat tojobtasele.

¿KʼU YUʼUN SKʼAN XAVICHʼIK TA MUKʼ LI JEOVAE?

3. ¿Kʼusi skʼan stsakik ta venta li buchʼutik yakal chchapan snupunelike, xchiʼuk kʼu yuʼun?

³ Kʼalal chchapan snupunelik li yajtsʼaklomtak Kristoe, skʼan stsakik ta venta li beiltaseletik yakʼoj Jeova ta Skʼope. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun jaʼ la slikes nupunel li Jeovae. Jaʼ laj yakʼ nupunikuk li baʼyel krixchanoetike, li Adan xchiʼuk Evae (Jen. 1:28; 2:24). Jaʼ yuʼun, voʼoxuk ti yakal chachapan anupunelike, jaʼuk me mas tsots skʼoplal xavilik li kʼusi tsnop Jeovae.

4. Alo yan srasonal ti kʼu yuʼun skʼan stsakik ta venta kʼusi tsnop Jeova li buchʼutik chchapan snupunelike.

⁴ Yan srasonal ti kʼu yuʼun skʼan xatsakik ta venta kʼusi tsnop Jeova kʼalal chachapan anupunelike, jaʼ ta skoj ti jaʼ Atotik ta vinajele xchiʼuk ti jaʼ alekil amigoike (Ebr. 12:9). Ta melel, chakʼanik ti jechuk-o lek xavil abaik xchiʼuk li Jeovae. Jech xtok, mu xakʼanik ti oy kʼusi chopol xkʼot ta pasel li ta skʼakʼalil anupunelik o ta yan kʼakʼal ti xuʼ van xyayij-o yoʼonton o ti chopol xaʼi sba avuʼunike (Sal. 25:14). Kʼalal chanopbeik skʼoplal li kʼusitik spasoj talel ta atojolalik li Jeovae xchiʼuk li kʼusi tspas ta jelavele, ¿mi mu stauk-o van ti xichʼ-o ichʼel ta mukʼ ti kʼu yelan chjelav li anupunelike? (Sal. 116:12).

¿KʼUXI XUʼ XAVICHʼIK TA MUKʼ LI JEOVAE?

5. Li buchʼutik chchapan snupunelike, ¿kʼuxi xuʼ xkoltaatik yuʼun Vivlia sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel yuʼunike?

⁵ Li Vivliae muʼyuk ti xcholet xa chal kʼusi skʼan pasel kʼalal chjelav li mantal sventa nupunele o ti kʼu yelan skʼan xjelav li kʼine. Jaʼ yuʼun, li buchʼutik chnupunike xuʼ snop stukik kʼu smukʼul tspas li skʼinike, mi tspasik li kʼusi nopem xaʼiik ta slumalike xchiʼuk li kʼusi tskʼupinik ta jujuntale. Jaʼ noʼoxe, li yajtsʼaklomtak Kristoe skʼan stsakik ta venta xtok li smantaltak ajvalil ti bu nakalike (Mat. 22:21). Kʼuksiuk ti xkʼot ta nopel yuʼunike, mi tstsakik ta venta li beiltaseletik ta Vivliae, chichʼ-o me ichʼel ta mukʼ Jeova ti kʼu yelan chjelav li snupunelike xchiʼuk chmuyubaj yuʼunik. Jkʼeltik batel junantik beiltaseletik.

6. ¿Kʼu yuʼun skʼan stsakik ta venta smantaltak ajvalil li buchʼutik tskʼan chnupunike? (Romanos 13:​1, 2).

⁶ Tsakik ta venta li smantaltak ajvalile (Rom. 13:​1, 2). Ta epal lumetike, li ajvaliletike yakʼojik mantaletik ti skʼan xchʼunik li buchʼutik tskʼan chnupunike. Jaʼ yuʼun, sabeik skʼoplal li mantaletik yakʼoj ajvalil ti bu nakaloxuke. Mi oy kʼusi mu xavaʼibeik smelolale, kʼanbeik koltael li moletik ta tsobobbaile.b

7. ¿Kʼu yelan skʼan xjelav li jun nupunele?

⁷ Oyuk smelol ti kʼu yelan chjelav li anupunelike (1 Kor. 10:​31, 32). Ti kʼu yelan chjelav li anupunelike skʼan xakʼ ta ilel li talelaletik chakʼ chʼul espiritue, maʼuk li stalelal balumile (Gal. 5:​19-26). Ta skoj ti jaʼ jolil ta utsʼ alalil chkʼot li novioile, jaʼ oy ta sba sventa oyuk smelol xjelav li snupunelike xchiʼuk ti skʼupinike. ¿Kʼusitik skʼan stsakik ta venta yoʼ lekuk xjelave? Li buchʼu tsjelubtas mantale skʼan me ta slekiluk yoʼonton xal xchiʼuk ti ta smeloluk noʼoxe. Vaʼun, ta me stabeik sbalil li buchʼutik te oyike, yuʼun chakʼik venta ti jaʼ jun matanal yakʼoj Dios li nupunele xchiʼuk ti toj tsots skʼoplal li jun kʼakʼal taje. Jaʼ yuʼun, jutuk mu skotoluk velta tskʼanik ti teuk xjelav ta salon li mantale. Mi oy buchʼu tskʼan tstunes li Salon sventa Tsobobbaile, skʼan me stakbeik batel jlikuk karta li moletik ta tsobobbaile, taje skʼan jech spasik kʼalal jal toʼox skʼan xnupunike.

8. ¿Kʼusi xuʼ spasik li buchʼutik chnupunik sventa lekuk x-echʼ li skʼinike? (Romanos 13:13).

⁸ (Kʼelo Romanos 13:13). Mi la anopik ti chapasik kʼin o chavakʼik veʼele, ¿kʼusi skʼan xapasik sventa mu xachanbeik stalelal li balumile? Kʼalal chal Vivlia «kʼinetik ti solel muʼyuk xa smelolale», li ta griego kʼope jaʼ chalbe skʼoplal li kʼinetik ta voʼne ti bu chʼabal xa spʼisol chuchʼik poxe xchiʼuk ti tsots-o smusikaik akʼo mi syijil xa akʼobale (kʼelo li nota de estudio ta español «fiestas descontroladas», ta Romanos 13:13). Mi la anop chavakʼik poxe, kʼelik me ti ta spʼisoluk noʼox xavakʼik sventa mu buchʼu ep xbat ta uchʼel yuʼune.c Jech xtok, mi oy musikae, mu me xtʼintʼunuk tajek ti mu xa stakʼ lek xloʼilajik li buchʼutik te oyike. Maʼuk noʼox, skʼan xakʼelik xtok kʼusi musikail chatijik xchiʼuk kʼusi chal li sletrail sventa mu buchʼu chopoluk xaʼi sbae.

9. Li buchʼutik chnupunike, ¿kʼusi skʼan stsakik ta venta li ta skʼinal snupunelike?

⁹ Ta junantik lumetike, li achʼ jnupuneletike xuʼ van oy kʼusi tskʼan ch-albatik yuʼun junantik yutsʼ yalalik o yamigotakik ta yeloval li yantike. Jech xtok, ta junantik kʼinetike chakʼik ta ilel fotoetik o junuk svideoal li jnupuneletike o xuʼ van oy kʼusi yan xchapanojik sventa xchʼay-o yoʼontonike. Taje xuʼ van kʼupil sba ta kʼelel. Pe skʼan me xakʼelik ti ta smeloluk noʼox skotol li kʼusi chapasike xchiʼuk ti mu buchʼu xchibaj avuʼunike (Filip. 4:8). Xiuk xanopbeik skʼoplale: «¿Mi lek van ta kʼelel chilik li buchʼutik chtalike o mi toj yan xa ta kʼelel? ¿Mi muʼyuk tsokesbe skʼoplal li nupunele?». Pe li kʼusi mas tsots skʼoplale: «¿Mi chichʼ-o ichʼel ta mukʼ li Jeovae?». Xuʼ van oy onoʼox kʼusitik chapasik ti chakʼ tseʼeje, pe skʼan me mu kʼusi xavalik ti chopol ta aʼiele o ti jaʼ xa chtal-o ta sjolik li chiʼinejbail ta vayele (Efes. 5:3). Mi oy kʼusi tskʼan chalboxuk li avutsʼ avalal o avamigotake, skʼan me jaʼuk noʼox xalik li kʼusi lek chavaʼiike xchiʼuk ti x-ichʼvanik ta mukʼe.

10. ¿Kʼu yuʼun skʼan bikʼit xakʼ sbaik li buchʼutik chchapan snupunelike? (1 Juan 2:​15-17).

¹⁰ Bikʼituk xavakʼ abaik (kʼelo 1 Juan 2:​15-17). Li yajtsʼaklomtak Kristo ti skʼanojik Jeovae chakʼik ta ichʼel ta mukʼ Jeova ta skotol li kʼusitik tspasike, maʼuk ti jaʼ xa tskʼanik ichʼel ta mukʼe, taje ep sbalil chil li Jeovae. Jaʼ yuʼun, li buchʼutik chchapan snupunelik ti bikʼit yakʼoj sbaike muʼyuk ti solel ep takʼin tslajesike xchiʼuk ti xtoyet xa chakʼik ta ilel li kʼusitik oy yuʼunike. ¿Kʼusi sbalil chatabeik mi lek noʼox sba la apasik li skʼinal anupunelike? Akʼo avilik venta li kʼusi chal jun ermano ta Noruega ti Mike sbie: «Muʼyuk la jtikʼ jbakutik ta ilil xchiʼuk jech-o litunkutik batel ta prekursor. Akʼo mi maʼuk mukʼta kʼin la jpaskutik, pe la jkʼupinkutik tajek xchiʼuk mu xchʼay-o ta jolkutik». Xi chal jun ermana ta India ti Tabitha sbie: «Ta skoj ti lek noʼox sba la jpaskutik li skʼinal jnupunelkutike, muʼyuk vokol laj kaʼikutik xchapanel xchiʼuk jun noʼox koʼonton jchaʼvoʼalkutik. Jaʼ yuʼun, muʼyuk lilubkutik tajek o ti jaʼ xa la jvul-o tajek koʼontonkutike».

11. Li buchʼutik chnupunike, ¿kʼuxi chakʼik ta ilel ti bikʼit yakʼoj sbaik kʼalal tsnop kʼu yelan tslap skʼuʼike? (Kʼelo xtok li lokʼoletike).

¹¹ ¿Mi anopojik xa kʼu yelan chalap akʼuʼik? Chakʼanik van ti lekuk tajek xavinajik li vaʼ kʼakʼale. Li ta skʼakʼalil Vivlia eke, li jnupuneletike kʼupil sba tajek ti kʼu yelan tslap skʼuʼike (Is. 61:10). Melel onoʼox ti kʼu yelan chalap akʼuʼike, mas to van alakʼ sba ti jaʼ mu sta kʼalal oy noʼox bu chabatike. Jaʼ yuʼun, li ta skʼakʼalil anupunelike, skʼan lekuk ta kʼelel li akʼuʼike xchiʼuk ti mu smak okile (1 Tim. 2:9). Maʼuk me ti jaʼ xa te batem satik o ti labal xa tajek chilik ti kʼu yelan alapoj akʼuʼike, skʼan jaʼuk mas tsots skʼoplal ti xichʼuk ichʼel ta mukʼ li Jeovae (1 Ped. 3:​3, 4).

12. Li jnupuneletike, ¿kʼu yuʼun skʼan spʼajik li kʼusitik nopem xaʼiik spasel krixchanoetik ti mu jechuk chal Vivliae?

¹² Pʼajik li kʼusitik nopem xaʼiik spasel li krixchanoetik ti mu jechuk chal Vivliae (Apok. 18:4). Li ta sbalumil Satanase, li ta skʼinal snupunelike nopem xaʼi tspasik li kʼusitik te nitil skʼoplal ta jecheʼ relijion, ta espiritismo xchiʼuk ta labtael o metsʼtaele. Pe li Jeovae jamal chalbutik ti skʼan mu jpastik jsetʼuk li kʼusitik ibalik sba taje (2 Kor. 6:​14-17). Jaʼ yuʼun, mi oy kʼusi chakʼan chapasik ta skʼinal anupunelik ti jech nopem xaʼiik spasel ti bu nakaloxuke, pe mi mu xanaʼik mi lek chil li Jeovae, sabeik skʼoplal ti bu likem tale xchiʼuk saʼik beiltaseletik ta Vivlia yoʼ to mu xapasike.

13. ¿Kʼuxi xuʼ xchanbeik stalelal Jeova li achʼ jnupuneletik kʼalal ch-akʼbatik matanale?

¹³ Ti bu nakaloxuke, ¿mi nopem xaʼiik ti chakʼbeik matanal li jnupuneletike? Xuʼ van jelajtik li kʼusitik x-akʼ yuʼunike, yuʼun jlome jkʼulejik o junantik xtoke muʼyuk mas stakʼinik. Li Vivliae tstijbe yoʼonton yajtsʼaklomtak Kristo ti oyuk kʼusi xakʼbeik li yantike xchiʼuk ti jaʼ xmuyubajik-o kʼalal jech tspasike (Prov. 11:25; Ech. 20:35). Jaʼ yuʼun, li jnupuneletike mu skʼanik ti sujbiluk xaʼi sbaik li buchʼutik chkʼot ta snupunelik sventa xakʼik junuk matanale o ti xakʼik ta aʼiel ti mu sbalinik li matanal ti muʼyuk mas toyol stojole. Li yajtsʼaklomutik Kristoe jaʼ ta jchanbetik stalelal Jeova ti jnaʼ jtojtik ta vokol kʼalal oy buchʼu chakʼbutik junuk matanal ti ta slekil yoʼonton chakʼe, maʼuk ti sujbil chaʼi sbae (2 Kor. 9:7).

KʼALAL OY KʼUSI VOKOL CHAVAʼIIK SNOPELE

14. ¿Kʼusi tsnuptanik bateltik li buchʼutik chchapan snupunelike?

¹⁴ Xuʼ van vokol chavaʼiik ti xichʼuk-o ichʼel ta mukʼ Jeova ti kʼu yelan chachapan li anupunelike. Jech kʼuchaʼal liʼe, vokol van chavaʼiik ti lekuk noʼox sba li skʼinal anupunelike. Kalbetik skʼoplal Charlie ti te nakal ta Islas Salomone, xi chale: «Vokol tajek laj kaʼikutik snopel buchʼutik ta xkikʼkutik talel li ta kʼine, yuʼun ep tajek kamigotakutik. Jech xtok, ti bu nakalunkutike nopem xaʼiik ti chichʼik takel ta ikʼel skotolik li ta kʼine». Li Tabitha ti laj kalbetik skʼoplal ta parafo 10, xi chale: «Ti bu nakalune nopem xaʼiik ti ep tajek buchʼutik tstaik ta ikʼele. Jaʼ yuʼun, ta slikebale chopol laj yaʼiik jtot jmeʼkutik ti jaʼ noʼox sien ta voʼ la jtakutik ta ikʼele». Li Sarah ti te nakal ta Indiae, xi chale: «Oy buchʼutik ti tsots tajek skʼoplal chilik ti xichʼik ojtikinel ti oy tajek stakʼinike. Kʼalal nupunik li jprimotake, mukʼta kʼin la spasik xchiʼuk solel toyajtik stojol li kʼusitik laj yakʼike. Jaʼ yuʼun, oy buchʼutik jech-o laj yalbunkutik ti skʼan masuk to labal sba jpaskutike». ¿Kʼusi van xuʼ skoltaoxuk mi jech la anuptanik o mi oy kʼusi yan la anuptanike?

15. Li buchʼutik chchapan snupunelike, ¿kʼu yuʼun skʼan jechuk-o spasik orasion?

¹⁵ Jechuk-o me xapasik orasion kʼalal chachapan anupunelike. Xuʼ xavalbeik Jeova kʼusiuk ti chanuptanike o li kʼusi chavul-o avoʼontonike (Filip. 4:​6, 7 xchiʼuk li nota de estudio ta español «en cualquier situación»). Jech xtok, xuʼ xavalbeik Jeova ti skoltaoxuk sventa lekuk li kʼusi xkʼot ta nopel avuʼunike, ti xakʼboxuk jun oʼontonal kʼalal chavul avoʼontonike xchiʼuk ti xakʼboxuk stsatsal avoʼontonik sventa xavalik ti oy kʼusi muʼyuk chapasike (1 Ped. 5:7). Kʼalal chavilik kʼu yelan tstakʼ a-orasionik li Jeovae, mas to chapat avoʼontonik ta stojolal. Xi to chal li Tabithae: «Li kʼusi la jvul-o koʼontonkutik xchiʼuk li jnovioe jaʼ ti xlik jkʼopkutike xchiʼuk ti xlik jkʼopkutik xchiʼuk li kutsʼ kalalkutike. Jaʼ yuʼun, jujukoj kʼalal mu to chkalbekutik skʼoplal li kʼusi ta jpas ta jnupunelkutike, baʼyel ta jpaskutik orasion. Laj kilkutik kʼu yelan la skoltaunkutik Jeova sventa junuk noʼox koʼontonkutike».

16, 17. Li buchʼutik chchapan snupunelike, ¿kʼu yuʼun toj tsots skʼoplal ti jamaluk xalik li kʼusi tsnopike?

¹⁶ Jamal xakʼopojik xchiʼuk ichʼvananik ta mukʼ (Prov. 15:22). Li buchʼutik chchapan snupunelike ep tajek kʼusi skʼan xkʼot ta nopel yuʼunik, jech kʼuchaʼal ti kʼusi ora chnupunike, ti kʼu yepal tslajes stakʼinike, ti buchʼutik tstaik ta ikʼele xchiʼuk oy yan kʼusitik skʼan snopik. Jaʼ yuʼun, kʼalal mu to kʼusi xkʼot ta nopel avuʼunike, jmojuk xakʼelbeik skʼoplal li kʼusitik xuʼ xapasike, ti xatsakik ta venta li beiltaseletik ta Vivliae xchiʼuk li kʼusitik xuʼ van xalboxuk li yan ermanoetik ti yijik ta mantale. Kʼalal chavalbe abaik li kʼusi chanopike, ta slekiluk avoʼonton xapasik, xanaʼuk xa-ochik ta rason xchiʼuk ti xajelik mi oy kʼusi skʼan jelele. Mi oy kʼusi la skʼanboxuk ti xapasik li atot ameʼik o achiʼiltakik ta vokʼele, pasik ti bu kʼalal xuʼ avuʼunike, yuʼun li stukik eke toj tsots skʼoplal chilik li vaʼ kʼakʼale. Mi mu spas avuʼunik li kʼusi tskʼanike, ta slekiluk me avoʼonton xavalbeik ti kʼu yuʼun muʼyuk chapasike (Kol. 4:6). Koltaik sventa xakʼik venta ti jaʼ mas tsots skʼoplal ti lekuk xjelav li kʼine xchiʼuk ti xichʼuk-o ichʼel ta mukʼ li Jeovae.

¹⁷ Mi maʼuk stestigotak Jeova li atot ameʼike, mas van vokol chavaʼiik yalbel li kʼusi kʼotem ta nopel avuʼunike, pe ta me xaʼibeik smelolal mi ta slekil avoʼonton chavalbeike. Xi chal jun ermano ta India ti Santhosh sbie: «Li kutsʼ kalalkutike tskʼanik ox ti oy kʼusitik jpaskutik ti te nitil skʼoplal li ta relijion hindue. Vokol tajek laj yaʼibeik smelolal li kʼusi ta jnopkutik xchiʼuk jnoviae. Kʼot ta nopel kuʼunkutik ti ta jpaskutik junantik li kʼusi tskʼanik ti muʼyuk bu chopol chil li Jeovae. Jech kʼuchaʼal liʼe, jaʼ laj kakʼkutik li veʼlil kʼuchaʼal tskʼanike. Jech xtok, la jnopkutik ti jaʼ lek ti muʼyuk buchʼu xkʼejin o x-akʼotaje, yuʼun muʼyuk bu jech nopemik».

18. ¿Kʼusi xuʼ xkoltaatik li buchʼutik chnupunik sventa lekuk x-echʼ li snupunelike? (1 Korintios 14:40; kʼelo xtok li lokʼole).

¹⁸ Akʼik persa ti lekuk xa chapal avuʼunik skotole. Mi jech la apasike, li ta skʼakʼalil anupunelike muʼyuk xa me kʼusi mas chavul-o avoʼontonik (kʼelo 1 Korintios 14:40). Xi chal Wayne ti likem ta Taiwane: «Kʼalal junchib xa ox kʼakʼal skʼan li jnupunelkutike, la jtsob jbakutik xchiʼuk li buchʼutik tskoltaunkutike. La jloʼiltakutik li kʼusitik jchapanojkutike xchiʼuk la jchankutik junantik li kʼusitik chichʼ pasel sventa lekuk xjelave». Akʼik me persa ti ta yorailuk xapasik skotole, vaʼun jaʼ jech chatsakik ta venta li buchʼutik chkʼotike.

19. ¿Kʼusi xuʼ spasik li jnupuneletik sventa oyuk smelol xjelav li skʼinal snupunelike?

¹⁹ Mi kak chanopbeik skʼoplal li kʼusitik xuʼ xakʼ vokolile, jaʼ me tskoltaoxuk sventa xanaʼik kʼusi xuʼ xapasik mi jech kʼot ta pasele (Prov. 22:3). Jech kʼuchaʼal liʼe, ti bu nakaloxuke, ¿mi nopem xaʼiik ti jech noʼox chkʼotik ta kʼin li buchʼutik muʼyuk takbilik ta ikʼele? Sventa mu jechuk xkʼot ta pasele, nopbeik skʼoplal kʼusi xuʼ xapasik. Jech xtok, mi chkʼot avutsʼ avalalik ti maʼukik stestigotak Jeovae, albeik kʼu yelan chjelav li anupunelike xchiʼuk ti kʼu yuʼun muʼyuk chichʼ pasel junantik li kʼusitik nopem xaʼiike. Xuʼ xavakʼbeik skʼel li mantal ta jw.org ti xi sbie: «¿Cómo son las bodas de los testigos de Jehová?». Sventa oyuk smelol xjelav li skʼinal anupunelike, xuʼ xakʼanbeik vokol junuk ermano ti yij ta mantal sventa jaʼuk sbain li kʼine (Juan 2:8). Mi baʼyel xa onoʼox chavalbeik li kʼusi anopoj chapasike, jaʼ me tskoltaoxuk sventa lekuk x-echʼ li kʼine, ti lekuk xvinaje xchiʼuk ti jechuk xjelav kʼuchaʼal anopojike.

20. ¿Kʼusi mas tsots skʼoplal skʼan xilik li jnupuneletike?

²⁰ Kʼalal chanopbeik skʼoplal skotol li kʼusitik skʼan xachapan ta anupunelike, xuʼ van chkʼuxub-o ajolik. Pe teuk ta ajolik ti jun noʼox kʼakʼal li kʼusi chapas ta anupunelike, yuʼun li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti jmoj xa chlik tunanik ta stojolal Jeovae. Akʼik persa ti xichʼuk-o ichʼel ta mukʼ Jeova li skʼinal anupunelike xchiʼuk ti lekuk noʼox sba xvinaje. Pato avoʼontonik ta stojolal Jeova. Mi chatsakik ta venta li beiltaseletik ta Vivliae, xi chavalik ta tsʼakal kʼalal chvul ta ajolik kʼu yelan jelav li anupunelike: «¡La jkʼupin tajek, stuk xa noʼox jech!» (Sal. 37:​3, 4).