WA CI KŨLĨHA?

Ovitangi vi pi Herode a li yaka lavio poku tumbulula onembele ko Yerusalãi?

Salomone wa tunga onembele ko Yerusalãi okuti konele yutundilo kuenda kutakelo womunda; kua kala ovimbaka via lepa oco vi teyuile onembele yi kola. Herode wa yonguile onembele yimue ya velapo okuti ya tungiwa la Salomone yi sule, kuenje wa fetika oku tumbulula loku vokiya onembele yaco.

Mitavaso yupange wa Herode wa fetika oku vokiya ocitumãlo ca kala konele yo konano oco va tungilepo ovimbaka vio kaliye. Ocimbaka ca kala konele yombuelo, va vokiyako 32 kolometulu. Oco va tẽlise upange waco, ca sukilile oku panga ociseveto cimue covawe a pama oco va tungileko ocimbaka. Kolonepa vimue, ovimano via lepele eci ci soka 50 kolometulu.

Herode wa seteka oku yuvula oku sumuisa va Yudea ale oku tateka ovopange onembele kuenda oku eca ovilumba. Pole ulume umue u Yudea haiye ukuovolandu o tukuiwa hati, Flávio Josefo wa popia okuti, Herodes ndaño okuti wa pindisa ovitunda via va yudeia umesele woku tunga kuenda wu karpindeiru, pole olonalavai viaco ka via kuatele omoko yo ku inĩla povitumalo vi kola.

Herode ka muile esulilo liupange waye. Momo toke kunyamo wa 30 K.K., upange woku tumbulula wa kala oku amamako vokuenda kueci ci soka 46 kanyamo. (Yoano 2:20) Upange waco wa maluisiwa loneka ya Herode, Agripa 2, vocakati cocita catete K.K.

Momo lie omanu vo ko Melita va simĩla okuti upostolo Paulu wa kala omondi?

Omanu vamue vo ko Melita va yapuisiwile lovihilahila vietavo lia va Helasi. Ndomo ca lomboluiwa kelivulu Liovilinga, kũlĩhisa eci ca pita noke liungende wa Paulu ko Melita. Eci upostolo Paulu a vokiya ocitungu colohui pondalu va kala oku yota lomanu va lingila kumosi ungende, onyoha ya tunda kowuya waco, kuenje yo kakatela keka. Eci omanu va kalapo va ci mola va popia hati: “Ka ci pumbi okuti omunu u omondi. Ndaño wa puluka kokalunga haimo Esunga ka tavele okuti o kala lomuenyo.”—Ovilinga 28:4.

Kelimi lio Helasi ondaka “Esunga” yi lombolaka “di’ke.” Ondaka yaco yi lombolokavo ocina cimue ka ci letiwe. Valongiso uhembi wa va Helasi, o Dike ya kala onduko yo suku yimue yukãi, yesunga. Ovo va simãile okuti eye o songuila ovitangi kuenda o sapula ovolandu omanu ka a limbukiwile la Yewusi, oco okuti una wa linga ocina ka ca sungulukile o yambuiwa. Ndomo ca lomboluiwa velivulu limue, olonungi vio ko Melita via simãile hati: “Ndaño Paulu wa puluka vo kalunga, eye ulume umue wa kuatiwa la suku Dike . . . lekuatiso lionyõha.” Pole, omanu va pongolola ovisimĩlo viavo eci va limbuka okuti Paulu onyõha ka yolumanẽle.