Akãi va Tukuiwa Vembimbiliya—Nye tu Lilongisila Kokuavo?

Etambululo Liembimbiliya

Embimbiliya li tukula akãi valua. Tu pondola oku lilongisa ovina vialua viatiamẽla kulandu wavo. (Va Roma 15:4; 2 Timoteo 3:16, 17) Ocipama eci ci lombolola vamue pokati kakãi va tukuiwa Vembimbiliya. Valua pokati kavo, ongangu yiwa yoku setukula. Vakuavo va kuangangu yĩvi okuti, ka citava oku va setukula.—1 Va Korindo 10:11; Va Heveru 6:12.

Avigaile

Helie wa kala Avigaile? Eye wa kala ukãi wulume umue ohuasi haeye wa tatamele calua, o tukuiwa Nabala. Pole, Avigaile wa kuatele olondunge vialua kuenda wa kala embombe, handi vali, wa posokele haeye wa pamele konepa yespiritu.—1 Samuele 25:3.

Nye eye a linga? Avigaile wa lekisa olondunge kuenda utate poku yuvula okuti, ku pita ocitangi cimue. Eye lulume waye Nabala, va kala kocitumãlo soma Daviti a tililile osimbu ka lingile soma yo ko Isareli. Daviti lakuenje vaye, va teyuila oviunda via Ndabala osimbu va kala kocitumãlo caco. Pole, eci akuenje va Daviti va endele ku Nabala oku ka pinga okulia, Nabala ka tavele oku eca okulia kokuavo. Noke, Daviti wa temẽle calua! Eye kumue lakuenje vaye, va nõlapo oku ponda Nabala kumue lomanu vosi va kala konjo yaye.—1 Samuele 25:10-12, 22.

Eci Avigaile a limbuka eci ulume waye a linga, wa sanda onjila yoku tetulula ocitangi caco lonjanga. Eye wa pinga kapika vaye oco va ka tuale okulia ku Daviti lakuenje vaye, noke wa enda ku Daviti oku ka pinga oco a lekise ohenda. (1 Samuele 25:14-19, 24-31) Daviti wa mola ovina Avigaile a tuma kuenje wa limbuka umbombe waye, loku yevelela kelungulo liolondunge; Daviti wa limbuka okuti Suku wa vetiya Avigaile oco a tateke ocitangi ca laikele oku pita. (1 Samuele 25:32, 33) Noke liovina viaco, Nabala wa fa kuenje Daviti wa kuela Avigaile.—1 Samuele 25:37-41.

Nye tu lilongisila ku Avigaile? Ndaño okuti Avigaile wa kala ohuasi kuenda wa posokele calua, eye wa kuata ovisimĩlo via sunguluka via tiamẽla kokuaye muẽle. Omo okuti eye wa yonguile oku sanda ombembua, wa nõlapo oku likapa eko omo liocina cimue ka lingile. Eye wa tẽla oku tetulula ocitangi lonjila yimue ya sunguluka, lutate, lutõi kuenda olondunge.

▸ Oco o kũlĩhe ovina vikuavo viatiamẽla ku Avigaile, tanga ocipama losapi, “Eye wa Lekisa Olondunge.”

Devora

Helie wa kala Devora? Eye wa kala uprofeta umue wukãi Yehova, Suku yo Isareli a talavaya laye, oco a situlule ocipango caye catiamẽla kafendeli vaye. Suku wa talavayavo laye oco a tetulule ovitangi via kala pokati ka va Isareli.—Olonganji 4:4, 5.

Nye eye a linga? Devora lutõi walua wa kuatisa afendeli va Suku. Poku kuama onumbi ya eciwa la Suku, eye wa laleka Baraka oco a songuile olohoka via va Isareli kuyaki umue watiamẽla ku va Kanana. (Olonganji 4:6, 7) Eci Baraka a pinga ku Devora oco a ende laye kuyaki, eye wa kuata utõi kuenje vepuluvi liaco wa tava.—Olonganji 4:8, 9.

Noke lia Suku oku kuatisa va Isareli oku yula, Devora wa soneha onepa yimue yocisungo eye kumue la Baraka va imba catiamẽla kovina via lipita. Vocisungo caco eye wa tukula eci Yaele wa kalavo ukãi umue ukuotõi a linga, oco a kuatise koku kundula va kanana.—Olonganji ocipama 5.

Nye tu lilongisila ku Devora? Devora wa kala ukãi umue ukuotõi kuenda wa lekisile onjongole yalua yoku kuatisa vakuavo. Eye wa vetiya vakuavo oku pokola ku Suku. Eci ovo va tava kevetiyo liaco, eye wa va pandula omo lieci va linga.

▸ Oco o kũlĩhe ovina vikuavo viatiamẽla ku Devora, tanga ocipama losapi, ‘Nda Katuka Ndonjali Kisareli.’

Delila

Helie wa kala Delila? Eye wa kala ukãi wonganji yimue u Isareli o tukuiwa Samisone.—Olonganji 16:4, 5.

Nye eye a linga? Eye wa tava oku tambula olombongo via sualali va Filisiti, oco a pakule Samisone. Yehova wa kala oku talavaya la Samisone, oco a yovole va Isareli peka lia va Filisiti. Va Filisiti ka va tẽlele oku yula Samisone omo liongusu yalua eye a kuata ya tundile ku Suku. (Olonganji 13:5) Omo liaco, asualali va va Filisiti va pinga ekuatiso ku Delila.

Va Filisiti va feta Delila loku pinga kokuaye oco a va lomboluile apa pa tunda ongusu ya Samisone. Delila wa tava olombongo viaco, noke lioloseteko vialua, eye wa tẽla oku limbuka ono yongusu ya Samisone. (Olonganji 16:15-17) Noke wa va sapuila eci eye a limbuka. Omo liaco, va tẽla oku yula loku kuata Samisone.—Olonganji 16:18-21.

Nye tu lilongisila ku Delila? Eye ka lekisile ongangu yiwa. Omo okuti wa yonguile oku kuata olombongo, wa lekisa okuti ka kaile ukuacili kuenda wa kemba ufendeli wa Yehova.

Ester

Helie wa kala Ester? Eye wa kala ukãi umue wo ko Yuda okuti wa nõliwile la soma Asuero wo ko Persa oco a linge nasoma yaye.

Nye eye a linga? Nasoma Ester wa talavaya ciwa locikele caye coku kala Nasoma, oco a tateke oku pondiwa kuomanu vaye. Eye wa limbuka okuti, kua kapiwile ocihandeleko cimue cokuti, va Yudea vosi va kala vuviali wo Persa, va pondiwa veteke limuamue. Ocihandeleko caco, ca eciwile la Hamana, wa kala epalanga liatete. (Ester 3:13-15; 4:1, 5) Lekuatiso lia Mordekai, Ester wa situlula ocihandeleko caco kulume waye Soma Asueru ndaño okuti, omuenyo waye wa kala kohele. (Ester 4:10-16; 7:1-10) Noke Soma wa ecelela okuti Ester la Mordekai, va eca ocihandeleko cikuavo loku ecelela ku va Yudea okuti va liteyuila. Va Yudea va yula ovanyãli vavo.—Ester 8:5-11; 9:16, 17.

Nye tu lilongisila ku Ester? Nasoma Ester wa tu sila ongangu yiwa yoku lekisa utõi, umbombe kuenda eliketiso. (Osamo 31:24; Va Filipoi 2:3) Ndaño okuti eye wa posokele calua kuenda wa kuata unene, wa sanda ekuatiso kuenda alungulo ku vakuavo. Eye wa lekisa utõi poku sapela lulume waye, pole, wa ci linga lutate kuenda lesumbilo. Ndaño muẽle ceci va Yudea va kala kohele yoku pondiwa, eye wa kuata utõi woku popia okuti eye umue pokati ka vana va laikele oku pondiwa.

▸ Oco o kũlĩhe ovina vikuavo viatiamẽla ku Ester, tanga ovipama losapi, “Wa Teyuila Afendeli va Suku,” kuenda ocipama, “Wa Lekisa Olondunge, Utõi, Kuenda wa Lieca Olumue.”

Eva

Helie wa kala Eva? Eva wa kala ukãi wa kala palo posi kuenda eye ukãi watete wa tukuiwa Vembimbiliya.

Nye eye a linga? Eva ka pokuile kocihandeleko Suku a ecele. Omo okuti eye lulume waye Adama va lipuile, wa kuata elianjo lioku linõlela oku linga ovina kuenda uloño woku setukula ovituwa via lipua via Suku, ndeci ocisola kuenda olondunge. (Efetikilo 1:27) Eva wa kũlĩhĩle eci Yehova a handelekele ku Adama okuti, nda ovo va lile kuti umue wa kala vokati kocumbo, va laikele oku fa. Pole, Satana wa kemba Eva kuenda wo sapuila okuti ka va fi. Satava wa vetiya Eva oku sima okuti, ovo nda va kuata ekalo liwa poku sinĩla Suku. Noke wa lia kepako kuenje wa vetiyavo ulume waye oku liako.—Efetikilo 3:1-6; 1 Timoteo 2:14.

Nye tu lilongisila ku Eva? Ulandu wa Eva, u tu longisa okuti ka ca sungulukile oku sokolola kovina vĩvi. Suku wa ecele ocihandeleko cimue ca lombolokele ciwa. Pole, Eva ka pokuile kocihandeleko caco kuenda wa kuata onjongole yalua yoku kuata ocina cimue okuti hacayeko.—Efetikilo 3:6; 1 Yoano 2:16.

Hana

Helie wa kala Hana? Eye wa kala ukãi wa Elikana kuenda ina ya Samuele. Samuele wa kala uprofeto umue wa kũlĩhĩwile calua ko Isareli yosimbu.—1 Samuele 1:1, 2, 4-7.

Nye eye a linga? Omo okuti Ana ka citile omãla, wa sanda elembeleko ku Suku. Ulume waye Elikana wa kuata akãi vavali. Onduko yukãi umue Penina okuti wa kuata omãla, pole, Ana ka kuatele omãla vokuenda kuotembo yalua noke yoku kuela. Penina wa enda oku tata lunganga Ana loku u kutisa osõi. Pole, Ana wa enda oku pinga elembeleko ku Yehova. Eye wa linga ocisila cimue poku popia hati: Nda Suku wa ecelela okuti o cita omõla umue, eye u weca kokuaye. Ana wa laikele oku eca omõla waco oco a vumbe Yehova votavernakulu okuti, etenda limue va Isareli va enda oku vumbila Yehova.—1 Samuele 1:11.

Suku wa tambulula ohutililo ya Hana kuenje wa cita omõla wulume loku u luka Samuele. Hana wa tẽlisa ohuminyo yaye kuenje wa ambata Samuele oco a vumbe vo tavernakulu osimbu a kala utito. (1 Samuele 1:27, 28) Anyamo osi, Hana wa enda oku tonga ocikutu ka ci kuete ovoko, loku ka ci tuala ku Samuele. Noke Suku wa sumũlũisa Hana kuenje wa cita vali omãla vatatu valume kuenda omõla vavali vakãi.—1 Samuele 2:18-21.

Nye tu lilongisila ku Hana? Olohutililo Ana a enda oku linga lutima wosi, vio kuatisa oku liyaka lovitangi vialua. Ohutililo yolopandu a linga yi sangiwa kelivulu lia 1 Samuele 2:1-10, yi lekisa ekolelo lia pama a kuatela Suku.

▸ Oco o kũlĩhe ovina vikuavo viatiamẽla ku Hana, tanga ocipama losapi, “Eye wa Likutilila ku Suku Lutima Wosi.”
▸ Oco o kũlĩhĩle esunga lieci Suku a ecelelela oku kuela oluvale kosimbu pokati kafendeli vaye, tanga ocipama losapi, “Deus Aprova a Poligamia?”

Yaele

Helie wa kala Yaele? Yaele wa kala ukãi wa Heveri ulume umue okuti ka kaile u Isareli. Yaele wa lekisa utõi poku kuatisa afendeli va Suku.

Nye eye a linga? Yaele wa lekisa utõi eci Sisera, usongui wolohoka via va Kanana a pitĩla vocilombo caye. Sisera ka tẽlele oku yula poku liyaka la va Isareli kuenje wa tĩla poku sanda ociteyuile. Yaele wo laleka oco a salame kuenda oku puyukapo vombalaka yaye. Kuenje osimbu a pekela, Yaele wo ponda.—Olonganji 4:17-21.

Ovina Yaele a linga via tẽlisa ocitumasuku cimue Devora a popele cokuti: “Yehova o ka ecelela ukãi umue oco a ponde Sisera.” (Olonganji 4:9) Yaele omo lieci a linga wa pandiyiwa okuti, “wa sumũlũha calua pokati kakãi.”—Olonganji 5:24.

Nye tu lilongisila ku Yaele? Yaele wa tẽlisa eci a sokiyile oku linga kuenda wa lekisa utõi. Ulandu waye u tu longisa okuti, Suku o pondola oku linga apongoloko oco a tẽlise ocipango caye.

Isevele

Helie wa kala Isevele? Eye wa kala ukãi wa Akabe, soma yo ko Isareli. Eye ka kaile u Isareli kuenda ka fendalaile Yehova. Eye wa kala ufendeli wa Baale suku ya va Kanana.

Nye eye a linga? Nasoma Isevela wa kala umue ukuakutumila kuenda ongangala. Eye wa enda oku vetiya omanu oku fendela Baale, okuti mua kongelelevo evĩho liukahonga. Handi vali, wa seteka oku malako efendelo lia Suku yocili okuti, Yehova.—1 Olosoma 18:4, 13; 19:1-3.

Oco Isevele a tẽlise onjongole yaye, wa enda oku kemba loku ponda omanu. (1 Olosoma 21:8-16) Ndomo Suku a ci popele, wa pondiwa lungangala kuenje ka kendiwile.—1 Olosoma 21:23; 2 Olosoma 9:10, 32-37.

Nye tu lilongisila ku Isevele? Isevele ongangu yimue yĩvi. Eye ka kapeleko olonumbi kuenda wa nõlelepo oku linga cosi a yonguile oco a tẽlise onjongole yaye. Omo liaco, onduko yaye ya kala ondimbukiso yukãi umue ongangala kuenda ka sumbilile vana va kuata omoko yoku viala.

Lea

Helie wa kala Lea? Eye wa kala ukãi watete wa Yakoba. Manjaye Rahele, wa kalavo ukãi wa Yakoba.—Efetikilo 29:20-29.

Nye eye a linga? Lea wa kala ina yomãla epandu va Yakoba. (Ruti 4:11) Yakoba wa yonguile oku kuela Rahele, okuti Lea hayeko. Pole, isia yafeko vaco, Lavane wa linga okuti Lea o kala pocitumãlo ca Rahele. Eci Yakoba a limbuka okuti wa kembiwa kuenda wa kuela Lea, eye wa kuata utõi woku sapela la Lavane. Lavane wa sapuila Yakoba okuti, ka ca kaile ocituwa cavo oku eca umalẽhe oco a kueliwe, osimbu huvaco ka kuelele handi. Noke liosemana, Yakoba wa kuela Rahele.—Efetikilo 29:26-28.

Yakoba wa solele vali Rahele okuti Lea ci sule. (Efetikilo 29:30) Omo liaco, Lea wa fetika oku kuata esepa kuenda oku lihoya la manjaye omo liocisola Yakoba a kuatela Rahele. Suku wa mola ekalo lia Lea kuenje wo sumũluisa lomãla epandu valume kuenda omõla umue ukãi.—Efetikilo 29:31.

Nye tu lilongisila ku Lea? Lea wa kolelele ku Yehova kuenda wa enda oku likutilila kokuaye. Ndaño okuti wa kuata ovitangi vepata liaye, wa limbuka ndomo Suku o kuatisa kuenda wa kala ukualopandu. (Efetikilo 29:32-35; 30:20) Omuenyo waye wa eca uvangi wokuti, omuenyo woku kuela oluvale u koka ovitangi ndaño okuti Suku wa ecelelele ekalo liaco vokuenda kuotembo yimue. Onumbi yi taviwa la Suku yeyi yokuti ulume o sukila oku kuata lika ukãi umosi kuenda ukãi o kuatavo lika ulume umosi.—Mateo 19:4-6.

▸ Oco o kũlĩhĩle ovina vikuavo viatiamẽla ku Lea, tanga ocipama losapi, “A História Aflitiva Das Irmãs Que ‘“Construíram a Casa de Israel.’”
▸ Oco o kũlĩhĩle esunga lieci Suku a endela oku ecelela oluvale pokati kafendeli vaye kosimbu, tanga ocipama losapi, Deus Aprova a Poligamia?”

Marta

Helie wa kala Marta? Eye wa kala manja a Maria la Lasaru. Katatu kavo, va kala ko Betania ocipepi lo Yerusalãi.

Nye eye a linga? Eye wa kala ekamba lia Yesu. Embimbiliya li popia okuti: “Yesu wa solele Marta, la manjaye kuenda Lasaru.” (Yoano 11:5) Marta wa kala ukuakuyekisa. Vokuenda kuepasu Yesu a linga, Marta wa kala oku linga ovopange ovonjo osimbu manjaye Maria a nõlelepo oku yevelela Yesu. Marta wa sapuila Yesu esunga lieci Maria ka kailele oku u kuatisa oku linga upange. Pole, Yesu wa lekisa umbombe poku lungula Marta.—Luka 10:38-42.

Eci Lasaru a kala oku vela, Marta la manjaye va pinga ku Yesu oco eye toke konjo yavo. Ovo va kolelele okuti, Yesu wa laikele oku sakula manjavo. (Yoano 11:3, 21) Pole, Lasaru wa fa. Ombangulo Marta a kuata la Yesu, ya lekisa okuti eye wa kolelele kohuminyo Yembimbiliya ya tiamẽla kepinduko kuenda wa kũlĩhile okuti, Yesu o ko pindula.—Yoano 11:20-27.

Nye tu lilongisila ku Marta? Marta wa kala ukuakuyekisa kuenda wa tavaile kalungulo lumbombe. Eye wa lianjele poku situlula ovisimĩlo kuenda ekolelo liaye.

▸ Oco o kũlĩhĩle oviña vikuavo viatiamẽla ku Marta tanga ocipama losapi, “Nda Tava.”

Maria (ina ya Yesu)

Helie wa kala Maria? Eye wa kala ukãi umue wo ko Yuda. Maria wa kala ufeko wosombo eci a linga ina ya Yesu omõla a Suku. Eye wa mina pocakati cocikomo.

Nye eye a linga? Eye lumbombe wa linga ocipango ca Suku. Eye wa yonguiwile la Yosefe eci ungelo umue a molẽha kokuaye loku u sapuila okuti, wa laikele oku mina loku cita Mesiya. (Luka 1:26-33) Eye wa tava lutima wosi ocikele caco. Noke yoku cita Yesu, Maria la Yosefe veya oku cita vali omãla vakuãla valume kuenda vavali vakãi. Maria ka kaile vali ufeko wosombo. (Mateo 13:55, 56) Ndaño okuti Maria wa kuata ocikele cimue ci likasi, eye lalimue eteke a sandele onjila yoku kemanyiwa ale oku tatiwa lonjila yimue yi likasi, ci kaile vokuenda kupange wa Yesu woku kunda, ale ceci ekongelo Liakristão lia tumbikiwa.

Nye tu lilongisila ku Maria? Maria wa kala ukãi umue ukuekolelo wa tavele lutima wosi ocikele cimue cinene. Eye wa kuatele ukũlĩhĩso walua Wovisonehua. Citava okuti Maria wa tukula eci ci soka 20 Kovisonehua eci a popia olondaka via sonehiwa kelivulu lia Luka 1:46-55.

▸ Oco o kũlĩhe ovina vikuavo viatiamẽla ku Maria, tanga ocipama losapi, “O Que Podemos Aprender do Exemplo de Maria.”

Maria (manji a Marta la Lasaru)

Helie wa kala Maria? Eye kumue la vamanjaye, Lasaru la Marta va kala akamba va Yesu.

Nye eye a linga? Eye wa lekisa olonjanja vialua okuti wa sumbilile kuenda wa kapeleko Yesu Omõla a Suku. Eye wa lekisa ekolelo poku popia okuti, Yesu wa ponduile oku tateka olofa via manjavo Lasaru kuenda eci Yesu o pindula opo a kala. Manjaye Marta wo pisa eci a nõlapo oku yevelela Yesu okuti, ko kuatisile kupange wo konjo. Pole, Yesu wa pandiya Maria momo, wa pitisile kovaso ovina viespiritu.—Luka 10:38-42.

Maria wa lekisa ocituwa caye coku yekisa ku Yesu poku itila “ulela welemba liwa haiwo wa tĩla calua” vutue kuenda kovolu aye. (Mateo 26:6, 7) Vana va kala ocipepi va pisa Maria omo lielinga liaco momo ulela waco wa tĩlile calua. Pole, Yesu wo teyuila poku popia hati: “Kolonepa viosi violuali kuna ku kundiwila olondaka evi viwa, [Viusoma wa Suku] eci ukãi u a ndingila, ci ka sapuiwa ndonjivaluko yaye.”—Mateo 24:14; 26:8-13.

Nye tu lilongisila ku Maria? Maria wa likolisilako calua oco a pamise ekolelo liaye. Eye wa pitisile kovaso efendelo lia Suku komuenyo waye. Eye lumbombe walua, wa velisilepo Yesu poku eca ovina a kuata, ndaño ka kuatele ovina vialua.

Maria Magadala

Helie wa kala Maria Magadala? Eye wa kala ondonge ya Yesu.

Nye eye a linga? Maria Magadala wa kala umue pokati kakãi va enda oku linga ungende la Yesu kumue lolondonge viaye. Eye lohenda yalua wa kuatisa vakuavo lovina a kuata. (Luka 8:1-3) Maria Magadala wa kuama Yesu toke kesulilo liomuenyo waye kuenda wa kala laye eci a pondiwa. Eye wa kuata esumũloho lioku kala omunu watete wa mola Yesu noke yoku pinduiwa.—Yoano 20:11-18.

Nye tu lilongisila ku Maria? Maria Magadala wa kuatisa lutimwa wosi upange woku kunda wa Yesu kuenda wa kala ondonge yimue ukuekolelo.

Miriama

Helie wa kala Miriama? Wa kala manji a Mose kuenda ya Arone. Eye ukãi watete wa tukuiwa Vembimbiliya wa kala uprofeta.

Nye eye wa linga? Omo okuti wa kala uprofeta, wa enda oku pitiya esapulo lia Suku komanu. Eye wa kuata ocikele cimue ci kuete esilivilo lialua ko Isareli. Kuenda wa imba ocisungo cimue ceyulo lalume vakuavo, noke ya Suku oku nyõla olohoka vio ko Egito Vokalunga Kakusuka.—Etundilo 15:1, 20, 21.

Noke yotembo yimue, citava okuti omo liocipululu kuenda esepa, Miriama la Arone va fetika oku popia lãvi Mose. Suku wa ci “yeva” kuenje wa va pisa. (Atendelo 12:1-9) Noke Suku wa ecelela okuti Miriama o kuatiwa lovilundu, momo citava okuti, eye wa fetika oku popia lãvi Mose. Pole, Mose wa pinga ku Suku oco o sakule kuenje Eye wa ci linga. Noke yoku likalela oloneke epanduvali, wa tiukila vocilombo ca va Isareli.—Atendelo 12:10-15.

Embimbiliya li lekisa okuti Miriama, wa tava kepindiso a tambula. Noke yotembo yimue, Suku poku sapela la va Isareli wa tukula ocikele cilikasi Miriama a kuatele poku popia hati: “Nda tuma kovaso yene Mose, Arone kuenda Miriama.”—Mika 6:4.

Nye tu lilongisila ku Miriama? Ulandu wa pita la Miriama u lekisa okuti, Suku wa kapako ovina afendeli vaye va vangula la vakuavo. Tua lilongisavo okuti oco tu sanjuise Suku, tu sukila oku yuvula ocipululu kuenda esepa. Ovituwa viaco vi tu vetiya oku vangula ocina cimue ci pondola oku nyõla ekalo liomunu umue.

Rahele

Helie wa kala Rahele? Eye wa kala omõla a Lavane kuenda ukãi wa soliwile calua wa Yakoba.

Nye eye a linga? Rahele wa kuela la Yakoba kuenda va kuata omãla vavali valume. Omãla vaye va kala pokati kasongui vapata 12 kovikoti vio ko Isareli. Rahele wa kũlĩha Yakoba wa laikele oku kala ulume waye eci a kala oku lisa olomeme via isiaye. (Efetikilo 29:9, 10) Eye wa “posokele calua” okuti, huvaye Lea ci sule.—Efetikilo 29:17.

Yakoba wa solele calua Rahele kuenda wa nõlelepo oku talavaya ci soka anyamo epanduvali, oco a likuele laye. (Efetikilo 29:18) Pole, Lavane wa kemba Yakoba kuenda wa lingisa okuti o kuela tete Lea. Noke Lavane wa ecelela okuti, Yakoba o kuela Rahele.—Efetikilo 29:25-27.

Yakoba wa solele calua Rahele kumue lomãla vaye okuti Lea lomãla vaye ci sule. (Efetikilo 37:3; 44:20, 27-29) Eli olio esunga lieci pokati kakãi vaco pa kalela esepa.—Efetikilo 29:30; 30:1, 15.

Nye tu lilongisila ku Rahele? Rahele wa liyaka lovitangi vialua vepata kuenda ka puile elavoko ku Suku okuti, wa ponduile oku yeva olohutililo viaye. (Efetikilo 30:22-24) Ulandu waye u lekisa ciwa okuti oku kuela oluvale ku nena ovitangi vepata. Ovina via pita laye, vi lekisa esilivilo lioku kapako onumbi ya Suku yatiamẽla kolohuela yokuti: Ulume u sukila oku kuata lika ukãi umosi.—Mateo 19:4-6.

▸ Oco o kũlĩhe ovina vikuavo viatiamẽla ku Rahele, tanga ocipama losapi, “A História Aflitiva Das Irmãs Que ‘“Construíram a Casa de Israel.’”
▸ Oco o kũlĩhe esunga lieci Suku a endela oku ecelela oluvale pokati kafendeli vaye kosimbu, tanga ocipama losapi, Deus Aprova a Poligamia?”

Rahava

Helie wa kala Rahava? Eye wa kala ukãi umue ocipuepue wo ko Yeriko, olupale lumue luo ko Kanana. Eye weya oku linga ufendeli wa Yehova.

Nye eye a linga? Wa teyuila alume vavali va Isareli va endele oku ka kũlĩhĩsa ofeka a kala, poku va salamisa. Eye wa linga ovina viaco omo okuti wa yevele ovolandu a tiamẽla ku Suku ya va Isareli, Yehova, eci a yovola afendeli vaye Kegito kuenda ndomo a va yovola kuyaki wa va Amori.

Rahava wa kuatisa alume vavali olondavululi kuenda wa pinga kokuavo oco vo yovole kumue lepata liaye, kenyõleho lio Yeriko. Ovo va tava, pole, vo handeleka oco ka ka sapuileko laumue ovina va kala oku linga. Eye kumue lepata liaye, va sukilile oku kala vokati konjo vokuenda kuyaki wa va Isareli, loku kapa ukolo umue ukusuka ponjanela oco va limbuke onjo yaye. Rahava wa pokola kolonumbi viosi kuenda eye kumue lepata liaye va popeliwa eci va Isareli va kundula o Yeriko.

Noke Rahava wa kuela lulume umue u Isareli kuenje wa linga kukululu ya Daviti la Yesu.—Yehosua 2:1-24; 6:25; Mateo 1:5, 6, 16.

Nye tu lilongisila ku Rahava? Embimbiliya li tukula Rahava okuti ongangu yimue yekolelo. (Va Heveru 11:30, 31; Tiago 2:25) Ulandu waye, u lekisa okuti Suku ukuakuecela kuenda ka kuete ocame. Eye o sumũluisa vosi va kolela kokuaye, ndaño vakuavikoti via litepa ale ceci omunu a lingile kosimbu.

▸ Oco o kũlĩhe ovina vikuavo viatiamẽla ku Rahava, tanga ocipama losapi, Eye wa ‘Tendiwa Ndukuesunga Omo Liovilinga.’

Rebeka

Helie wa kala Rebeka? Eye wa kala ukãi wa Isaque. Eye wa cita laye omãla vavali okuti olonjamba: Yakoba la Esau.

Nye eye a linga? Rebeka wa pokola ku Suku ndaño okuti ka ca lelukile. Osimbu a kala oku tapa ovava pocisimo, ulume umue wa pinga kokuaye oco o wihẽko ovavava oku nyua. Rebeka lonjanga yalua wa eca ovava kokuaye kuenda wa ecavo kovimbulu viaye. (Efetikilo 24:15-20) Ulume waco wa kala ukuenje wa Avirahama. Eye wa endele kofeka yocipãla oku ka sandiliye ufeko umue okuti, oco a likuele la Isaque omõla Avirahama. (Efetikilo 24:2-4) Eye wa likutilila oco Suku a sumũluise ungende waye. Eci a mola okuti Rebeka wa kala oku talavaya kuenda wa kala ukãi umue ukuakuyekisa, wa limbuka okuti, Suku wa tambulula ohutililo yaye, poku u lekisa okuti eye wa nõliwile oco a kale ukãi wa Isaque.—Efetikilo 24:10-14, 21, 27.

Eci Rebeka a limbuka ovina ulume waco a kala oku linga, eye wa tava oku enda laye kuenda oku likuela la Isaque. (Efetikilo 24:57-59) Noke, Rebeka wa linga ina yomãla volonjamba. Suku wo situluila okuti, omõlaye ukulu okuti Esau wa ponduile oku talavayela manjaye umalẽhe. (Efetikilo 25:23) Eci Isaque a eca ku Esau esumũluho liunuñulu, Rebeka wa lingisa okuti Yakoba eye o tambula esumũlũho liaco, ndaño wa kũlĩhĩle okuti ca kala ocipango ca Suku.—Efetikilo 27:1-17.

Nye tu lilongisila ku Rebeka? Rebeka wa kala ukuakuliketisa, onalavayi yiwa kuenda ukuakuyekisa. Ovituwa viaco vio kuatisa oku kala ukãi umue uwa, onjali kuenda ufendeli wa Suku yocili.

▸ Oco o kũlĩhĩle ovina vikuavo viatiamẽla ku Rebeka, tanga ocipama losapi, “Ngenda.”

Ruti

Helie wa kala Ruti? Eye wa kala u Moavi kuenda wa silepo olosuku lofeka yaye, oco a linge ufendeli wa Yehova ko Isareli.

Nye eye a linga? Ruti wa lekisa ocisola calua ku ndatembo yaye Naomi. Naomi lulume waye kuenda omãla vaye vavali valume, va ilukila ko Moavi omo lionjala ya kala ko Isareli. Noke, omãla vaye va kuela akãi vo ko Moavi, okuti Ruti la Arape. Pole, noke ulume wa Naomi kuenda omãla vaye vavali valume va fa kuenje va sia akãi vatatu ovimbumba.

Naomi wa nõlelepo oku tiukila ko Isareli, omo ocitenya ca pitile ale. Ruti la Arape va yonguilevo oku enda laye. Pole, Naomi wa pinga kokuavo, oco va tiukile kapata avo. Arape wa ci linga. (Ruti 1:1-6, 15) Ruti wa siala la ndatembo yaye Naomi. Eye wa solele calua Naomi kuenda wa yonguile oku fendela Yehova Suku.—Ruti 1:16, 17; 2:11.

Ruti omo okuti wa kala ukuacili haeye onalavayi yiwa, votembo yimue yitito wa kuata ekalo liwa volupale lua Naomi ko Beteleme. Ulume umue ohuasi o tukuiwa Boasi, wa komõha calua omo lia Ruti kuenda lohenda yalua wa linga esokiyo lioku eca okulia kokuaye kuenda ku Naomi. (Ruti 2:5-7, 20) Noke Ruti wa likuela la Boasi kuenje wa linga kukululu ya Daviti la Yesu Kristu.—Mateo 1:5, 6, 16.

Nye tu lilongisila ku Ruti? Ruti omo liocisola a kuatela Naomi kuenda Yehova, wa siapo onjo kuenda epata liaye. Eye wa kala onalavayi yimue ukuambili, ukuacili ndaño ceci a liyaka lovitangi.

▸ Oco o kũlĩhĩle ovina vikuavo viatiamẽla Ruti, tanga ovipama losapi, “Oku Wenda Lamevo Haiko Ngenda” kuenda “Ove Wukãi Wocili.”

Sara

Helie wa kala Sara? Eye wa kala ukãi wa Avirahama kuenda ina ya Isaque.

Nye eye a linga? Sara wa siapo ekalo liomuenyo uwa a kuata volupale luo Uri, momo wa kolelele kolohuminyo Yehova a lingile kulume waye Avirahama. Suku wa sapuilile Avirahama oco a tunde volupale luo Uri loku enda kolupale luo Kanana. Suku wa likuminyile okuti, wa laikele oku u sumũlũisa kuenda oku u lingisa ofeka yinene. (Efetikilo 12:1-5) Citava okuti Sara wa kuatele ale ci soka 60 kanyamo, eci ovina viaco via pita. Noke, Sara la Avirahama va kala volombalaka loku ilukila kovitumãlo vikuavo.

Ndaño okuti ekalo liaco lia kapele kohele omuenyo wavo, Sara wa nõlelepo oku kuatisa konjila Avirahama a nõlelepo yoku pokola kocihandeleko ca Suku. (Efetikilo 12:10, 15) Vokuenda kuotembo yalua Sara ka kuatele omãla. Omo liaco, wa sumuile calua. Pole, Suku wa likuminyile okuti wa laikele oku luisa ocitumbulukila ca Avirahama. (Efetikilo 12:7; 13:15; 15:18; 16:1, 2, 15) Noke Suku wa sapuila Sara okuti, wa laikele oku cita omõla umue la Avirahama. Eye weya oku cita omõla ndaño wa kuatele ale anyamo alua. Eye wa kuata 90 kanyamo kuenda Avirahama wa kuatele 100 canyamo. (Efetikilo 17:17; 21:2-5) Omõla waco, vo luka Isaque.

Nye tu longisila ku Sara? Ulandu wa Sara u lekisa okuti olonjanja viosi tu pondola oku kolela okuti, Suku o ka tẽlisa olohuminyo viaye ndaño kokuetu ci kasi ndu okuti, ka ci tẽliwa. (Va Heveru 11:11) Ongangu yaye yoku kala ukãi ohueli, yi lekisa esilivilo liesumbilo volohuela.—1 Petulu 3:5, 6.

▸ Oco o kũlĩhĩle ovina vikuavo viatiamẽla ku Sara, tala ocipama losapi, “Ove Wukãi wa Posoka Oku ku Vanja” kuenda Suku wo Tukula Okuti “Nasoma.”

Ufeko Sulamita

Helie wa kala ufeko Sulamita? Eye wa kala umalẽhe umue wa enda oku talavaya kovapia haeye wa posokele calua okuti, eye wa tukuiwa calua Vembimbiliya Vocisungo ca Salomone. Embimbiliya ka li tukula onduko yaye.

Nye eye a linga? Umalẽhe Sulamita, wa kala ukuacili kumalẽhe ungombo una eye a solele calua. (Ocisungo ca Salomone 2:16) Omo okuti wa posokele calua, ca vetiya Soma Salomone una wa kala ohuasi kuenda wa seteka oku u yonja. (Ocisungo ca Salomone 7:6) Ndaño okuti vakuavo va enda oku u vetiya oku nõla Salomone, eye wa likala oku ci linga. Eye wa solele calua ungombo omo liumbombe waye kuenda wa kala ukuacili kokuaye.—Ocisungo ca Salomone 3:5; 7:10; 8:6.

Nye tu lilongisila kumalẽhe Sulamita? Ndaño wa posokele calua kuenda wa enda oku pandiyiwa la vakuavo, eye ka livelisilepo. Eye ka ecelelele okuti ovisimĩlo viaye vi yapuisiwa poku vetiyiwa la vakuavo, ale oku yapuisiwa luhuasi kuenda ekemãlo. Eye wa mamako oku lava ovisimĩlo viaye kuenda wa kala ukuacili.

Ukãi wa Lote

Helie wa kala ukãi wa Lote? Embimbiliya ka litukula onduko yaye. Tua kũlĩha okuti eye wa kuata omãla vavali kuenda wa kala lepata liaye volupale luo Sodoma.—Efetikilo 19:1, 15.

Nye eye a linga? Eye ka pokuile konumbi ya Suku. Suku wa nõlelepo oku nyõla olupale luo Sodoma kuenda alupale a lisunguileko, omo lievĩho liukahonga lia kalako. Suku wa solele calua Lote kuenda epata liaye vana va kala volupale luo Sodoma. Omo liaco, Eye wa tuma ovangelo vavali oco va vope volupale loku vambata kocitumãlo cimue ca koka.—Efetikilo 18:20; 19:1, 12, 13.

Ovangelo va sapuila Lote lepata liaye oco va tile loku yuvula oku vanja konyima. Nda ovo ka va pokuile konumbi yaco, nda va fa. (Efetikilo 19:17) Pole, ukãi wa Lote “wa fetika oku vanja konyima kuenje wa pongoloka ongunji yomongua.”—Efetikilo 19:26.

Nye tu lilongisila kukãi wa Lote? Ulandu waye, u lekisa ohele yi tunda koku sola ovokuasi loku sinĩla olonumbi via Suku. Yesu wo tukula okuti ongangu yiwa yelungulo kokuetu. Eye hati: “Ivaluki ukãi wa Lote.”—Luka 17:32.