سىز بىلەمسىز؟
بىرىنچى ئەسىردىكى سىناگوگ بۇ سۈرەتتە، جەلىلىيە دېڭىزىنىڭ غەربىي شىمالىدىن 10 كىلومېتر يىراقلىققا جايلاشقان گاملا شەھىرىدىن تېپىلغان سىناگوگ كۆرسىتىلگەن. بۇ قەدىمقى يەھۇدىي ئىبادەتخانىسىنىڭ قانداق بولغانلىقىنى تەسەۋۋۇر قىلىشقا ياردەم بېرىدۇ.
سىناگوگىنىڭ پەيدا بولۇش تارىخى
«سىناگوگ» دېگەن گرېك سۆزى «جامائەت» ياكى «بىللە جەم بولۇش» دېگەن مەنىگە ئىگە. سىناگوگنىڭ شۇنداق ئاتىلىشى ئورۇنلۇق، چۈنكى قەدىمقى زاماندا، يەھۇدىيلار جامائىتى، يەنى خەلقى تەلىم ئېلىش ۋە دۇئا-ئىبادەت قىلىش ئۈچۈن جەم بولۇپ بىر جايلارغا يىغىلىشقانىدى. ئىبرانىي يازمىلاردا سىناگوگ سۆزى تىلغا ئېلىنمىغان بولسىمۇ، گرېك يازمىلاردىن مىلادى بىرىنچى ئەسىرىدە شۇنداق جايلارنىڭ بولغانلىقى ئېنىق كۆرۈۋېلىشىقا بولىدۇ.
كۆپ تەتقىقاتچىلارنىڭ ئېيتىشىچە، سىناگوگلار يەھۇدىيلار بابىل قۇللۇغىدا بولغاندا پەيدا بولغان. «يەھۇدىي قامۇسىدا» مۇنداق يېزىلغان: «مەركىزىي ئىبادەتخانىسىدىن ئايرىلغاندىن كېيىن قۇللۇقتا بولغان يەھۇدىيلار ياتئەلدە تەسەللىيگە موھتاج بولغانلىقتىن، ئاندا-ساندا جەم بولۇپ تۇرغان. بەلكىم، ئۇلار شەنبە كۈنلىرى يىغىلىپ، مۇقەددەس يازمىلارنى ئوقانىدى». ئازاد بولغاندىن كېيىنمۇ، ئۇلار بارغان جايلىرىدا سىناگوگلارنى سېلىپ، شۇ يەرلەردە دۇئا قىلىش ۋە يازمىلارنى ئوقۇش ئۈچۈن جەم بولۇشنى داۋاملاشتۇرغان.
بىرىنچى ئەسىردە، يەھۇدىيلار ئىسرائىلدا، ئوتتۇرا يەر دېڭىز رايونىدا ۋە ئوتتۇرا شەرىقتە ياشىغان. شۇ ۋاقىتلاردا سىناگوگلار ئىبادەت قىلىدىغان ۋە جەمئىيەتتىكى مەسىلىلەرنى ھەل قىلىدىغان مەركەزگە ئايلانغان. يېرۇسالىم ئىبرانىي ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورى لى لېۋىن مۇنداق دېگەن: «[سىناگوگ] تەلىم ئالىدىغان، بايراملاردا مۇقەددەس تاماقلىرىنى يەيدىغان، يۇرتنىڭ پۇلىنى يىغىپ ساقلايدىغان، سوت ئىشلىرى يۈرگۈزۈلىدىغان ۋە ئىجتىمائىي-سىياسىي مەسىلىلەرنى ھەل قىلىدىغان جاي بولغان. ئەلۋەتتە، ئەڭ مۇھىمى، شۇ يەردە دىنىي خىزمەت ئېلىپ بېرىلغانىدى». شۇ سەۋەبتىنمۇ، ئەيسا دائىم سىناگوگلارغا ياكى يەھۇدىي ئىبادەتخانىللىرىغا بېرىپ تۇراتتى (ماركۇس 1:21؛ 6:2؛ لۇقا 4:16). شۇ يەردە ئۇ ئادەملەرگە تەلىم بەرگەن ۋە ئۇلارنى ئىلھاملاندۇرغان. مەسىھىيلەر جامائىتى تەشكىل بولغاندىن كېيىن، پاۋلۇسمۇ يەھۇدىي ئىبادەتخانىلىرىدا كۆپ ۋەز قىلغان. ئادەتتە شۇنداق ئىبادەت جايلىرىغا خۇداغا يېقىنلىشىشنى خالىغان كىشىلەر باراتتى. شۇڭا ئەلچى پاۋلۇس بىرەر شەھەرگە كىرگەندە، ئەڭ ئاۋۋال سىناگوگغا بېرىپ ۋەز قىلاتتى.—ئەلچى. 17:1، 2؛ 18:4.