Omuenyo Noke Yokufa−Nye Omanu Vasima?

“Omunu nda o fa o kala vali lomuenyo?”−YOVI 14:14.

1, 2. Nye omanu vasiata okukuama eci vafisa umue osoliwe calua?

VONJO yimue yokukapa ovivimbi Kolupale luo Nova York, akamba kuenda epata vakala lokuenda levando kulala okutala ocivimbi vocikasia cikasi upulule, kuenje, ovo vakomõha okutala etimba liukuenje umue ukuanyamo 17 wafa luvei utukuiwa okuti ocâncer. Inaye omo utima woteka lesumuo liapiãla wapitolola lasuelẽla vovaso olondaka viokuti: “Tommy cilo wasanjuka calua. Suku wayongola Tommy oco akale laye kilu.” Ocisimilo eci oco eye volongisa kuenje wacitava.

² Kocinãla cisoka 11.000 kolokilometulu, ko Jamnagar, kofeka yo Índia, omõla uveli pokati kava vatatu wasiakãla ondalu yavaya oco vatimihe ocivimbi ca isiavo wafa. Ulienge wondalu wasitikiwa londaka ya Brâmane wakala lokupitulula olondaka vipopia hati mantras Sânscritas, vilomboloka okuti: “Ocilelembia kacifi okuti cituihinya elikolisilo liaye liokulitokeka locili cavelapo.”

3.Apulilo api omanu vasiata okulinga vokuenda kuanyamo?

³ Ocili okuti olofa viatusambukila vosi yetu. (Va Roma 5:12) Casunguluka okulipula etu muẽle nda olofa ovio esulilo liovina viosi. Okusokolola lutate eci catiamẽla kekalo liovikula, Yovi, una wavumbile Yehova Suku tunde osimbu, wapopia hati:” Momo nda uti u timbuiwa kuli elavoko okuti u yova vali. Kuli muẽle elavoko okuti ko liweka ovinjovelela.” Cipopiwa ndati catiamẽla komanu? Yovi wapula hati: “Omunu nda o fa o kala vali lomuenyo?” (Yovi 14:7, 14) Vokuenda kuanyamo omanu vovisoko viosi vasiata okusokolola kapulilo okuti: Kuli hẽ omuenyo noke yokufa? Nda kuli, omuenyo waco wukasi hẽ ndati? Nye puãi, omanu vasiata okutava? Kuenda momo lie?

Atambululo Alua, Atiamẽla Kosapi Yimuamue

4.Omanu vakasi vatavo añi añi nye vatava kueni catiamẽla komuenyo noke yokufa?

⁴ Valua Akristão vesanda vatava okuti noke yokufa, omanu vaenda kilu ale vifelu. Va Hindu, vatava kocisimilo cokuti eci omunu afa ocitiwa vali letimba likuavo. Ndomo cilomboluiwa vetavo lio Islamiku, ovo vatava okuti noke yokufa kukeya eteke liesombiso, eci Alá akakulihisa ovilinga viomunu lomunu otembo akala lomuenyo noke okatepisa ava vaenda kulamba kuenda ava vaenda vifelu. Kolofeka vikuavo, omanu vatava okuti olofa vitunda kokutenga ovituwa viopocitumãlo levi Viakristão vesanda. Ndeci kofeka yo Sri Lanka, va Budista kuenda va Katolika eci kufa umue ukuepata liavo vayulula apito lolonjanela viosi kuenda vamiha ondiyelo yimue yulela yikala lokuitama otembo yosi, kuenda ocikasia cikapiwa ponele yimue okuti olomãhi viocivimbi vimba ovaso kuvelo wokovaso. Ovo vakolela okuti okulinga ovina evi cikuatisa okutundisa espiritu, ale ocilelembia cocivimbi, vonjo. Ndeci, valua Vakatolika kuenda Vaprotestande vo Afrika Ocidental, vasiata okusitika alumuilo eci omunu umue afa oco okuti lomue olitalela volumuilo sanga omõla ocilelembia comunu wafa. Noke, eci papita 40 koloneke, epata kuenda akamba volingila ocipito catiamẽla kokuiñila kuocilelembia caye kilu.

5.Ondotilina ye okuti oyo yitaviwa latavo osi?

⁵ Ndaño okuti ovituwa viaco vialitepa, cimõleha ciwa okuti atavo alua atava kocisimilo cimuamue. Ovo vatava okuti vetimba liomunu muli cimue−citukuiwa okuti ocilelembia, espiritu ale ocilulu−kacifi okuti cituihinya lomuenyo noke yokufa kuetimba. Ekolelo liokuti omunu okuete ocilelembia kacifi liasiata calua kolohulukãi viatavo Vakristão vesanda kuenda kovisoko vialio. Vetavo lia va Yudea litaviwavo okuti olio elongiso liavelapo. Vetavo lio Hinduísmo elongiso liaco eli valisokisa okuti olio ociseveto cokulongisa ondotilina yokuti eci omunu afa ocitiwa vali letimba likuavo. Va Musulumanu vatava okuti omunu okuete ocilelembia cituihinya lomuenyo noke yokufa kuetimba. Vakuafeka yo Australia, etavo lio Animismo vo Afrika, o Xintoísmo kuenda o Budismo, osi alongisa ovina vialua viatiamẽla kondaka eyi.

6. Omanu valilongisa calua vasiata okukilihisa ndati ocisimilo cokuti omunu okuete ocilelembia kacifi?

⁶ Konepa yikuavo, kuli ava vatava okuti omuenyo wusulila eci omunu a fa. Kokuavo, ovisimilo viokuti omuenyo wutuihinya vocilelembia okuti hamunuko, calitepa ketimba, soketi viahuku. Umue walilongisa calua otukuiwa okuti Miguel de Unamuno woko Espanya wokocita ca 20 wasoneha hati: “Okutava okuti omunu okuete ocilelembia kacifi cilomboloka okutava okuti ocilelembia cituihinya otembo yosi, eci okucitava lesunga liosi cilekisa okutomba eci casunguluka.” Vakuavo okuti vatavavo konjila yimuamue muakongela olonoño viosimbu viakemãlẽle calua ndeci Aristóteles kuenda Epicuro, umue ndotolo Hipócrates, onoño yokofeka yo Eskosia David Hume, umu walilongisile calua woko Árabe otukuiwa okuti Averroés, kuenda usongui watete wokofeka yo Índia eci vatambula elisanjo liavo, otukuiwa okuti Jawaharlal Nehru.

7. Apulilo api asilivilo calua atiamẽla kokutava kondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi okuti cilo tu a kulihisa?

⁷ Omo liocitangi covisimilo viaco kuenda omo lievi vitaviwa, tusukila okupula ndoco: Ocili muẽle okuti tukuete ocilelembia kacifi? Nda ocilelembia kacifi, oco puãi citava ndati okuti elongiso eli olio liavelapo vali katavo alua oloneke vilo? Ocisimilo caco cafetikila pi? Cavelapo okuti tusanga atambululo ocili atusanjuisa atiamẽla kapulilo a momo ekalo lietu liotembo yikeya liatiamẽla oku. (1 Va Korindo 15:19) Pole, tete, tukulihisi lutate ndomo kuafetika ondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi.

Koku Kuafetikila Ondotilina

8. Nye capopia Sócrates la Platão catiamẽla kokuamisako ocisimilo cokuti omunu okuete ocilelembia kacifi?

⁸ Kocita catãlo O. Y. Sócrates la Platão olonoño vioko Helasi vatavele kocisimilo cokuti omunu okuete ocilelembia kacifi. Ocili okuti, ovo havoko vafetikile ocisimilo caco. Pole, ovo va pepisa ocisimilo caco noke vaciñisa valongiso uloño wesanda, kuenje vacilinga ciwa ndakuti cakoka omanu vavelelepo vokoloneke viavo kuenda vakuavo. Uvangi ulekisa okuti etavo lio Zoroastrismo liava Pérsia vokotembo yosimbu kuenda va Egito ovo tete vatavelevo kondotilina yocilelembia kacifi. Kaliye kulingiwa epulilo liokuti: Pi kuatunda elongiso eli?

9. Yipi yakala ono okuti yakuamaile ovisoko viosimbu ndeci vio Egito, vio Pérsia, kuenda vio Helasi?

⁹ Elivulu The Religion of Babylonia and Assyria lilombolola okuti: “Koluali luosimbu, etavo lio Bavulono liasambuisako ovisila vialio o Egito, o Persia, kuenda o Helasi.” Elivulu liaco eli handi lilombololavo okuti: “ Omo liokulisanga kuatete kuo Egito lo Bavulono, ndomo calekisiwa votuavaya tuo El–Amarna, va Egito vakala lapuluvi alua okukuama ovisimilo lovisila via va Bavulono kafendelo avo.”a Cimuamue haico cipopiwa catiamẽla kovituwa via va Persia yosimbu kuenda va Helasi.

10. Ocisimilo ce cakuata va Bavulono catiamẽla komuenyo noke yokufa?

¹⁰ Va Bavulono yosimbu vatavele kondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi? Ctiamẽla konepa eyi, Ulongisi Morris Jastrow, Jr., wo Universidade yoko Pensilvânia, U.S.A., wasoneha hati: “Cikale owiñi ale asongui vetavo [lio Bavulono] kavalatava okuti omuenyo wusulila muẽle wosi. Okufa [kokuavo] kuakalaño ndonjila yokuenda komuenyo wumue wukuavo, okulikala [omuenyo wumue kawukuete esulilo] kualekisa ciwa okuti omunu kapondola okupuluka kepongoloko liyilila kokufa.” Oco muẽle, va Bavulono vatavelevo okuti omuenyo wovina vimue, lawovo wutuihinya noke yokufa. Ovo vaenda okucilekisila pokukenda omunu umue wafa kumosi lovikuata vimue hati oco vikokuatise Komuenyo Noke Yokufa.

11, 12. Noke Yetande, pi kuafetikila ondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi?

¹¹ Kakuli atatãhãi, elongiso liokuti omunu okuete ocilelembia kacifi liatunda ko Bavulono yosimbu. Eci cikuete esilivilo lie? Ndomo casonehiwa Vembimbiliya, olupale luo Bavele ale Bavulono, luafetikiwa la Nimuroti, oneka ya Noha. Kovaso yoloneke pana okuti Etande liokoloneke via Noha liapita ale, oluali luosi luakala ño lika lelimi limosi kuenda etavo limosi. Nimuroti hayeko lika wakala “embelengenje linene ku Yehova” pole omanu vokuamẽle vayonguile ‘okukemãlisa onduko yaye’ kokuavo. Handi vali, omo vatunga olupale kuenda osapalalo, Nimuroti wasovola etavo lialitepa.−Efetikilo 10:1, 6, 8–10; 11:1–4.

¹² Omo liaco vamue vakuavisila vasiata okulombolola okuti Nimuroti wafa lãvi. Noke yokufa kuaye va Bavulono vafetika okukuatela esumbilo lialua omo vosokisile okuti eye usovoli, utungi, kuenda soma yatete yolupale luayo. Tunde opo suku umue Marduque (Merodaque) vosokisile okuti eye usovoli wo Bavulono, kuenda etendelo liolosoma vio Bavulono liatukuiwa noke yaye, vamue valilongisa calua vasiata okupopia hati Marduque eye okasi pomangu yakemãla ya Nimuroti. (2 Olosoma 25:27); Isaya 39:1; Yeremiya 50:2) Nda eci oco, puãi ocisimilo cokuti omunu okuete ocilelembia cipuluka kokufa kotembo Nimuroti afa mbi canda okutaviwa lomanu vatito. Omo liaco, asapulo alekisa okuti noke Yetande, elongiso liokuti omunu okuete ocilelembia kacifi liafetikila ko Bavele, ale ko Bavulono.

13. Ondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi yalisanduila ndati voluali luosi, kuenda lipi liakala esulilo liayo?

¹³ Embimbiliya lilekisavo okuti Suku watateka elikolisilo liava vatunga osapalalo yo Bavele pokutatayaisa elimi liavo. Omo okuti kavaponduile vali okulivanguisa pokati vasiapo upange wavo wokutunga kuenda valisanduila “kuosi kilu lieve.” (Efetikilo 11:5–9) Tukuete okukulihisa okuti ndaño ava vakala okutunga olupale elimi liavo liapongoluiwa pole, ovisimilo viavo kaviapongolokele. Omo liaco, kolonepa viosi ovo vaenda vambatavo ovisimilo viavo viatavo. Pole, alongiso etavo lio Bavulono−okukongelamo ondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi−alisanduila kolonepa viosi violuali kuenda noke vafetika atavo akemãla vali calua voluali. Omo liaco, unene wetavo liesanda wasonehiwa Vembimbiliya okuti “Bavulono linene, eye ina ya vakahonga levi vi lingisa onyanya kilu lieve.”−Esituluilo 17:5.

Unene Wetavo Liesanda Walisanduila Kolofeka Viokutundilo

14. Atavo o Bavulono alisanduila ndati kolofeka vio Índia?

¹⁴ Olonoño vimue viapopia hati, tunde eci etavo lio Hinduísmo liafetikiwa papita ale 3.500 kanyamo, otembo yaco eci omanu vamue vatunda kolofeka viokonano vailukila Kocimbota coko Indu okuti omanu vaco vakuekova liyela, kaliye ocimbota caco cisangiwa vali enene ko Paquistão kuenda ko Índia. Kolonepa viaco, oko muẽle ovo vafetikila okulisandula toke ocipepi Lolui Ganges kuenda kofeka yosi yo Índia. Olonoño vimue vipopia hati omanu vaco ava vailuka ndeti elongiso liatavo avo liatiamẽle kuva Iraniano kuenda ko Bavulono. Ovisimilo viaco evi viatavo, viafetikila vo Hinduísmo.

15. Ocisimilo condotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi cikasi okutuala ndati omanu vo Induísmo yoloneke vilo?

¹⁵ Kofeka yo Índia, ocisimilo cokuti omunu okuete ocilelembia kacifi vacipongolola ondotilina yokuti eci omunu afa ocitiwa vali letimba likuavo. Va Hindu valilongisile calua, vakala lokuliyaka lovitangi viasiata koluali luosi, uvi kuenda ohali pokati komanu, vapitila kueci vatukowale hati ocihandeleko co Karma, cilekisa ekalo liocina cimue kuenda esulilo liaco. Okukongela ocihandeleko caco londotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi, vafetika elongiso liokuti eci omunu afa ocitiwa vali letimba likuavo, kuenje ovina omunu alinga komuenyo, vitambula onima yaco komuenyo ukuavo. Vasiata okupopia hati, esulilo liaco okuliyovola vekalo liokucitiwa olonjanja vialua kuenda okulitokeka leci ovo vasiata okutukula okuti ocili cavelapo, ale o Nirvana. Vokuenda kuovita vianyamo eci Hinduísmo yalisandula, yalisanduilavo kumosi lelongiso liaco eli. Kuenje ondotilina yaco eyi oyo yalinga ociseveto co Hinduísmo yoloneke vilo.

16. Nye citaviwa catiamẽla Komuenyo Ukuavo okuti ceya okutaviwa vatavo kuenda ovituwa viomanu valua vokolofeka vioko Ásia Oriental?

¹⁶ Vo Hinduísmo muatunda atavo akuavo ndeci o Budismo, o Jainismo, kuenda o Sikismo. Atavo aco a atavavo kondotilina yokuti omunu wafa ocitiwa vali letimba likuavo. Handi vali, okuiñila kuo Budismo kolofeka vio Ásia Oriental−ndeci o China, o Korea, o Japão−kuakoka ongangu yapiãla kovituwa kuenda katavo okolonepa viaco. Eci casovola atavo añi añi, ndeci a atunda vo Budismo, volondele kuenda okufendela vakukululu. Pokati katavo aco osi pali a ayapuisa ndeci o Taoísmo, o Confucionismo kuenda o Xintoísmo. Lonjila eyi, okutava okuti noke yokufa kuetimba omuenyo utuihinya, casiata okuyapula ovisimilo viatavo kuenda ovilinga viomanu konepa oyo yoluali.

Nye Cipopiwa Catiamẽla ko Judaísmo, Ketavo Liakristão Vesanda, lo Islamismo?

17. Nye va Yudea yosimbu vatavele catiamẽla komuenyo noke yokufa?

¹⁷ Omanu vakuãi atavo ndeci, o Judaísmo Liakristão vesanda, kuenda o Islamismo nye vatava catiamẽla komuenyo noke yokufa? Pokati katavo a, lio Judaísmo olio liosimbu vali. Tunde eci olio liafetika papita ale 4.000 kanyamo kotembo ya Avirahama−okuti otembo yaco Sócrates la Platão kavavetiyile elongiso liokuti omunu okuete ocilelembia kacifi. Va Yudea vokosimbu vatavele kepinduko liomunu wafa pole, kavatavele okuti otambula ocilelembia kacifi. (Mateo 22:31, 32; Va Heveru 11:19) Ondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi yaiñila ndati vo Judaísmo? Esapulo lieca etambululo.

18, 19. Ondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi yaiñila ndati vetavo lio Judaísmo?

¹⁸ Kunyamo wo 332 O.Y., Alexandre Grande watambula onepa yo Oriente Médio kumosi lo Yerusalãi. Osimbu vakapiñala ka Alexandre vamisako ovisimilo viaye viokutumbika ovituwa vioko Helasi, kueya okutengiwa ovituwa vivali− violofeka viaco evi ndeci o Helasi−lo Yudea. Vokuenda kuotembo, va Yudea veya okukuata ukulihiso walua watiamẽla kelongiso lia va Helasi, kuenda vamue valinga olonoño.

¹⁹ Onoño yoko Elexandria, kocita catete K.K., wakala umue onoño pokati kava Yudea. Eye wasapuila Platão kuenda walikolisilako okulombolola catiamẽla ko Judaísmo lokukuama olondaka viuloño wo Helasi, kuenda okusandiliya onjila yava Yudea vakuavisimilo. O Talmude− vatukowaile hati, ocihandeleko cipopiwa ño lovimẽla cakapiwa lolo rabino− yayapulavo elongiso lio Helasi. Elivulu Encyclopaedia Judaica, lipopia okuti,”o rabino lo Talmude, vatavele kondotilina yokuti noke yokufa kuomunu ocilelembia cituihinya lomuenyo.” Noke alivulu amue okulinga alumbu a va Yudea, ndeci oko Kabala, alongisile ondotilina yokuti eci omunu afa ocitiwa vali letimba likuavo. Omo liaco, uloño wo Helasi, ulongisavo ocisimilo cokuti omunu okuete ocilelembia kacifi, wafetikila vo Judaísmo. Nye cipopiwa catiamẽla kokuiñisa elongiso Vetavo Liakristão vesanda?

20, 21. (a) Akristão vatete vakala ndati kueci catiamẽla kuloño wa Platão ale wo Helasi? (b) Nye caecelela okutokekisa ovisimilo via Platão lelongiso Liakristão vesanda?

²⁰ Etavo Liakristão vocili liafetikiwa la Yesu Kristu. Catiamẽla ku Yesu, Miguel Unamuno selo walombolola hati: “Eye watava vali kepinduko lietimba liositu, ndeci cikasi ovituwa via va Yudea, pole katavele kocilelembia kacifi ndeci citava Platão woko [Helasi).” Eye wamalusula hati: “Ondotilina yocilelembia kacifi . . . ondotilina yimue yalongisiwa lolonoño violuali olohembi.” Omo liovina evi, tupondola okutala esunga lieci upostolo Paulu avetiyila Akristão vokocita catete hati: “Lunguki sanga umue o nyõla etavo liene lovilongua viesanda liaño. Va sole oku tõlisa ño ovisila viomanu lovihõho violuali, vina ka via tundile ku Kristu.”−Va Kolosai 2:8.

²¹ Otembo yipi kuenda “ocihandeleko caco eci culoño wahuku” cañila ndati vetavo Liakristão vesanda? Elivulu New Encyclopoedia Britannica lilombolola okuti: “Tunde pokati lakati kocita cavali K.K., Akristão vakala lukulihiso wuloño wa va Helasi vafetika okulekisa onjongole yokumõlehisa ekolelo liavo lokukuama ukulihiso waco, oco valekise okuti vakuete ukulihiso walua kuenda oco vatavise vakualofeka valilongisile calua. Uloño vasolale vali calua wa Platão.” Va yapuisa omanu vondotilina Yetavo Liakristão vesanda vafetikila Kolupale luo Alexandria kuenda ku Agostinho wo Hippo. Vosi yavo vakuamẽle ovisimilo via Platão kuenda veya okukongela ovisimilo viaco lalongiso Akristão vesanda.

22. Elongiso liokuti omunu okuete ocilelembia kacifi likasi okuamamako ndati vo Islamismo?

²² Ndaño okuti ocisimilo condotilina yocilelembia kacifi, vetavo lia va Yudea kuenda vetavo Liakristão vesanda, copiwa ku Platão, ocisimilo caco tunde kefetikilo cakongeliwile ale vo Islamismo. O Alcorão, elivulu likola lio Islamismo, lilongisa okuti omunu okuete ocilelembia cituihinya lomuenyo vofeka yimue yelau kilu ale cikakangisiwa vondalu yifelu. Eci kacilomboloka okuti va Árabe valilongisile calua kavasetekele okutenga alongiso o Islamismo luloño wa va Helasi. Ocili okuti ofeka yo Árabe yakuam calua ongangu yovisonehua via Aristóteles. Omo liaco, elongiso liokuti omunu okuete ocilelembia kacifi likasi okutuihinya vetavo lia va Musulumanu.

23. Nye civetiya okulinga apulilo atiamẽla komuenyo noke yokufa okuti tuka a lilongisa kocipama cikuãimo?

²³ Ocili okuti, atavo okolonepa viosi violuali amisako calua ondotilina yokuti Noke Yokufa kuomunu otuihinya vali lomuenyo, elongiso liaco eli liatiamẽla kondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi. Kuenje okutava kuaco kondotilina eyi kuyapula olohuluwa viomanu kuenda yikasi okuvatalisa ohali. Omo liolondotilina viaco evi viatatama, cituvetiya okupula ndoco: Citava hẽ okukuliha ocili catiamẽla kueci cipita letu eci tufa? Eci tukacililongisa kocipama cikuãimo.

[Etosi pombuelo yemela]

Opondola Okulombolola?

◻ Nye casiata okutaviwa latavo osi catiamẽla komuenyo noke yokufa?

◻ Esapulo Liembimbiliya lilekisa ndati okuti vo Bavulono yosimbu omo muatunda ondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi?

◻ Vonepa yipi atavo Okutundilo ayapuiwavo lo Bavulono yitava kondotilina yokuti omunu okuete ocilelembia kacifi?

◻ Elongio liokuti omunu okuete ocilelembia kacifi liaiñila ndati vo Judaísmo, Vetavo Liakristão vesanda, kuenda vo Islamismo?

[Elitalatu kemela 22]

Eyulo lialingiwa la Alexandre Grande waecelela okutenga ovituwa vio Helasi kuenda via va Yudea

[Elitalatu kemela 22]

Agostinho waseteka okukongela uloño wa Platão lowu Wakristão vesanda