EPULILO 2
Kuli hẽ olonjila Via Leluka Viomuenyo?
Anga hẽ ci pitahãla 200 koloselula via litepa vietimba liomunu, nda via tukuluka ño?
Etimba liove, ocina cimue ca pangiwa lonjila yimue ka ya lelukile voluali. Olio lia pangiwa leci ci soka 100 kolohuluwa vitatu violoselula vitito ndeci—oloselula viakepa, viosonde, viowoño kuenda vikuavo.7 Ocili okuti, kuli vali ci pitahãla 200 koloselula via litepa vetimba liove.8
Ndaño lolonjila vi komõhisa via litepa violoselula kuenda ovopange aco, voloselula viove mua kongela ovina vialua ka via lelukile haivio vi talavayela kumosi. Oku sokisa ovina viaco lo Internet, lolokomputador vialua kumue lolofiyu vi pitiya olonumbi lonjanga yalua, o internet ya lenda calua kuenda ka yi talavaya ciwa. Ka kuli ocina cimue ca luvikiyiwa lomunu okuti, ci likuata lonjila yi komõhisa ndomo oselula ya pangiwa, ndaño muẽle oselula yimue ya leluka. Oloselula vietimba liomunu via pangiwa ndati?
Nye olonoño vialua vi popia? Oloselula viosi vi kuete omuenyo, vi pondola oku sokiyiwa vovimunga vivali via velapo ndeci—vina vi kuete ocakati kuenda vina ka vi kuete. Oloselula viomanu, viovikũla kuenda viovinyama, vi kuete ocakati. Oloselula viapuka ka vi kuete. Oloselula vi kuete ocakati vi tukuiwa okuti, eukariyotika kuenda vina ka vi kuete via kũlĩhĩwa okuti, prokariyotika. Omo okuti oloselula prokariyotika via lelukapo vali okuti oloselula eukariyotika ci sule, valua va tava okuti, oloselula viovinyama kuenda viovikũla, citava okuti via tukulukila koloselula viapuka.
Valua va longisa okuti, vokuenda kuanyamo alua, oloselula vimue prokariyotika, via yina oloselula vikuavo, pole, ka via vi takĩlile. Kuenje ndomo elongiso liaco li lekisa, “ovina via tu ñuala,” via sanga onjila yokuti, ka ku pongoluiwa lika vocipikipiki upange woloselula via yiniwa, pole, yoku koka okuti, ovio vi amamako oku kala vokati koloselula “via yina” eci ku pituluiwa ocina caco.9a
Nye Embimbiliya li popia? Embimbiliya li popia okuti, omuenyo u sangiwa voluali, wa lulikiwa lomunu ukuavisimĩlo via loñoloha calua. Kũlĩhĩsa ndomo ca leluka oku kuata elomboloko lieci Embimbiliya li popia ndoco: “Ocili okuti, onjo yosi ya tungiwa la umue, pole, Ululiki wovina viosi Suku.” (Va Heveru 3:4) Ovinimbu vikuavo Viembimbiliya viti: “A Yehova, ovopange ove alua cimue! Osi wa a panga lolondunge. Ilu lieve lieyuka lovina wa panga. . . . Ovina vialua vi kuete omuenyo ci kaile vitito levi vinene.”—Olosamo 104:24, 25.
Anga hẽ oselula yimue nda ya tukuluka ño oku upisa kasĩla ka a kuete omuenyo?
Nye ovovangi a lekisa? Oku amako kuloño wo microbiologia, kua ecelela oku tala ovina viosi vi komõhisa vio vokati koloselula prokariyotika via kũlĩhĩwa. Olonoño vi tava kovina via tukuluka ño, via popia okuti oloselula viatete vi kuete omuenyo, citava okuti via li setahãla loloselula prokariyotika.10
Elongiso liokuti ovina via tukuluka ño nda liocili, li sukila oku kuata elomboluilo limue lia sunguluka liatiamẽla koku tukuluka ocipikipiki kuoselula yatete. Handi vali, nda omuenyo wa lulikiwa, ku sukilavo oku kala ovovangi a lekisa okuti, ndaño muẽle oviluvo vitito, onima yupange wa umue wa loñoloha. Nye o sima catiamẽla koku kũlĩha vokati koselula prokariyotika? Poku ci linga, lipula nda oyo muẽle ya tukuluka ño.
OCIMBAKA CI TEYUILA OSELULA
Oco o nyule vokati koselula prokariyotika, ove nda wa sukila oku likonya calua okuti, o kala utito olonjanja vialua ndeci etosi li kasi kesulilo liolondaka vilo. Ocimbaka cimue ca koka haico ci lepeta ci sokisiwa locimbaka conjo yoku tungila ovina, ci ku tateka oku iñila voselula. Nda kua sukiliwa eci ci soka 10.000 kovimbaka viaco, oco vi kale ndemẽla limosi liopapelo. Pole, oku koka kuocimbaka coselula yimue kua piãlapo vali okuti, ocimbaka caño ci sule. Ndamupi?
Ndeci ocimbaka conjo yoku tungila ovina ci teyuila ovina vio vokati, ocimbaka coselula ci teyuilavo kohele ovina vi kasi vokati. Ocimbaka coselula, ka ci kasi ndewe; oco cecelela okuti, oselula “yi fuima,” loku ecelelavo okuti olomolekula vitito ndeci ofela, iñila kuenda yi tunda vokati kayo. Pole, ocimbaka coselula, ci tateka olomolekula ka via lelukile vina vi pondola oku nyõla oselula okuti, ka vi iñila nda ka vi eceliwa. Ocimbaka caco ci tatekavo okuti, olomolekula vi kuete esilivilo ka vi tundi. Ocimbaka coselula, ci tẽla oku linga ndati ovina viosi evi?
Sokolola vali kocindekaise conjo yoku tungila ovina. Citava okuti, oyo yi kuete olondavululi vi lavulula ovikuata vi iñila levi vi tundila papito liocimbaka caco. Cimuamue haico okuti ocimbaka coselula, ci kuete olomolekula vilikasi viovina vi pamisa etimba vi sokisiwa ndapito vokati kayo kuenda ndolondavululi.
Ocimbaka coselula, ci kuete “olondavululi” vi ecelela lika oku iñila kuenda oku tunda kuasĩla a nõliwa
Vimue pokati kovina viaco vi pamisa etimba, (1) vi kuete ututa umue wecelela oku tunda loku iñila kuolomolekula vimue. Vikuavo via yikukila konele yimue yocimbaka coselula (2) kuenda via yikiwa konele yikuavo. Ovio vi kuete epangu limue (3) lia pangiwila esĩla limue. Eci esĩla liaco li pitĩla, onele yikuavo yocina ci pamisa etimba, yi li yikula kuenje yecelela okuti esĩla li pita pocakati cocimbaka coselula (4). Ovina viosi evi, vi pita voloselula viosi.
VOKATI KONJO YOKU TUNGILA OVINA
Sokolola ndu okuti, wa tambula elianjo lioku pita “polondavululi,” kaliye o kasi vokati koselula. Vokati koselula yimue prokariyotika, mueyuka lovava amue a kuete ovina vialua vi tekula, omongua kuenda ovina vikuavo. Oselula yi talavaya lovina viaco oco yi pange eci oyo yi sukila. Pole, upange waco ka u lingiwa ño lonjila ka ya sokiyiwile. Ndeci ci pita lonjo yuloño woku tungila ovina, oselula yi sokiya olohuluwa viasĩla, vina vi lingiwa vulala wa sokiyiwa kuenda vepuluvi lia suapo.
Oselula, yi pita otembo yalua loku panga ovina vi pamisa etimba. Yi ci linga ndati? Tete, oselula yi panga 20 kovina via velapo vi tukuiwa okuti, olo aminoácido. Ovina viaco, vi eciwa kolo ribosomo (5), vina vi pondola oku sokisiwa lolomakina vi talavaya ovio muẽle okuti, vi kongela olo aminoácido vulala wa sokiyiwa ciwa, oco vi linge ocina cimue ci pamisa etimba. Citava okuti, ovopange a lingiwa vonjo yoku tungila ovina, a kuamiwa lokomputador yimue yo vokati. Cimuamue haico okuti, ovopange alua a lingiwa voselula yimue, a kuamiwa “lesokiyo limue liokomputador,” ale londimbukiso ya kũlĩhĩwa okuti, ADN (6). O ribosomo yi tambula ko ADN okopia yimue yolonumbi via lomboluiwa ciwa viatiamẽla koku panga ocina cimosi ci pamisa etimba (7).
Osimbu ku pangiwa ocina ci pamisa etimba, ku pita cimue ci komõhisa! Ocina, locina ci pamisa etimba, ci ketikiwa lonjila yimue okuti ci kala vitatu (8). Onjila ndomo vi ketikiwa, oyo yecelela oku talavaya kuocina caco ci pamisa etimba.b Sokolola ulala woku panga ovikuata viomutore yimue. Ocikuata locikuata, ci sukila oku pangiwa lonjanga oco omutore waco u talavaye. Cimuamue haico okuti, nda ocina cimue ci pamisa etimba ka ca pangiwile lonjanga loku ketikiwa lonjila ya suapo, oco ka ci ka tẽlisa ocikele caco kuenje ci pondola oku nyõla oselula.
Ndeci ci pita lonjo yi tunga oyo muẽle ovina, oselula yi kuete olomakina vi panga kuenda vi eca ovina ka via lelukile
Ocina ci pamisa etimba, ci kũlĩha ndati oku ci sukila oku enda? Ovina viosi vi pamisa etimba, vi kuete “ondimbukiso yoku vi enda,” vina vi kuatisa oku pitĩla pocitumãlo ci sukiliwa. Ndaño okuti olohuluwa viovina vi pamisa etimba vi pangiwa loku eciwa vekukutu lekukutu, ovina viosi vi pamisa etimba, vi pitĩla pocitumãlo ca suapo.
Momo lie ovovangi aco a kuetele esilivilo? Olomolekula ka via lelukile vi kasi vociluvo cimue, ka vi li citi ovio muẽle. Nda ka vi kasi voselula, ka vi amamako lomuenyo. Vokati koselula, vi li cita lika lekuatiso liolomolekula vikuavo. Ndeci olo enzima, vi sukiliwa oco viece o trifosfato ko adenosina (ATP) okuti, omolekula yimue yilikasi yi seleka ongusu. Pole, ongusu yo ATP yi sukiliwa oco ku pangiwe olo enzima. Cimuamue haico okuti, o ADN yina tu ka konomuisa vonepa 3, yi sukiliwa oco ku pangiwe olo enzima. Pole, olo enzima vi sukiliwa oco ku pangiwe o ADN. Handi vali, ovina vi pamisa etima vi pondola oku lingiwa lika loselula, pole, oselula yi lingiwa lika lovina vi pamisa etima.c
Onoño yimue yi tukuiwa okuti Radu Popa, ka yi tava kulandu Wembimbiliya woku lulika. Kunyamo 2004, lopo wa pula ndoco: “Ovina via tu ñuala vi pondola oku eca ndati omuenyo, nda tua lueya poku linga oloseteko via lingiwa vekalo limue lia teyuiwa?”13 Eye wa popiavo hati: “Onjila ka ya lelukile yi kisikiwa ndomo oselula yi kuete omuenyo yi talavaya, yi komõhisa calua okuti, ci kasi ndu ka ci tẽliwa ovio muẽle oku tukuluka ño vepuluvi limuamue.”14
Omo liociseveto ca hongua, osapalalo eyi yi kasi kohele. Eci hẽ haicoko ci pita lelongiso liokuti ovina via tukuluka ño omo okuti, ka li eci elomboluilo liefetikilo liomuenyo?
Nye o sima? Elongiso liokuti ovina via tukuluka ño vongongo, li seteka oku lombolola okuti, ka kua sukiliwile ekuatiso lia Suku, oco ku kaile omuenyo. Omo liaco, osimbu olonoño vi amamako oku lilongisa catiamẽla komuenyo, vi sanga ovovangi alua a lekisa okuti, omuenyo ka wa tukulukile ño. Oco ku yuvuiwe ocitangi eci, olonoño vi tava okuti ovina via tukuluka ño, vi tenda elongiso liaco kuenda ulandu wefetikilo liomuenyo ndovina vivali via litepa. Anga hẽ, eci ca sunguluka kokuove?
Elongiso liokuti ovina via tukuluka ño, lia kunamẽla kocisimĩlo cokuti, ovina vialua viwa via li sanga ño ndoco, noke via eca omuenyo. Kuenje va popiavo okuti, ovina vikuavo via pita ño ndoco, via linga oviluvo vialua vi komõhisa via litepa. Pole, elongiso limue nda ka li kuete ociseveto ca koka, nye ci ka pita lalongiso akuavo a kunamẽlako? Osapalalo yimue ya lepa calua, poku tungiwa nda ka yi kuete ociseveto ca koka, ka yi pondola oku amamako. Cimuamue haico ci pita lelongiso liatiamẽla kovina via tukuluka ño okuti, ka li tẽla oku eca elomboluilo liefetikilo liomuenyo.
Noke yoku konomuisa loku teta onimbu ndomo oselula yi kasi kuenda ndomo yi talavaya, wa pitĩla petosi lipi? Omuenyo wa tukuluka ño, ale wa lulikiwa lomunu ukuavisimĩlo via loñoloha? Nda handi o kuete atatahãi, nye ku konomuisila “onepa yocakati” yi lavulula ndomo oloselula viosi vi talavaya?
a Ka kuli oseteko layimue ya eca uvangi waco.
b Olo enzima, ovio vimue pokati kovina vi pamisa etimba via pangiwa loloselula. O enzima lo enzima, yi ketikiwa lonjila yimue yilikasi, oco yi yayuise upange wesĩla limue. Olo enzima vialua vi talavayela kumosi oco vi kuatise kovopange oselula.