Soopattuxiwa Sinnooniherya Okhala wa Muluku Mukumi
‘[Yehova] Muluku ahu! Nyuwo mophwanela wakhela ovuwa . . . Tthiri ti nyuwo mpattunxe itthu sothene’.—WIS. 4:11.
MWAAROWA WAAKHULA SAI?
Nihaana opaka exeeni akhala wira nimphavela ‘okwanyula’ sowiixuttiha sowootha?
Moota xeeni soopattuxiwa sinooniherya aya owerya ni ankhili a Muluku?
Anamuyari anrowa waakhaliherya sai anaaya olipiha nroromelo naya wa Yehova?
1. Nipakeke exeeni wira nilipihe waamini wahu?
ATTHU anceene anihimya wira anikupali etthu eniwerya aya wona ni maitho aya paahi. Nto ninrowa waakhaliherya sai atthu siiso olipiha omwaamini waya Yehova? Ekeekhai wira Biibiliya onnihimya wira ‘khavo otonko omona Muluku’. (Yoh. 1:18) Masi ninrowa wooniherya sai wira omuroromela wahu ‘Muluku ohinoneya’ ti woolipa ovikana khalai? (aKol. 1:15) Etthu yoopacerya ori osuwela sowiixuttiha sinihonona ekeekhai voohimya sa Yehova. Nuumala-vo, nihaana omurumeelaka saana Biibiliya wira nikhootte khula etthu ‘eniwana ni osuwela wa Muluku’.—2 aKor. 10:4, 5.
2, 3. Sowiixuttiha xeeni piili siniwiiriha atthu ohisuwela ekeekhai ya Muluku?
2 Othatuwa eri yowiixuttiha emwarenle mulaponi eniwiiriha atthu ohoonaka ekeekhai ya Muluku. Muupuwelo ola wa pinaatamu onninvirikanya Biibiliya, ni onniwiiriha atthu ohikhalana nlipelelo. Yowiixuttiha ela enittittimiherya wira itthu sotheene sikumi sikhumenle mekhayaru; nto eyo enitaphulela wira okumi wa apinaatamu khorina yoolakela aya.
3 Wa mpantta mukina, eKristau yoowootha yeele enithipelela soolema sa khalai, eniixuttiha wira olumwenku, ohela muhina etthaya, orina iyaakha ikonto vakhaani paahi. Ale aniixuttiha eyo, anisuweliwa okhala criacionismo, atthu awo nnaamwi amukupaliki vanceene Biibiliya, anithipelela wira Muluku opattunxe itthu sotheene, mahiku 6 paahi a iwoora 24 khula nihiku, mwa iyaakha ikonto vakhaani sivinre. Awo annikhootta yowooniherya yotheene ya siensia oororomeleya enivaanyiha sookupali saya. Mwaha waivavo, yowiixuttiha eyo ennimukhootta Biibiliya, khiyakhala ntoko toohiroromeleya ni toohikhala ekeekhai. Atthu awo, annuupuxerya atthu a eseekulu yoopacerya, yaaluttuweliwa omuttittimiha Muluku, masi ‘khiyasuwela enamuna y’omuttittimiha Muluku vophwanelela’. (aRom. 10:2) Ninrowa orumeela sai Nuulumo na Muluku wira niwerye ‘opwanyula’ sowiixuttiha soohiloka ntoko othatuwa ni okupali wira olumwenku opattuxiwe mahiku 6 paahi?a Nnoowerya opaka eyo akhala wira nnoomananiha okhalana osuwela wekeekhai oniixuttihiwa ni Biibiliya.
WAAMINI ONLIPA NI ITTHU SEKEEKHAI NI MATHOWA OOKHALELA
4. Exeeni enilipiha waamini wahu?
4 Biibiliya onnitumererya wira nincereryeke osuwela wahu. (Mir. 10:14) Yehova oniphavela wira waamini wahu olipeke ni itthu sekeekhai ni mathowa ookhalela, ohiya mwaha wa ifilosofia sa apinaatamu ni sowiixuttiha seethiru sa itiini. (Mmusome aHéberi 11:1.) Wira nilipihe omwaamini wahu Muluku, nihaana wanipacerya okupali wira Yehova ookhala. (Mmusome aHéberi 11:6.) Ninnihimya siiso, ohiya mwaha wootthara murima ahu paahi, masi mwaha wootokosa itthu sekeekhai ni warumeela ankhili arina ahu.—aRom. 12:1.
5. Etthu xeeni ekina ennikupaliha wira Muluku ookhala?
5 Murummwa Paulo onnihimya etthu ekina enniiriha okupali wira Muluku ookhala hata nihimonaka. Amuhimyaka Yehova Paulo aalempe so: ‘Okhuma vapattuxalyawe olumwenku, atthu anniwerya osuwela makhalelo ahinòneya a Muluku, hatá owerya wawe ni oMuluku awe’. (aRom. 1:20) Nto munrowa omukhaliherya sai ole onihoverya wira Muluku ookhala, okupaleela masu owuupuxeriwa a Paulo? Nyuwo pooti othokorerya soopattuxiwa sinooniherya wira Mpattuxa owo ookhalana owerya ni ankhili.
OWERYA WA MULUKU ONNOONEYA MWA ITTHU SIPATTUXIWE
6, 7. Moota xeeni itthu sinnikhapelela valaponi sinooniherya aya owerya wa Yehova?
6 Owerya wa Yehova onnooneya mwa itthu piili sinnikhapelela siniiriha oweryaneya hiyo okhalana ekumi, epheyo eniireliwa atomosfera ni ikuru sa etthaya sihinooneya. Mwa ntakiheryo, atomosfera annikumiherya epheyo enimumula ahu. Anninttiyelela-tho maluku manceene animora akhumaka osuluxa. Ipantte suulupale sa maluku awo sanwerya onyaanya itthu sinceene, maana nuumala omwaattamela atomosfera yampattaka mooro, nto okhumeleke waarya wuulupale wooreera, onooneya ohiyu.
7 Ikuru sihinooneya sa etthaya sinninxererya-tho itthu sowoopiha. Ikuru iyo sinikhuma vathixa va etthaya. Epantte ya ota, eriyari ya etthaya, ehaavo etthu erina mukhalelo wa eyuuma, eyo tenikumiherya ikuru sinnikhuneela, nto owerya waya onnirowa mpakha musuluxa. Ikuru iyo sinikhuma vatthayani sinninikhapelela wira oviha wootepexa ni ophuwa wa nsuwa ohiniphwanyeke. Nto mwaha wa ikuru iyo, itthu siniphuwa sikhumaka vansuwani khasinwerya opaha itthu sotheene sikumi siri va valaponi. Oviha iwo onnimala-malihiwa khiyaroihiwa ipantte sikina sa musulu. Hiyo ninnisuwela wira sookhala ikuru iyo sihinooneya mwaha wa ikoore soovirikana sooreera sinooneya musulu ohiyu ilapo sooriiryexa, waattamela Onikhuma Epheyo ni Onikela Epheyo. Tthiri Yehova, ‘owerya wawe ti wulupale’.—Mmusome Yesaya 40:26.
ANKHILI A MULUKU ANNOONEYA MWA ITTHU SEEPHATTU
8, 9. Moota xeeni ankhili a Yehova anooneya aya mwa mweettelo wa itthu sinikhaliherya ekumi?
8 Ankhili a Yehova anooneya mwa enamuna opanke awe itthu wira okumi ovikaniheke okhala valaponi. Nitakiherye so: Niire nyu munikhala esidadi yowaatta atthu yoorukureriwa ni ixiri suulupale, nto kherina mukhora wira atthu aroweleke maasi ooreera wala mukhora wooyeehi ikokhola. Esidadi eyo yaamusarya ikokhola ni khuuvo aarowa oweryaka okhala-mo saana. Mwa enamuna ekina, elapo ahu enlikana ni esidadi yoorukureriwa ni ixiri. Yookhalana masi manceenexa oreera, ni khanniwerya oroiha ipantte sikina sa musulu ikokhola sinikhumela. Hata vari siiso, esidadi ela “erukureriwe ni ixiri”, enniwerya okumiherya itthu sotheene sinitthuneya wa soopattuxiwa ibilyau sinceene, ni wa khula nloko ninkhumelela. Vaniweryaneya sai? Mwaha woowi etthaya ehaana owerya wootikiniha wa oreeriha itthu sihaalonke wira vaweryaneyeke okhala itthu sikumi.
9 Nkahaya muupuwele mweettelo wa epheyo yooloka eniiriwa oxigénio. Ibilyau sinceene mwa itthu sikumi, sinnimuroiha oxigénio mweerutthuni mwaya, nto khiyakumiha epheyo yohireera eniiriwa dióxido de carbono. Nnaamwi eyo yiiraneyaka okathi wotheene, oxigênio khonimala, ni khoninanarihiwa ni ‘epheyo eniyeehiwa’, dióxido de carbono. Mwaha wa xeeni? Mwaha wa etthu yootikiniha eniiriwa fotossíntese, niire so, moota makukhu ooriipelela anivarela aya muteko nsuwa. Makukhu ooriipelela arumeelaka enamuna eyo annikuxa epheyo ya dióxido de carbono, maasi, nsuwa, ni itthu sikina sootthuneya nto khiyavolowa mmwirini, nuumala vo, ennikhuma etthu eniiriwa carboidratos, ni oxigénio. Okathi onimumula ahu nimurumeelaka oxigénio, hiyo ninnimaleliha mweetelo wa itthu iyo sotheene. Nihimye so, Yehova onirumeela miri ni makukhu apattunxe awe wira ‘atthu othene ekhalane ekumi n’umumula’. (Mit. 17:25) Tthiri ala ankhili aalupale!
10, 11. Moota xeeni muthinto mmosa wa nikuruthu ni mwenteri anooniherya aya ankhili a Yehova?
10 Ankhili aalupale a Yehova, annooneya-tho mwa soopattuxiwa sotheene sinikhala olumwenku ahu ola woreerexa. Woonasa wene itthu soovirikana makhalelo aya siniphwanyaneya valaponi, mwaattelo aya onikhuma imilyau 2 mpakha imilyau 100. (Musome Esalimo 104:24.) Nkawehani ankhili anooneya mwa soopattuxiwa sikina vakhaani.
11 Mwa ntakiheryo, muthinto mmosa wa nikuruthu wookhalana ottoopare, nto wunnuwa waya ori ntoko niitho na elapiseera. Masi, nikuruthu nlo, ninniwerya weetta ekwaha yowiiraka ikilometru 3.000, okhuma oCanada nirowaka etakhwa eri oMéxico neettihiwaka ni nsuwa paahi. Nto nniwerya sai ohirimeela okathi nsuwa vaneetta aya? Yehova oopaka ottoopare wooyeva wa nikuruthu mwa enamuna yoowi, nikuruthu nlo nisuweleke moota nsuwa oneetta aya. Muthokorerye-tho etthu eniireya ni maitho a mwenteri. Owo onniwerya oweha etthu, orumeelaka maitho awe manli oowiiraana. Khula niitho sookhala ilenti sowiiraka 30.000, sinikhaliherya oweha etthu. Hata vari siiso, orumeelaka ilenti iyo, ottoopare wooyeva wa mwenteri onnimwiiriha woona khula etthu enayevaru, eniiraneya opuro oryaawe.
12, 13. Exeeni eri yootikiniha sa moota Yehova opanke awe iseelula sa erutthu anyu?
12 Etthu ekina yootepa otikiniha ti moota Yehova opanke awe iseelula sa khula etthu ekumi epattuxiwe. Mwa ntakiheryo, erutthu ahu yookhalana iseelula sowiiraka itrilyau 100. Mpuwa mwa khula eseelula, yookhala etthu yootepexa oyeva eniiriwa ADN (ácido desoxirribonucleico). Nto ADN ti opuro onisukiwa aya itthu sotheene siniiriha okhumelela makhalelo a erutthu erina anyu.
13 Nto itthu sinisukiwa ni ADN waatta waya ori sai? Nilikanyihe owerya waya osuka itthu wa egrama emosa ya ADN ni munnuwelo wa edisku ya (CD). Edisku emosa enniwerya osuka itthu siniphiyerya ompaka disionaario, eyo etthu yootikiniha okhala wira edisku etthu yaamukhaani paahi enipakiwa ni plastiku. Masi, egrama emosa paahi ya ADN, enniwerya osuka itthu sinceene, mwaattelo aya woolikana ni idisku etrilyau emosa! Nihimye so, ADN mmosa oniphiyerya omuhela mukhulyerini yamukhaani, onnisuka itthu siniphiyerya okumiherya makhalelo a irutthu sotheene sa apinaatamu anikhala olelo-va, ni anwerya opaka eyo ikwaha soowiiraka 350!
14. Munimoonela sai Yehova, okathi onithokorerya anyu itthu sinisuweliwa vano ni masientista?
14 Mwene Davidi aahihimya wira itthu sinitthuneya wira epakeye erutthu ya pinaatamu, sinikhala ntoko wira silempwale muliivuruni ya nthoonyeryo. Amuhimyaka Yehova Muluku, owo aalavunle so: ‘Maitho anyu yahikòna kihinatthi oyariwa. Mahiku othene yarowa aka ovira yahilempwa mulivuruni mwanyu nlelo ehinatthi opajerya’. (Esal. 139:16) Tthiri wuupuwela moota saapakiwe aya erutthu awe, waahimwiiriha Davidi onvuwiha Yehova. Itthu sisuweliwe ninaano ni masientista sinnincererya otikinihiwa wahu vaavo vaniweha ahu moota Yehova onipattunxe awe. Itthu soonale aya masientista sinnincererya mathowa anniiriha waakhulela ele yaahimmye nasalimo olempe sa Yehova ariki: ‘Kinnoxukhuruni, mana mukùmpe votikiniha, kinolaleya wira miteko sanyu sothene ti sovuwa’. (Esal. 139:14) Nto xeeni atthu ahinoona aya wira soopattuxiwa sinnooniherya okhala wa Muluku mukumi?
MWAAKHALIHERYE AKINA ONVUWIHA MULUKU MUKUMI
15, 16. (a) Moota xeeni iliivuru sahu sinooniherya aya moota Yehova siniwerya awe opaka itthu? (b) Mwa myaha sini “Teve um Projeto?” etthu xeeni enoosivelani?
15 Okhuma khalai, erevista Despertai! ennaakhaliherya atthu imilyau sene, woona wira soopattuxiwa sinnooniherya okhala wa Muluku mukumi. Mwa ntakiheryo Despertai! a Setembro 2006 aahikumiherya mwaha oni: “Existe um Criador?” (Niireke Ookhala Opattunxe Itthu?) Erevista ele yaalokiheriwe wira etthukule maitho a atthu anikupali othatuwa wa itthu ni ale anihimya wira olumwenku opattuxiwe mwa mahiku 6 paahi. Voohimya sa erevista ele ya vameekha aya, murokora mmosa aahilepa epaphelo aroiha oBetheli wEstados Unidos ariki: “Ekampaanya ya okawa erevista ele yootepa oreera. Muthiyana mmosa aahikivekela irevista 20. Owo profesoore a biologia, nto aaphavela waakawela anaxikola awe”. Munna mmosa aalempe so: “Kinnivara muteko wolaleerya okhuma iyaakha sa 1940, nto kirina iyaakha sinaattamela 75, masi ohakalala waka mweeri ola onimukawela ahu Despertai! onnivikana okathi wotheene”.
16 Mahiku ala, Despertai! onnikumiherya myaha sini: “Teve um Projeto”? (Niireke Ohaavo Mulipa-Oopaka a Ankhili?) Myaha iyo soohirakama, sinnooniherya enamuna yootikiniha ya miteko sa mulipa-oopaka orina ankhili sinooneya mwa itthu sipattuxiwe, ni sinnooniherya inamuna sikina apinaatamu animananiha aya omutakiha Mulipa-oopaka Muulupale. Mwaakha wa 2010, yaahikumiheriwa-tho ekaruma enikhaliherya onvuwiha Muluku, ebroxura eni: A Vida Teve um Criador? Ilatarato sooreera ni ikaaxa siniixuttiha siri mbroxuurani, sipakeliwe wira sooniheryeke moota Yehova siniwerya awe opaka itthu. Makoho ari wanikisa wa khula epantte, annimukhaliherya ole onisoma wuupuwelela saana itthu simanle awe osoma. Niireke moorumeela ebroxura ela okathi wolaleerya empa ti empa, opuro onivira atthu anceene, ni mohiilokiherya?
17, 18. (a) Moota xeeni anamuyari akhanle aya oolipiha osuwela wa anaaya wira yaakiheke waamini waya? (b) Niireke munnirumeela ibroxura sinilavula sa opattuxiwa, mwa omulompa wanyu Muluku vatthokoni?
17 Nyuwo anamuyari, niireke okathi wa omulompa Muluku vatthokoni moothokorerya ni aniinyu ebroxura ela yoreera? Opaka eyo onrowa okhweiherya omukupali waya Muluku mukumi. Waaniheryasa pooti murina ene amiravo ooyeveela aneetta oniversidade. Ebroxura ela yookhalana myaha silepeliwe ale aniixuttiha ethiru ya othatuwa. Masientisa, maprofesore, iliivuru sinilavula sa ephattu, hata itthu ntoko televisau ni ifilme, sinittittimiherya muupuwelo oowi othatuwa teri yowiixuttiha yekeekhai. Nyuwo pooti waakhaliherya amiravo ooyeveela arina anyu wira ahikupali itthu iyo, murumeelaka ebroxura ekina eni: A Origem da Vida—Cinco Perguntas Que Merecem Resposta, yeeyo-tho yaakumiheriwe 2010. Ntoko ebroxura A Vida Teve um Criador?, ebroxura ela ennaalipiha amiravo wunnuuherya ‘osuwela’ waya. (Mir. 2:10, 11) Eyo enniwiixuttiha ovarerya itthu sinixuttihiwa aya wira asuwele ekeekhai.
18 Ebroxura A Origem da Vida, epakeliwe wira yaakhaliheryeke ale anisoma oxikola otokosa itthu seiye masientista anihimya aya wira aaphwanya etthu enaakupaliha wira othatuwa ohiiraneya tthiri khalai. Enimwaakhaliherya waarumeela saana ankhili, ni osuwela ekhayaru akhala wira tthiri pinaatamu oroothatuwa akhumaka wa mwaaxitthu. Enimwakhaliherya-tho ovaanyiha muupuwelo onihimmwa wira itthu masientista simwaleiya aya mulaboratorio sinnooniherya wira okumi okhumenle mekhayaru paahi. Anamuyari, musuwele wira orumeela ebroxura ela, onoowiiriha aniinyu okupaleela wira anoowerya owaakhula ale anaakoha voohimya sa okupali waya wira ookhala Mpattuxa.—Mmusome 1 Pedru 3:15.
19. Eparakha xeeni erina ahu otheene ahu?
19 Iliivuru sootokosiwa saana sinipakiwa ni nikhuuru nootthokiheya na Yehova, ti sinnikhaliherya woona mikhalelo sooreera mwa itthu sinnirukurerya. Eyo eri yowooniherya ehinvaanyeya enniiriha onvuwihaka Muluku ahu. (Esal. 19:1, 2) Tthiri eparakha yuulupale erina ahu onvaha Yehova, Mpattuxa a itthu sotheene, ovuwa ni nttittimiho nimphwanela awe!—1 Tim. 1:17.
[Enoota]
a Itthu sikina sa moota wowaleeliha ale aniixuttiha opattuxiwa wa mahiku 6 paahi, nwehe-tho ebroxura A Vida Teve um Criador?, ipaaxina 24-28.
[Elatarato epaaxina 7]
[Ilatarato siri epaaxina 9]
Makhalelo a maitho a mweeteteri aniwooniherya ankhili a Muluku; epantte yoorukureriwa enooniherya makhalelo a maittho a mweeteteri (Moone ettima 11)
[Masu a elatarato]
Inset: Boris Krylov, www.macro-photo.org
[Ilatarato siri epaaxina 11]
Anamuyari, mwakhaliherye aniinyu wira yaakiherye ekeekhai (Moone ettima 17)