EPULILO 4
Anga hẽ Oviluvo Viosi vi Kuete Kukululu Umuamue?
Darwin wa simĩle okuti, oviluvo viosi vi kuete kukululu umuamue. Eye wa enda oku sokolola ulandu womuenyo palo posi nduti umue unene. Noke, omanu vakuavo va fetika oku tava okuti, “uti waco womuenyo,” wa fetika lika “ndenonga limue lika,” ale oloselula vimue ño viatete. Kenonga liaco kua tundila olosongo kuenda viamamako oku litepa vovianja okuti, via linga apata ovikũla kuenda viovinyama, noke kueyilila ovisapa okuti, apata osi a sangiwa vovikũla kuenda viovinyama vi kasiko koloneke vilo. Anga hẽ eci oco muẽle ca pita?
Nye olonoño vialua vi popia? Vialua vi eca elomboloko liokuti, vulandu wakepa a lembuluiwa, va tava kocisimĩlo cokuti, oviluvo viosi via kuata efetikilo limuamue. Va siatavo oku popia okuti, oviluvo viosi via tukuluka ño oku upisa ku kukululu umuamue omo okuti, vi kuete “esokiyo limuamue” lia li setahãla okuti, o ADN.
Nye Embimbiliya li popia? Ulandu u sangiwa kelivulu Liefetikilo u lekisa okuti, ovikũla, ovinyama vio vokalunga, ovinyama vio kilu lieve kuenda vina vi palãla vongongo, via lulikiwa “ndapata avio.” (Efetikilo 1:12, 20-25) Olondaka evi vi situlula oku litepa kumue ku kasi vondaka “apata,” pole, vi lekisavo okuti kua kapiwa olongave vi tepisa apata a litepa. Ulandu Wembimbiliya woku lulikiwa u lekisavo okuti, oviluvo viokaliye via laikele oku molẽha ocipikipiki vulandu wakepa a lembuluiwa okuti, a sokiyiwa ciwa.
Nye ovovangi a lekisa? Anga hẽ ovovangi a kuete elitokeko leci ca sonehiwa Vembimbiliya catiamẽla kefetikilo liomuenyo, ale Darwin eye wa popia ocili? Ovina via limbukiwa vokuenda kueci ci soka 150 kanyamo a sulako vi situlula nye?
UTI WA DARWIN U KUNDUIWA
Vanyamo a pita, olonoño via tẽla oku sokisa olondimbukiso viesetahãlo viatimba alua a kuete oselula yimosi kuenda viovikũla levi viovinyama. Ovio via simĩle okuti, asokiso aco a ponduile oku kuata elitokeko locisimĩlo “cuti womuenyo” wa tukuiwa la Darwin. Pole, haicoko ca pita.
Akonomuiso a situlula nye? Kunyamo 1999 onoño yi tukuiwa okuti Malcolm S. Gordon ya soneha ndoco: “Soketi omuenyo wa kuata efetikilo lolonjila vialua. Ci molẽha okuti, uti womuenyo woluali luosi, ka wa kuatele lika olumbombo lumosi.” Anga hẽ kuli ovovangi a lekisa okuti ovianja via velapo viomuenyo via citiwila oku upisa kenonga limosi lika, ndeci Darwin a tavele kocisimĩlo caco? Gordon amisako ndoco: “Ocisimĩlo ca siata cokuti ovitumbulukila via tunda kesĩla limuamue, ci kasi ndu okuti, ka ci likuata kovoviali a taviwa koloneke vilo. Citava okuti, ka ci taviwa kovilala vialua, nda okuti kovina vimue pamue ka vi kapiwako kovimunga vialua viovilala.”29a
Akonomuiso a lingiwa ndopo, ka a likuata locisimĩlo ca Darwin cokuti, ovimuenyo vioviluvo viosi vi kuete kukululu umuamue. Ndeci, kunyamo 2009, ocipama cimue co revista New Scientist, ca tukula olondaka vionoño Eric Bapteste una o tava okuti ovina via tukuluka ño poku popia ndoco: “Ka tu kuete uvangi laumue u lekisa okuti, uti womuenyo wa kalako muẽle.”30 Ocipama caco ca tukulavo onoño Michael Rose una wa popia hati: “Vosi yetu tua kũlĩha okuti, elongiso liuti womuenyo, kamue kamue ka li kasi oku kapiwako vali. Pole, ocisimĩlo cokuti tu sukila oku pongolola ovisimĩlo vietu viatiamẽla kuloño wo biologia, ka ci taviwa ciwa.”31b
ULANDU WAKEPA A LEMBULUIWA U LEKISA NYE?
Olonoño vialua vi popia okuti ulandu wakepa a lembuluiwa, u li kuata lelongiso liokuti omuenyo wa kuata efetikilo limuamue. Ndeci, ovo va popia okuti, vulandu wakepa a lembuluiwa, mu sangiwa ovovangi a lekisa okuti, olombisi via li pongolola ovimboto, ovinyama vina vi li koka posi via linga ovinyama vi tekuiwa lasenjele. Pole, ulandu wakepa a lembuluiwa, u lekisa muẽle nye?
Onoño yi tukuiwa David M. Raup, ya popia okuti: “Olonoño vio kotembo ya Darwin levi vio koloneke vilo, via sukilile oku pitisa kovaso oku sanda ovovangi a situlula oku kula kamue kamue kuomuenyo, pole, ovio via limbuka ulandu wakepa a lembuluiwa okuti ka wa suilepo; ale apata oviluvo, vi tukuluka vocipikipiki poku kuama ulala wulandu wakepa a lembuluiwa okuti, a lekisa epongoloko litito, ale lalimue vokuenda kuotembo a kala vulandu waco, kuenje a nyõleha lonjanga yalua.”32
Ocili okuti, ovolandu akepa oviluvo a lembuluiwa a lekisa okuti, apata oviluvo amamako loku kala vokuenda kuanyamo alua. Ovovangi ka a situlula okuti, apata oviluvo a li pongoluila vapata akuavo. Oviluvo vikuavo levi via litepa ketimba, via tukuluka ocipikipiki. Ndeci, olondilili vina vi linga onjuela haivio vi kuete uloño woku limbuka ohele yimue, via tukuluka ño okuti, ka via kuatele elitokeko lia suapo lokukululu yolundilili luatete.
Onepa yalua yovinyama via velapo citava okuti, via tukuluka ño vokuenda kuotembo yimue yitito. Omo okuti oviluvo vialua via litepa via tukuluka ño ocipikipiki vulandu wakepa a lembuluiwa, olonoño vimue vi tukula otembo yaco okuti “elivokiyo lio kambriana.” Vepuluvi lipi kua pita otembo kambriana?
Tu simi ndu okuti, asinyanyẽho a vakuakukonomuisa a suapo. Nda oco, ulandu wongongo nda wa lekisiwa vulala umue wotembo okuti, u sanjavala ndocila cimue combunje (1). Vulala waco, ove nda wa enda ocinãla ci soka epanduvali ale ecelãla vocila caco oco ku pitĩliwe ketosi olonoño vi tukula okuti, otembo Kambriana (2). Vonepa yimue yitito yotembo yaco, ovinyama via velapo via litepa vi molẽha vulandu wakepa a lembuluiwa. Cambata otembo yiñami oco ovio vi tukuluke? Osimbu wendela vocila caco, ovinyama viosi vi tukuluka eci kua malẽle handi oku eca enanga limosi!
Oku tukuluka ocipikipiki kuoviluvo via litepa, kua kokela olonoño vimue vakuakukonomuisa oku tatãla elongiso lia siata lia Darwin. Ndeci, kunyamo 2008 eci Stuart Newman a pulisiwa, wa popia eci catiamẽla kesukila lioku kuata elongiso likuavo liokaliye liovina via tuluka ño, lina li lombolola oku tukuluka ocipikipiki kuolonjila vikuavo viomuenyo. Eye hati: “Ndi tava okuti, elongiso Darwin a kuama oco ku lomboluiwe apongoloko osi atiamẽla kovina via tukuluka ño, li ka kala ño limue pokati kalongiso alua okuti,—pamue halioko lia velapo poku popia catiamẽla koku kuata elomboloko lialua lioku tukuluka ño kuatimba.”33
OVITANGI “LOVOVANGI”
Momo lie alivulu amue a siatela oku pongolola ulala wutunga wakepa a lembuluiwa, poku a lekisa ndu okuti, a kasi vulala umue?
Oku upisa kilu kepĩli: Ndomo ca Lekisiwa Valivulu Amue
Oku upisa kilu kondio: Utunga wa Suapo
Pole, nye ci popiwa kulandu wakepa a lembuluiwa oco ku lekisiwe okuti, olombisi via li pongolola ovimboto kuenda oviluvo vi li koka posi via li pongolola ovinyama vi tekuiwa lasenjele? Anga hẽ a eca ovovangi ocili a lekisa onjila ndomo kua tukuluka ovina viaco? Poku ci konomuisa ciwa, ku situluiwa ovitangi vialua.
Catete, oku sokisa utunga woviluvo via kapiwa vulala wovinyama vi li koka posi levi vi tekuiwa lasenjele, pamue ka vi lekisiwa lonjila ya suapo valivulu o kolosikola. Valivulu, oviluvo viaco vi lekisiwa ndu okuti, vi kuete utunga umuamue osimbu okuti, vimue vinenepo vali.
Cavali okuti oco ocitangi cinenepo vali, ekambo liovovangi a lekisa okuti oviluvo viaco vi kuete elitokeko liepata. Apata a kapiwa vulala okuti olonjanja vimue, a litepa la akuavo vokuenda kuanyamo alua ndomo ca lekisiwa la vakuakukonomuisa. Catiamẽla kolotembo vi tepisa alua pokati kakepa aco, ukuoloño wovinyama Henry Gee wa popia hati: “Otembo ya pita pokati kavio yalua calua okuti, ka tu pondola oku popia cimue nda pokati kavio pali elitokeko limue.”34c
Malcolm S. Gordon poku popia catiamẽla kolosongo violombisi kuenda kakepa ovimboto, wa popia okuti akepa a sangiwa a lekisa lika onepa yimue yitito “ale pamue yitito calua, ndocindekaise coviluvo via litepa via kala vovimunga kotembo yaco.” Handi vali, wamisako ndoco: “Ka tu kuete ndomo tu kũlĩha nda oku kula kuatimba aco noke kua kuata esilivilo, ale nda lipi elitokeko lia kala pokati kavio.”35d
“OFILME” YI LEKISA MUẼLE NYE?
Ocipama cimue co revista National Geographic cunyamo 2004, ci sokisa ulandu wakepa a lembuluiwa “ndofilme yelongiso liovina via tukuluka ño muna okuti, ci soka 999 yohulukãi yoviluvialuvia, vi nyolẽha.”36 Kũlĩhĩsa ovina via kongela vocindekaise eci.
Nda okuti “95 yoviluvialuvia” viulandu wakepa a lembuluiwa vi lekisa okuti ovinyama ka via tukulukile oku upisa kepata limue la likuavo, momo lie olonoño vimue vi sokiyila “oviluvialuvia 5” via supapo ndu okuti oco ca pita?
Sokolola ndu okuti, wa sanga eci ci soka 100 koviluvialuvia yofilme yimue okuti, tete ya kuatele 100.000 koviluvialuvia. Nda wa kũlĩha ndati ulandu wofilme yaco? Pamue o kuete ocisimĩlo cimue. Pole, nye ci popiwa nda pokati 100 coviluvialuvia ci soka 5 ovio lika viongotiyiwa ciwa, osimbu okuti 95 koviluvialuvia vi lombolola ulandu wa litepa? Nda ca sunguluka hẽ oku popia okuti ovisimĩlo viove viatete via suilepo omo lioviluvialuvia vitãlo? Nda ca ku ĩha hẽ evelo lioku kapa oviluvialuvia vitãlo vesokiyo liulala umue omo okuti ovio via kuatele elitokeko liwa lovisimĩlo viove? Nda ka ca sungulukile hẽ oku ecelela okuti oviluvialuvia vikuavo vi soka 95 vi vetiya ovisimĩlo viove?
Ocindekaise eci ci kuete elitokeko lipi lelongiso liava va tava kovina via tukuluka ño catiamẽla kulandu wakepa a lembuluiwa? Vokuenda kuanyamo, vakuakukonomuisa va likala oku tava okuti, onepa yalua yakepa yoviluvialuvia vi soka 95 yofilme, yi lekisa okuti, apata ka a pongoloka calua vokuenda kuotembo. Momo lie ka ku vanguiwa catiamẽla kuvangi u kuete esilivilo lia velapo? Usonehi Richard Morris wa popia hati: “Citava okuti, olonoño via kuama ovisimĩlo vietavo lio ortodoxo vioku pongolola kamue kamue elongiso liovina via tukuluka ño kuenda via kakatela kokuavio, ndaño ceci via limbuka ovovangi a situlula ocili. Ovio via seteka oku situlula ovovangi wulandu wakepa a lembuluiwa, poku ci kunamisila kovisimĩlo vi taviwa viovina via tukuluka ño.”37
“Oku popia okuti ulala umue wesokiyo liakepa a lembuluiwa u situlula ocikoti cimue, hacisimĩloko culoño ci kuete uvangi, pole, olondaka vi kuete esilivilo limuamue lulandu—woku susuminya, u komõhisa, citava okuti, u longisa, pole, hawuloñoko.”—In Search of Deep Time—Beyond the Fossil Record to a New History of Life, (Em Busca de um Tempo Distante — Além do Registro Fóssil Rumo a uma Nova História da Vida) lia Henry Gee, kem. 116-117
Nye ci popiwa catiamẽla kuava va tava kelongiso liovina via tukuluka ño koloneke vilo? Anga hẽ ovo va kasi oku amamako oku kapa akepa vulala wesokiyo omo okuti a kuete elitokeko lovisimĩlo vi taviwa vielongiso liovina via tukuluka ño, pole, ka vi li kuata lonepa yalua yovovangi kuenda yucitue?e
Nye o sima? Emalusuilo lipi li li kuata vali lovovangi? Sokolola kovina viocili tua konomuisa toke cilo.
Omuenyo wociluvo catete palo posi, ka ca kaile ocina cimue ca “leluka.”
Ka kuli uvangi u lekisa okuti, olonepa vioselula via tukuluka ño.
O ADN okuti, “ocipama cokomputador,” ale ondimbukiso yecelela oselula oku talavaya, ka ya lelukile kuenda yi situlula uloño u komõhisa wa velapo ovipama viosi vioku seleka olonumbi vi pangiwa lomanu.
Akonomuiso wucitue a lekisa okuti, omuenyo ka wa fetikile oku upisa ku kukululu umuamue. Handi vali, ovimunga via velapo viovinyama, via molẽha ocipikipiki vulandu wakepa a lembuluiwa.
Noke lioku konomuisa ovovangi a-a, ca sunguluka hẽ kokuove oku tava okuti ovovangi aco a likuata lalomboluilo Embimbiliya atiamẽla kefetikilo liomuenyo? Omanu valua va siata oku popia okuti, uloño ka u kuete elitokeko lialua leci Embimbiliya li popia catiamẽla kulandu woku lulika. Anga hẽ eci ocili? Nye muẽle Embimbiliya li popia?
a Ondaka yuloño yokuti ulala yi tiamisiwila kocimunga covinyama via lisetahãla ketimba. Onjila yimue olonoño vi kuama yoku tepisa oviluvo viosi vi kasi lomuenyo, pocakati cesokiyo liovimunga epanduvali okuti, ocimunga locimunga ci kuata ondimbukiso yimue yi vi tepisa levi viatete. Ocimunga catete, uviali okuti, mua kongela vialua. Noke mu kuãi ovimunga viovilala, ocisoko, esokiyo, vakuavimatamata via litepa kuenda epata. Ndeci, okavalu ka tepisiwa ndoco: uviali: Animalia; ulala: Chordata; ocisoko: Mammalia; esokiyo: Perissodactyla; epata: Equidae; vakuavimatamata via litepa: Equus; epata: Caballus.
b Ci kaile ocipama co revista New Scientist, ale Bapteste kuenda Rose, lomue wa popia okuti, elongiso liokuti ovina via tukuluka ño liesanda. Pole, ocisimĩlo cavo ceci cokuti, ka kuli ovovangi a likuata lelongiso liuti waco womuenyo kuna kua kunamẽla limue pokati kalongiso a Darwin. Olonoño viaco, handi vi kasi oku sanda alomboluilo akuavo atiamẽla kelongiso liovina via tukuluka ño.
c Ovisimĩlo via Henry Gee ka vi lekisa okuti elongiso liovina via tukuluka ño ka lia suilepo. Olondaka viaye vi lekisa okuti, kuli olongave viatiamẽla kueci tu pondola oku lilongisa kulandu wakepa a lembuluiwa.
d Malcolm S. Gordon o tava kelongiso liokuti ovina via tukuluka ño.
e Tala okakasia losapi, “Nye ci Popiwa Catiamẽla Koku Tukuluka ño Kuomunu?”
f Etosi: Vosi vakuakukonomuisa va tukuiwa vokakasia kalo, lomue pokati kavo o tava kelongiso Liembimbiliya liokuti ovina via lulikiwa. Vosi yavo va tava kelongiso liokuti ovina via tukuluka ño.
g Ondaka “hominideo” yi kuamiwa oco ku lomboluiwe epata lina vakuakukonomuisa va popia okuti, olio ono liepata liomanu kuenda liapata akuavo a kuete esetahãlo liomanu ndeci ca lekisiwa vovolandu atete.