Hãy tiếp tục làm nên sự cứu chuộc mình!
“Hỡi những kẻ rất yêu-dấu... [hãy] lấy lòng sợ-sệt run-rẩy làm nên sự cứu-chuộc mình” (PHI-LÍP 2:12).
1, 2. Những ý tưởng phổ thông nào đã khiến nhiều người cảm thấy họ không có quyền định đoạt đời sống họ?
“BẠN sinh ra như vậy phải không?” Gần đây câu hỏi này được trình bày trên trang bìa của một tạp chí phổ thông. Dưới đề mục có dòng chữ: “Nhân cách, tính khí, ngay cả những sự lựa chọn trong đời sống. Những sự nghiên cứu mới cho thấy nó ở trong gen của bạn”. Những lời này có lẽ đã khiến cho một số người cảm thấy họ không có quyền định đoạt điều gì trong đời sống mình.
2 Một số người sợ rằng sự dạy dỗ kém của cha mẹ hoặc của thầy giáo bằng cách này hay cách khác khiến cho họ có một đời sống không hạnh phúc. Có lẽ họ cảm thấy số mệnh run rủi họ lặp lại những lỗi lầm của cha mẹ, hành động trong lúc bốc đồng, tỏ ra bất trung với Đức Giê-hô-va—tóm lại là họ có những lựa chọn sai lầm. Có phải đó là những gì Kinh-thánh dạy không? Hẳn là một số người có đạo nhất quyết cho rằng Kinh-thánh dạy điều này, giáo lý về định mệnh. Theo giáo lý này, Đức Chúa Trời đã định trước từ xưa mọi biến cố trong đời sống bạn.
3. Kinh-thánh đưa ra ý tưởng khích lệ nào về khả năng của chúng ta trong việc gánh lấy trách nhiệm định đoạt tương lai mình?
3 Tất cả những ý tưởng trên đều có chung một ý: Bạn không có quyền lựa chọn, định đoạt đời sống bạn sẽ ra thế nào. Như thế thật là đáng chán, phải không, và sự chán nản đã làm nặng thêm vấn đề. Châm-ngôn 24:10 nói: “Nếu con ngã lòng trong ngày hoạn-nạn, thì sức-lực con nhỏ-mọn thay”. Tuy nhiên, chúng ta được khuyến khích khi biết rằng, theo Kinh-thánh, chúng ta có thể “làm nên sự cứu-chuộc mình” (Phi-líp 2:12). Chúng ta có thể củng cố niềm tin về sự dạy dỗ tích cực này của Kinh-thánh như thế nào?
Công việc ‘xây dựng’ chính mình
4. Mặc dù 1 Cô-rinh-tô 3:10-15 nói về việc xây bằng vật liệu chống lửa, điều này không ám chỉ gì?
4 Hãy xem xét minh họa của sứ đồ Phao-lô nơi 1 Cô-rinh-tô 3:10-15. Ở đó, ông nói về công việc xây dựng của tín đồ đấng Christ, và nguyên tắc trong minh họa này có thể áp dụng cho thánh chức, trong lẫn ngoài. Có phải ông ám chỉ rằng một môn đồ cuối cùng chọn phụng sự Đức Giê-hô-va và giữ lòng trung thành hay không hoàn toàn là trách nhiệm của những người dạy dỗ người ấy? Không. Phao-lô đã nhấn mạnh đến tầm quan trọng của việc người dạy hết sức làm công việc xây dựng. Nhưng, như chúng ta đã biết trong bài trước, ông không nói rằng người học hoặc môn đồ không có quyền lựa chọn trong vấn đề này. Đành rằng minh họa của Phao-lô nhấn mạnh đến công việc chúng ta làm để xây dựng người khác, chứ không phải xây dựng chính mình. Điều này được thấy rõ khi Phao-lô nói về công việc xây dựng cẩu thả bị thiêu hủy trong khi người xây được cứu. Tuy nhiên, đôi khi Kinh-thánh áp dụng minh họa này để chỉ công việc xây dựng chính mình.
5. Những câu Kinh-thánh nào cho biết tín đồ đấng Christ phải ‘xây dựng’ chính mình?
5 Thí dụ, hãy xem Giu-đe 20, 21 (Trần Đức Huân): “Phần anh em, hỡi các con yêu dấu, hãy tự xây dựng bản thân trên đức tin thanh khiết anh em, hãy cầu xin Thánh Linh, hãy giữ vững lòng kính mến Thiên Chúa”. Chữ “xây dựng” Giu-đe dùng ở đây đến từ cùng một chữ Hy Lạp mà Phao-lô dùng trong 1 Cô-rinh-tô chương 3, nhưng điểm Giu-đe muốn nói ở đây là chúng ta tự xây lấy trên nền đức tin của mình. Khi thuật lại minh họa Chúa Giê-su nói về một người đã xây nhà trên vầng đá, Lu-ca dùng chữ “nền”, cùng một từ Hy Lạp mà Phao-lô dùng trong minh họa của ông nói về sự xây dựng của tín đồ đấng Christ (Lu-ca 6:48, 49). Hơn nữa, Phao-lô nói đến việc lập “nền” theo nghĩa bóng khi khuyên các anh em tín đồ đấng Christ phải tiến bộ về thiêng liêng. Đúng vậy, Lời Đức Chúa Trời dạy chúng ta ‘xây dựng’ chính mình (Ê-phê-sô 3:15-19; Cô-lô-se 1:23; 2:7).
6. a) Hãy minh họa làm thế nào mỗi môn đồ Đấng Christ là kết quả của một công trình hợp tác xây dựng. b) Mỗi môn đồ có trách nhiệm nào?
6 Công việc xây dựng một tín đồ đấng Christ có phải là việc chỉ một người làm không? Hãy giả sử là bạn quyết định xây một căn nhà. Bạn đi đến một kiến trúc sư để vẽ họa đồ. Dù bạn muốn tự xây lấy, bạn vẫn mướn một người thầu khoán để làm việc với bạn và cố vấn bạn về phương pháp tốt nhất. Nếu người đó xây nền vững chắc, giúp bạn hiểu họa đồ, đề nghị mua những vật liệu tốt nhất, và còn dạy bạn nhiều về cách xây cất nữa, chắc hẳn bạn đồng ý rằng người đó đã làm được việc. Nhưng, nếu bạn lờ đi ý kiến của người, mua vật liệu rẻ tiền và kém phẩm chất và thậm chí không theo sát họa đồ của kiến trúc sư thì sao? Chắc chắn bạn không thể nào trách người thầu khoán hoặc kiến trúc sư nếu nhà của bạn bị sụp đổ! Tương tự như thế, mỗi môn đồ Đấng Christ là kết quả của một công trình hợp tác xây dựng. Đức Giê-hô-va là kiến trúc sư tài giỏi. Với tư cách là “bạn cùng làm việc với Đức Chúa Trời”, người tín đồ trung thành được Ngài nâng đỡ để dạy dỗ và xây dựng người học hỏi (1 Cô-rinh-tô 3:9). Tuy nhiên, người học cũng có phần nữa. Phân tích đến cùng, chính người ấy phải chịu trách nhiệm về lối sống của mình (Rô-ma 14:12). Nếu muốn có đức tính tốt của tín đồ đấng Christ, người ấy phải cố hết sức để tập luyện, bồi đắp cho mình những đức tính đó (2 Phi-e-rơ 1:5-8).
7. Một số tín đồ đấng Christ phải đương đầu với những khó khăn nào, và điều gì có thể an ủi họ?
7 Thế thì điều này có nghĩa là sự di truyền, môi trường và phẩm chất của người dạy là vô nghĩa hay sao? Chắc chắn không. Lời Đức Chúa Trời công nhận mỗi một yếu tố trên là quan trọng và có nhiều ảnh hưởng. Nhiều khuynh hướng tội lỗi và tiêu cực là do bẩm sinh và có thể rất khó kháng cự lại (Thi-thiên 51:5; Rô-ma 5:12; 7:21-23). Sự dạy dỗ của cha mẹ và môi trường trong nhà có thể tác động người trẻ rất nhiều—dù tốt hay xấu (Châm-ngôn 22:6; Cô-lô-se 3:21). Chúa Giê-su lên án những nhà lãnh đạo tôn giáo Do Thái vì sự dạy dỗ của họ gây hiệu quả xấu cho người khác (Ma-thi-ơ 23:13, 15). Ngày nay, những yếu tố đó đã ảnh hưởng tất cả chúng ta. Thí dụ, một số dân Đức Chúa Trời phải đương đầu với những khó khăn vì có thời niên thiếu không êm đẹp. Những người này cần được chúng ta đối xử tử tế và thông cảm. Và họ tìm sự an ủi nơi thông điệp của Kinh-thánh, tức là họ không bị định mệnh xui khiến để lặp lại những lỗi lầm của cha mẹ hay là tỏ ra bất trung. Hãy xem một số vua của nước Giu-đa xưa chứng minh điều này như thế nào.
Các vua Giu-đa tự ý lựa chọn
8. Giô-tham đã bị ảnh hưởng xấu nào của cha, nhưng người đã có sự lựa chọn nào?
8 Ô-xia lên làm vua Giu-đa lúc mới 16 tuổi và cai trị 52 năm. Hầu hết những năm trị vì, ông “làm điều thiện trước mặt Đức Giê-hô-va, cứ theo mọi điều của A-ma-xia, cha người đã làm” (2 Các Vua 15:3). Đức Giê-hô-va ban phước cho ông được thắng nhiều trận giặc ác liệt. Tuy nhiên, đáng buồn là sự thành công đã làm cho Ô-xia trở nên tự mãn. Ông sinh lòng kiêu ngạo và chống lại Đức Giê-hô-va bằng cách dâng hương trên bàn thờ trong đền thờ, một phận sự dành riêng cho các thầy tế lễ. Ô-xia bị quở trách, nhưng ông lại tức giận. Rồi ông bị hạ nhục, bị hành hại bằng bệnh cùi và phải sống những ngày còn lại trong sự cô lập (2 Sử-ký 26:16-23). Còn con ông là Giô-tham đã phản ứng thế nào trước sự kiện này? Người thanh niên này có thể dễ bị cha ảnh hưởng và có thể tức giận trước sự sửa phạt của Đức Giê-hô-va. Dân chúng nói chung chắc hẳn cũng ảnh hưởng tai hại cho ông vì họ tiếp tục những thực hành tôn giáo sai lầm (2 Các Vua 15:4). Nhưng Giô-tham đã có sự lựa chọn riêng. “Người làm điều thiện trước mặt Đức Giê-hô-va” (2 Sử-ký 27:2).
9. A-cha đã có một số ảnh hưởng tốt nào, nhưng đời ông đã ra thế nào?
9 Giô-tham cai trị 16 năm, giữ lòng trung thành với Đức Giê-hô-va trọn thời gian đó. Vì vậy, con ông là A-cha có gương mẫu tuyệt vời của người cha trung thành. Và A-cha có những ảnh hưởng tốt khác. Người được đặc ân sống trong lúc những tiên tri trung thành là Ê-sai, Ô-sê và Mi-chê đang hoạt động tích cực trong nước. Tuy nhiên, người đã lựa chọn sai lầm. “Người... chẳng làm điều thiện trước mặt Đức Giê-hô-va y như Đa-vít, tổ-phụ người, đã làm”. Người làm hình tượng Ba-anh và thờ chúng, thậm chí còn dâng con để tế tà thần. Bất kể những ảnh hưởng tốt nhất, ông đã thất bại thê thảm, không là một vua tốt và cũng không là một tôi tớ tốt của Đức Giê-hô-va (2 Sử-ký 28:1-4).
10. A-cha là người cha thế nào, nhưng con ông là Ê-xê-chia đã có sự lựa chọn nào?
10 Đứng trên quan điểm của sự thờ phượng thanh sạch mà nói, chúng ta khó có thể tưởng tượng ra một người cha tệ hơn là A-cha. Tuy nhiên, con của ông là Ê-xê-chia đã không có quyền chọn ai làm cha mình! Những đứa con nhỏ mà A-cha đã dâng tế thần Ba-anh chắc hẳn là những anh em của Ê-xê-chia. Hoàn cảnh đó có khiến Ê-xê-chia sống một đời bất trung với Đức Giê-hô-va không? Ngược lại, Ê-xê-chia trở nên một trong ít vị vua tài giỏi của Giu-đa—trung thành, khôn ngoan và đáng yêu. “Đức Giê-hô-va ở cùng người” (2 Các Vua 18:3-7). Thật vậy, chúng ta có lý do để tin rằng Ê-xê-chia, trong lúc còn là một hoàng tử trẻ, đã được soi dẫn để viết bài Thi-thiên 119. Nếu thế thì cũng dễ hiểu là tại sao ông đã viết những lời này: “Linh-hồn tôi, vì ưu-sầu, chảy tuôn giọt-lệ” (Thi-thiên 119:28). Bất chấp những phiền não đau buồn, Ê-xê-chia đã để cho Lời Đức Giê-hô-va hướng dẫn đời sống mình. Thi-thiên 119:105 nói: “Lời Chúa là ngọn đèn cho chân tôi, ánh sáng cho đường-lối tôi”. Đúng vậy, Ê-xê-chia đã tự ý lựa chọn, và ông đã chọn đúng.
11. a) Bất kể ảnh hưởng tốt của cha, Ma-na-se đã nghịch lại Đức Giê-hô-va như thế nào? b) Ma-na-se đã có sự lựa chọn nào vào cuối đời ông, và chúng ta có thể học được điều gì từ việc đó?
11 Tuy nhiên, thật ngược đời là từ một trong những vị vua tốt nhất của Giu-đa lại ra một vua tệ nhất. Con của Ê-xê-chia là Ma-na-se cổ võ sự thờ hình tượng, ma thuật và hung bạo đến độ chưa hề có. Lịch sử nói rằng “Đức Giê-hô-va phán bảo Ma-na-se và dân-sự người”, có lẽ qua những nhà tiên tri (2 Sử-ký 33:10). Truyền thống Do Thái cho rằng Ma-na-se đáp lại bằng cách cưa Ê-sai làm hai. (So sánh Hê-bơ-rơ 11:37). Dù điều này đúng hay sai, Ma-na-se đã không nghe bất cứ lời cảnh cáo nào của Đức Chúa Trời. Thật vậy, ông đã cho thiêu sống vài đứa con để tế thần, cũng như ông nội là A-cha đã làm. Nhưng đứng trước những thử thách nghiêm trọng cuối đời, ông đã ăn năn và thay đổi đường lối hung ác (2 Sử-ký 33:1-6, 11-20). Gương của ông dạy chúng ta rằng một người đã có sự lựa chọn sai lầm không nhất thiết là không cứu vãn được. Người ấy có thể thay đổi.
12. Về việc phụng sự Đức Giê-hô-va, A-môn và con là Giô-si-a đã chọn hai đường lối khác hẳn nhau như thế nào?
12 Con trai của Ma-na-se là A-môn đáng lẽ học được rất nhiều từ việc ăn năn của cha. Nhưng người đã lựa chọn sai lầm. A-môn thật ra “càng thêm phạm tội” cho đến cuối cùng ông bị ám sát. Con ông là Giô-si-a thì lại khác hẳn với ông. Chắc hẳn Giô-si-a đã rút tỉa bài học từ những gì xảy ra cho ông nội. Người bắt đầu cai trị lúc mới tám tuổi. Khi được 16 tuổi, người bắt đầu tìm kiếm Đức Giê-hô-va và sau đó tỏ ra là một vua gương mẫu, trung thành (2 Sử-ký 33:20–34:5). Người đã lựa chọn—một sự lựa chọn đúng.
13. a) Chúng ta học được điều gì từ những vua Giu-đa mà chúng ta đã xem xét? b) Sự dạy dỗ của cha mẹ quan trọng như thế nào?
13 Xem xét sơ qua về bảy vị vua Giu-đa này dạy chúng ta một bài học sâu sắc. Trong vài trường hợp, những vị vua xấu nhất lại có những người con tốt nhất và ngược lại, những vị vua tốt nhất lại có những người con xấu nhất. (So sánh Truyền-đạo 2:18-21). Điều này không làm giảm đi tầm quan trọng của việc dạy dỗ của cha mẹ. Cha mẹ dạy dỗ con cái theo đường lối Đức Chúa Trời chắc chắn cho con mình một cơ hội tốt nhất để trở thành những tôi tớ trung thành của Đức Giê-hô-va (Phục-truyền Luật-lệ Ký 6:6, 7). Tuy nhiên, một số con cái bất chấp những cố gắng tốt nhất của cha mẹ trung thành, đã chọn đi theo đường lối sai lầm. Những đứa con khác, bất kể những ảnh hưởng xấu nhất của cha mẹ, đã chọn yêu thương phụng sự Đức Giê-hô-va. Với sự ban ơn của Ngài, họ đã thành công trong đời sống. Đôi khi bạn có tự hỏi bạn ở trong trường hợp nào không? Thế thì hãy xem xét vài điều mà Đức Giê-hô-va bảo đảm để bạn có thể lựa chọn đúng!
Đức Giê-hô-va tin tưởng nơi bạn!
14. Làm sao chúng ta biết Đức Giê-hô-va hiểu giới hạn của mình?
14 Đức Giê-hô-va thấy mọi sự. Châm-ngôn 15:3 nói: “Con mắt Đức Giê-hô-va ở khắp mọi nơi, xem-xét kẻ gian-ác và người lương-thiện”. Vua Đa-vít nói về Đức Giê-hô-va: “Mắt Chúa đã thấy thể-chất vô-hình của tôi; số các ngày định cho tôi, đã biên vào sổ Chúa trước khi chưa có một ngày trong các ngày ấy” (Thi-thiên 139:16). Vì vậy, Đức Giê-hô-va biết bạn phải đương đầu với những khuynh hướng tiêu cực—dù bạn đã thừa hưởng của cha mẹ hay là vì những ảnh hưởng khác ngoài tầm kiểm soát của bạn. Ngài hiểu rõ những điều này ảnh hưởng bạn thế nào. Ngài hiểu giới hạn của bạn hơn là chính bạn nữa. Và Ngài rất là thương xót. Ngài không bao giờ mong mỏi chúng ta làm những gì quá sức mình (Thi-thiên 103:13, 14).
15. a) Có một nguồn an ủi nào cho những người đã bị người khác cố tình làm tổn thương? b) Đức Giê-hô-va xem trọng mỗi người chúng ta bằng cách giao cho chúng ta trách nhiệm gì?
15 Mặt khác, Đức Giê-hô-va không xem chúng ta là bất lực, nạn nhân của hoàn cảnh. Nếu có những kinh nghiệm đau buồn trong quá khứ, chúng ta có thể tìm được sự an ủi khi biết chắc rằng Đức Giê-hô-va ghét mọi hành vi cố tình hại người khác (Thi-thiên 11:5; Rô-ma 12:19). Nhưng Ngài có miễn cho chúng ta khỏi hậu quả nếu chúng ta lại cố tình đi theo con đường sai lầm không? Dĩ nhiên là không. Lời Ngài nói: “Ai sẽ gánh lấy riêng phần nấy” (Ga-la-ti 6:5). Đức Giê-hô-va xem trọng tạo vật thông minh của Ngài bằng cách giao cho họ trách nhiệm làm điều đúng và phụng sự Ngài. Cũng như Môi-se đã nói với dân Y-sơ-ra-ên: “Ngày nay, ta bắt trời và đất làm chứng cho các ngươi rằng ta đã đặt trước mặt ngươi sự sống và sự chết, sự phước-lành và sự rủa-sả. Vậy, hãy chọn sự sống, hầu cho ngươi và dòng-dõi ngươi được sống” (Phục-truyền Luật-lệ Ký 30:19). Đức Giê-hô-va tin tưởng rằng chúng ta cũng có thể lựa chọn đúng. Làm sao chúng ta biết được điều đó?
16. Làm thế nào chúng ta có thể thành công trong việc “làm nên sự cứu-chuộc mình”?
16 Hãy chú ý những gì sứ đồ Phao-lô viết: “Ấy vậy, hỡi những kẻ rất yêu-dấu của tôi,... [hãy] lấy lòng sợ-sệt run-rẩy làm nên sự cứu-chuộc mình. Vì ấy chính Đức Chúa Trời cảm-động lòng anh em vừa muốn vừa làm theo ý tốt Ngài” (Phi-líp 2:12, 13). “Làm nên” ở đây được dịch từ chữ gốc Hy Lạp có nghĩa là làm xong một điều nào đó. Vì vậy, không người nào trong chúng ta bị xui khiến để phải thất bại hay là phải ngừng lại. Giê-hô-va Đức Chúa Trời chắc hẳn tin tưởng rằng chúng ta có thể hoàn thành những gì Ngài cho chúng ta làm—việc làm dẫn đến sự cứu rỗi—nếu không thì Ngài đã không soi dẫn để viết ra lời đó. Nhưng làm sao chúng ta có thể thành công? Không phải bằng sức riêng mình. Nếu tự chúng ta đủ mạnh, thì không cần gì phải “sợ-sệt run-rẩy”. Trái lại, Đức Giê-hô-va đã ‘cảm-động lòng chúng ta’, thánh linh của Ngài hoạt động trong lòng và trí chúng ta, giúp chúng ta để “vừa muốn vừa làm”. Với sự giúp đỡ yêu thương đó, có lý do nào để chúng ta không lựa chọn đúng trong đời sống và sống theo đó không? Không! (Lu-ca 11:13).
17. Chúng ta có thể tự thay đổi điều gì, và Đức Giê-hô-va giúp đỡ chúng ta làm điều đó thế nào?
17 Chúng ta sẽ có những trở ngại phải vượt qua—có lẽ là những tật xấu và những ảnh hưởng tai hại đã có từ lâu có thể bóp méo sự suy nghĩ của chúng ta. Tuy nhiên, với sự giúp đỡ của thánh linh Đức Giê-hô-va, chúng ta có thể vượt qua những thói tật này! Như Phao-lô viết cho các tín đồ đấng Christ ở Cô-rinh-tô, Lời Đức Chúa Trời đủ mạnh để lật đổ ngay cả “đồn-lũy” (2 Cô-rinh-tô 10:4). Thật vậy, Đức Giê-hô-va có thể giúp chúng ta thay đổi hoàn toàn. Lời của Ngài khuyến khích chúng ta “thoát lốt người cũ” và “mặc lấy người mới, tức là người đã được dựng nên giống như Đức Chúa Trời, trong sự công-bình và sự thánh-sạch của lẽ thật” (Ê-phê-sô 4:22-24). Thánh linh của Đức Giê-hô-va có thể thật sự giúp chúng ta thay đổi không? Chắc chắn! Thánh linh Đức Chúa Trời giúp chúng ta sinh ra bông trái—những đức tính tốt đẹp, quí giá mà tất cả chúng ta muốn vun trồng. Đức tính đầu tiên là yêu thương (Ga-la-ti 5:22, 23).
18. Mỗi người biết lý luận có đủ khả năng lựa chọn điều gì, và điều này giúp chúng ta cương quyết làm gì?
18 Trong việc này chúng ta thấy có một lẽ thật tuyệt vời và có tác dụng giải thoát chúng ta. Giê-hô-va Đức Chúa Trời có khả năng yêu thương vô hạn, và chúng ta được tạo theo hình ảnh của Ngài (Sáng-thế Ký 1:26; 1 Giăng 4:8). Vì vậy, chúng ta có thể chọn yêu thương Đức Giê-hô-va. Và tình thương đó—chứ không phải cuộc sống trước kia của chúng ta, cũng không phải những lỗi lầm chúng ta có và cũng không phải những khuynh hướng di truyền làm điều quấy—là chìa khóa cho tương lai của chúng ta. Tình yêu thương đối với Giê-hô-va Đức Chúa Trời là điều mà A-đam và Ê-va cần có để giữ lòng trung thành ở vườn Ê-đen. Tình yêu thương là đức tính mà mỗi người chúng ta cần có để sống sót qua Ha-ma-ghê-đôn và vượt qua thử thách cuối cùng vào cuối Triều Đại Một Ngàn Năm của Đấng Christ (Khải-huyền 7:14; 20:5, 7-10). Mỗi người chúng ta, dù có hoàn cảnh nào, cũng có thể vun trồng tình yêu thương đó (Ma-thi-ơ 22:37; 1 Cô-rinh-tô 13:13). Chúng ta hãy cương quyết yêu thương Đức Giê-hô-va và xây dựng tình thương đó cho đến muôn đời.
Bạn nghĩ gì?
◻ Ý tưởng phổ thông nào trái ngược với sự dạy dỗ tích cực của Kinh-thánh về trách nhiệm cá nhân?
◻ Mỗi tín đồ đấng Christ phải làm công việc tự xây dựng nào?
◻ Gương của những vua Giu-đa cho thấy rằng mỗi người có sự lựa chọn riêng như thế nào?
◻ Đức Giê-hô-va bảo đảm rằng chúng ta có thể lựa chọn đúng trong đời sống như thế nào, bất chấp những ảnh hưởng tiêu cực xung quanh chúng ta?
[Hình nơi trang 15]
Sự di truyền có định đoạt tương lai của bạn không?
[Hình nơi trang 17]
Dù cha làm gương xấu, Vua Giô-si-a đã chọn phụng sự Đức Chúa Trời