Nye Embimbiliya li Popia Catiamẽla ku Daniele?

Etambululo Liembimbiliya

Daniele wa kala uprofeto umue u Yudea vokuenda kuovita epanduvali kuenda epandu O.Y. Suku wo kuatisa oco a situlule olonjoi, wo lekisa ovinjonde viovina via laikele oku iya kovaso yoloneke. Wo kuatisavo oku soneha elivulu limue Liembimbiliya lia tukuiwa londuko yaye.—Daniele 1:17; 2:19.

Helie wa kala Daniele?

Daniele wa kulila ko Yuda, vusoma umue mua kongelele olupale luo Yerusalãi kuenda onembele ya va Yudea. Kunyamo 617 O.Y., Nevukandesa Soma yo ko Bavulono, wa lundula o Yerusalãi kuenda wambata kumandekua “alume vosi vovolupale.” (2 Olosoma 24:15; Daniele 1:1) Daniele okuti kotembo yaco wa kala umalẽhe, wa kalavo pokati kolomandekua viaco.

Daniele kuenda amalẽhe vakuavo va ambatiwa loku tualiwa kelombe ko Bavulono.

Daniele kuenda amalẽhe vakuavo (oku kongelamo Sadrake, Mesake kuenda Aved-Nego) va tualiwa kelombe lio Bavulono oco va tambule epindiso lilikasi. Ndaño va kisikiwile oku linga ovina va kũlĩhĩle okuti ka via sungulukile, Daniele lakamba vaye vatatu va amamako oku kolela ku Suku yavo, Yehova. (Daniele 1:3-8) Noke lianyamo atatu oku pindisiwa, Soma Nevukandesa, wa sanjukila olondunge kuenda uloño ovo va kuatele. Eye wa limbuka “okuti ovo va velelepo calua okuti, vakualumbu vosi la vakuakutãha vana va kala vuviali waye wosi ci sule.” Kuenje wa nõla Daniele lakamba vaye vatatu oco va talavaye kelombe.—Daniele 1:18-20.

Noke liotembo yimue, eci Daniele a kuata 90 kanyamo, wa kovongiwa oco a ende kelombe. Soma Belsiatare wa kala oku viala o Bavulono kotembo yaco, wa pinga ku Daniele oco a situlule elomboloko liocisonehua cimue ca tĩla ca molẽha vocimano. Yehova wa kuatisa Daniele oku situlula elomboloko liocisonehua loku u situluilavo okuti o Bavulono ya laikele oku tambuiwa lusoma wa va Media la va Persia. Vuteke waco, haico muẽle o Bavulono ya tambuiwa.—Daniele 5:1, 13-31.

Daniele o situlula elomboloko liocisonehua vocimano.

O Bavulono ya fetika oku vialiwa lo Media la va Persia kuenda Daniele wa tambula ocikele coku kala kesongo wa velapo kuenda Soma Dariu wa li kuminya oku u vokiyako ovikele. (Daniele 6:1-3) Apalanga vakuanya va sokiya oku ponda Daniele poku u wimba veleva liolohosi, pole Yehova wo popela. (Daniele 6:4-23) Kanyamo a sulako omuenyo wa Daniele, ungelo umue wa moleha kokuaye kuenda volonjanja vivali wa sapuila Daniele okuti, eye wa kala ‘ulume wa soliwa calua.’—Daniele 10:11, 19.

Tala ulandu waco vondalama Yembimbiliya yolonepa vivali Daniele—Omuenyo Umue Wekolelo.

Nye ovolandu a situlula catiamẽla kelivulu lia Daniele?

Daniele wa lombolola ndoco: Nevukandesa wa tunga ociñumañuma cisõvi, wa handeleka apalanga vaye oku ci fendela kuenda vana ka va pokuile kocihandeleko caco wa va imba vokati kelungulungu liondalu vofolono.—Daniele 3:1-6.

Ceci ovolandu a situlula: Elivulu Limue Lia Lombolola ndomo, Nevukandesa wa sokiya oku tunga ociñumañuma cimue cinene ko Bavulono okuti, “ka ci lingile ño oco a sivayiwe pole wa ci lingilavo oku sivaya olosuku. Eye wa li situlula nda una wa kapa vomẽla womanu olondaka vioku sivaya olosuku via velapo.”

Catiamẽla koku pondiwa kuomanu vofolono yimue, ulandu waco wa tukuiwa olonjanja vialua vovolandu osimbu o Bavulono, ku lekisa okuti oku pondiwa kuaco kuahandelekiwa lombiali yimue. Ulandu umue wosimbu wa sonehiwa kuviali wa Nevukandesa u lombolola ekangiso lia eciwa kapalanga a lundiliwa okuti, ka a lekisile esumbilo kolosuku vio ko Bavulono. Ocisonehua caco citi: “Va nyõla, va timĩha, va yoka . . . vofolono yukuakuteleka . . . ya tokotisiwa olonjanja vialua, oco va liwe lulienge wondalu.”a

Ocisonehua ca Daniele: Soma Nevukandesa wa likemainya eye muẽla omo liovopange oku tunga eye a linga.—Daniele 4:29, 30.

Ovina via lembuluiwa ko Bavulono, mua sonehiwa onduko ya Nevukandesa

Ceci ovolandu a situlula: “Ovolandu aye muẽle Nevukandesa a sia . . . a lekisa okuti eye wa kala osoma yimue ya velapo ya kolelele kesunga kuenda kunene waye.”b Ndeci, vulandu umue woku tunga mua kongele olondaka via Nevukandesa vioku litunũla: “Nda tunga lekokoto kuenda a tisolo ovimano via pama okuti, ndomunda, ka citava okuti vi sengiwa . . . Olongunji vio Esangila kuenda vio Bavulono nda vi pamisa kuenda nda tumbika onduko yusoma wange otembo ka yi pui.”c Vovina vialua via lembuluiwa ko Bavulono mua sonehiwa onduko ya Nevukandesa.

Ocisonehua ca Daniele: Soma Belsiatare wa eca ku Daniele “omangu yombiali yatatu vusoma” wo Bavulono.—Daniele 5:1, 13-16.

Ulandu owu wosimbu wa sonehiwa kunyamo 550 O.Y. u tukula Soma Nambonitu kuenda omõlaye, Belsiatare.

Ceci ovolandu a situlula: Ulume o tukuiwa hati, Nambonitu eye wa kala osoma vokuenda kuovolandu a sonehiwa kocipama 5 celivulu lia Daniele. Pole, Nambonitu vokuenda kuviali waye ka kaile ontembo yalua vo Bavulono, pole wa kala ko Arábia. Helie wa vialele vo Bavulono osimbu eye a tunda? “Ulandu umue wosimbu u lekisa okuti Nambonitu wa kapele komangu yusoma omõlaye ukulu, Belsiatare,” ndomo ca lomboluiwa la Raymond Philip Dougherty velivulu liaye losapi Nabonidus and Belshazzar. “Belsiatare wa kala pomangu ya isiaye loku linga ovina ndevi olosoma via lingaile.” Omo okuti Nambonitu kuenda Belsiatare va vialele pomangu yatete kuenda yavali vo Bavulono, Belsiatare wa eca ku Daniele omangu yombiali yatatu.

a Journal of Biblical Literature, Volume 128, Number 2, pages 279, 284.

b Babylon—City of Wonders, by Irving Finkel and Michael Seymour, page 17.

c Archæology and the Bible, by George Barton, page 479.