Watchtower EBIBLIOTEKA ONLAINE
Watchtower
EBIBLIOTEKA ONLAINE
Emakhuwa
  • BIIBILIYA
  • ILIIVURU
  • MITHUKUMANO
  • w14 1/9 ipaax. 3-6
  • Niireke Elapo Khenrowa-tho Oloka Mwaha Woopahuliwa ni Atthu?

Mpantta ola khekhanle eviidiyu.

Muniswaamihe, khivaniweryaneya orumiha eviidiyu ela.

  • Niireke Elapo Khenrowa-tho Oloka Mwaha Woopahuliwa ni Atthu?
  • Owehaweha Elaleyaka Omwene wa Yehova—2014
  • Miru Saamukhaani
  • Mwaha Onlikana Nuula
  • NIIREKE ELAPO KHENROWA-THO OLOKA?
  • ORUMEELIWA VANCI WA MIHAKHU SA VALAPONI
  • EXEENI EMWIIRINHE MULUKU OPATTUXA ELAPO?
  • ELAPO ENOOKHALA MAHIKU OTHEENE
  • Niireke Elapo Enoopwetexiwa?
    Makoho Biibiliya Onaakhula Awe
Owehaweha Elaleyaka Omwene wa Yehova—2014
w14 1/9 ipaax. 3-6

MWAHA WOOPACERYA

Niireke Elapo Khenrowa-tho Oloka Mwaha Woopahuliwa ni Atthu?

‘Atthu anniyariwa, atthu annokhwa: vano elapo ennikhala mahiku otheene’.​—MWENE SALOMONI, ESEEKULU 11 AECa.

Wa mulepi ola a Biibiliya, okumi ohinipisa wa apinaatamu onnivirikana vanceene ni makhalelo a elapo. Tthiri, mwa iyaakha ikonto sene sivinre, atthu yaahiyariwa ni khukhwa; masi Elapo ya vathi ennivikaniha okhalana mikhalelo sooloka sinikhaliherya okumi mpakha olelo-va.

Okhuma Ekhotto ya Nenli ya Molumwenkuni, itthu sooturukeya vanceene. Mwa iyaakha vakhaani sivinre, atthu aaweha orowa vahoolo wa itekonologia ntoko ikaaro, atelefoni, ni itthu sikina sinikhaliherya makhalelo a okumi aya. Anamunceene aakhalana itthu sooloka seiyo khalai sahaaweryaneya. Nave-tho, atthu a valaponi ahincerereya vanceene.

Masi, sinnikhumela mixankiho sinci. Vannihimmwa wira itthu sinipakiwa ni atthu sinnihonona vanceene makhalelo a ephattu a elapo. Tthiri, masientista makina anihimya wira ninkhala okathi yoowo apinaatamu anipaka aya itthu sinceene sinihonona eplaneta.

Biibiliya aahihimya vahinatthi sa okathi atthu yaarowa aya ‘ohonona elapo’. (Wisupulula 11:18) Akina anniikoha akhala wira niri okathi yoowo. Nto niireke apinaatamu anrowa ovikanihaka ohonona elapo? Niireke elapo khenrowa-tho oloka mwaha woopahuliwa ni atthu?

NIIREKE ELAPO KHENROWA-THO OLOKA?

Niireke khivaniweryaneya olokiherya elapo? Masientista makina anoona ovila ohimya vahinatthi sookhumelela sa marukunuxo awo. Mwaha wa yeeyo, awo anuupuwela wira onnaattamela okathi wootutuxerya yoowo makhalelo a valaponi voohimya sa oviha ni oriirya anrowa aya okumiherya mixankiho suulupale.

Mwa ntakiheryo, moone ele eniireya Epantte Enikela Nsuwa ya wAntártida ekhuneeliwe ni egeelu. Akina anikupali wira mwaha wa oviha onikhumela molumwenkuni, onoophiya okathi egeelu ela enrowa aya otothowa voomalela. Mwaha wa xeeni? Mwaha woowi epantte enikhuneela egeelu enniphwanyiwa ni waarya wa nsuwa. Okathi egeelu enipacerya aya oyeva, ephareya eri vathi va egeelu enniphwanyiwa ni oviha. Vano, epantte ya vasulu ya ephareya enniviha vanci nto egeelu khiyatothowa. Mixankiho iyo pooti ovikaniha. Nto oviha ni otothowa wa egeelu, pooti okumiherya mixankiho suulupale valaponi.

ORUMEELIWA VANCI WA MIHAKHU SA VALAPONI

Soorumeeliwa inamuna sinceene wira elokiheriwe elapo voohimya sa “mixankiho sa eplaneta” ahu seiyo ninkumana ahu vano. Atthu aapaka itthu sikina wira akhaliherye mihakhu ni makhalelo a eplaneta ahu wira ehitepe ohononeya. Masi exeeni ekhumelenle?

Mooriipiha murima, mixankiho sa mulaponi sinootepa wuncerereya. Atthu annivikaniha orumeela mwa nrima mihakhu sa eplaneta ahu nto khiyaxankiha makhalelo a elapo. Niireke ehaavo etthu ekhanle oopakiwa? Mulopwana mmosa onisoma makhalelo a elapo ohimmye so: “Hiyo khininsuwela moota wooweettiha saana eplaneta”. Biibiliya onnihimya mukhalelo owo oriki: “Mutthu khansuwela emalelo awe: owo khanwerya wettiha mavalo awe”.​—Yeremiya 10:23.

Masi, Biibiliya onninlipiherya wira Muluku, Mpattuxa ahu, khonrowa oweemererya atthu wira ahonone eplaneta ahu voomalela. Va Esalimo 115:16, ninsoma so: ‘Elapo, Muluku ohàvaha atthu’. Tiithi ahu a wiirimu ‘oonivaha etthu yooreera’, eyo piiyo, eplaneta ahu. (Yakobo 1:17) Niireke vaamureera Muluku onivaha etthu enivara muteko saana mwa okathi vakhaani, masi nuuvira okathi enahononeya? Nnaari! Eyo ennooniherya wira eplaneta ahu yookhalana yoolakela.

EXEENI EMWIIRINHE MULUKU OPATTUXA ELAPO?

Eliivuru ya Biibiliya ya Maphattuwelo ennihimya moota Muluku opanke awe elapo. Wanipacerya, elapo “khiyákhanle etthu ekumi: màsi yarokhuneliwa n’epiphi”. Nave, anniromoliwa “màsi” yaawo ari ootthuneya wa ekumi eniphwanyaneya valaponi. (Maphattuwelo 1:2) Nuumala vo, Muluku aahihimya wira: “Okhumelele okokola!” (Maphattuwelo 1:3) Owehasa wene waarya wa nsuwa waahikhumela osulu ni khumwaleela elapo ekwaha yoopacerya. Nave, Biibiliya onnihimya sa okhumela wa etthaya yowuuma ni iphareya. (Maphattuwelo 1:9, 10) Moottharelana, etthaya yaahimela “munyepu ni malaxi anìma ipyó sa muxovo aya ni mirí sinìma mihokorokho”. (Maphattuwelo 1:12) Mikhalelo sootthuneya sa okumi ntoko fotossíntese, yoowo onikhaliherya makukhu okhala ooripelela, nto saahikhumelela. Exeeni yaamwiirinhe Muluku opaka itthu iyo?

Profeta a khalai Yesaya, aahimuhimya Muluku okhala Ole ‘opattunxe elapo, uupaka n’ulipiha; owo khopattunxe elapo vamahala ene, masi uupale wira ekhaleke-mo atthu’. (Yesaya 45:18) Tthiri, yoolakela ya Muluku ti yoowi elapo ekhaliweke ni atthu okathi wotheene.

Mooriipiha murima, atthu khanirumeela saana yoovaha ela ya Muluku. Masi, yoolakela ya Muluku kheturuken’ye. Mulopwana mmosa a khalai aahimyale so: “Muluku khanotha: owo khanlikana ni mutthu. Muluku khahiyo mwanadamu: owo khanrukunuxa wupuwela wawe. Khino Muluku otoko olavula, khuhìraka sahimyalyawe?” (Mothakoni 23:19) Muluku khonrowa ohiya elapo ehononiwaka. Tthiri, onnaattamela okathi onrowa awe “wapwetexa ale anihonona elapo”.​—Wisupulula 11:18.

ELAPO ENOOKHALA MAHIKU OTHEENE

Okathi aalavula awe mwaha vamwaako, Yesu Kristu aahimyale so: “Òreriwa t’ale òwimàliha, okhala wira animwakhela elapo ntoko yohiyeriwa aya”. (Matheyo 5:5) Nuumala-vo, Yesu aahihimya etthu yaarowa olokiherya elapo wira ekhale yooloka. Owo aahaatumererya atthareli awe ovekela wira: ‘Omwene anyu orwe. Otthuna wanyu wireye ntoko wirimu siso vathí-va’.​—Matheyo 6:10.

Voohimya sa marukunuxo anrowa opakiwa ni Omwene, Muluku oni: “Mone: itthu sothene miyo kokhaliha isyá!” (Wisupulula 21:5) Niireke eyo enitaphulela wira Muluku onrowa opattuxa elapo esya? Nnaari. Maana eplaneta ahu khetthenke. Masi, Muluku onrowa “wapwetexa ale anihonona elapo”, eyo piiyo, eguvernu ya apinaatamu yeeyo enilamulela vano. Eyo enrowa orantteliwa ni “erimu esyá n’ilapo esyá”.​—Wisupulula 21:1.

Wira Muluku oreerihe itthu sihononiwe ni atthu, owo onrowa ottikiherya mihakhu sa etthaya. Otthokiheryaka ele Muluku onrowa awe opaka, nasalimo aahimyale so: “Nyuwo moreriha elapo, murupihelaka epula: musarihelaka muhakhu”. Nto okhala wira makhalelo a oriirya ni oviha anrowa okhala ooloka ni oreelihiwa ni Muluku, elapo enrowa okhala eparayiisu yoosarya yoolya.​—Esalimo 65:10-14.

Sekretaario a Pyarelal, yoowo khalai aari muhooleli a etiini emosa ya wIndia, Mohandas Gandhi, aahimyale so: “Elapo yookhalana owerya woomukhaliherya khula mutthu, masi ohiya soophavela sa nrima”. Omwene wa Muluku onrowa omaliha itthu sinikumiherya mixankiho valaponi orweela mwa orukunuxa mirima sa atthu. Profeta Yesaya aahihimya wira mOmweneni atthu khanrowa-tho ohonona elapo, wala okumiheryana yoonanara aahiiso yowoopiha. (Yesaya 11:9) Olelo-va, atthu imilyau sene a makhalelo oovirikana aapacerya wiixutta malamulo a Muluku. Awo anniixuttihiwa omphenta Muluku ni waaphenta atthu akina, wooniherya oxukhuru, okhapelela elapo, ni okhala moovarihana ni yoolakela ya Muluku wa apinaatamu. Awo anniilokiherya wira yakhale oparayiisu valaponi.​—Musuweli 12:13; Matheyo 22:37-39; aKolosi 3:15.

Maphattuwelo 1:31 onnimaliha ni masu ani: “Vawehalyawe itthu sothene sapattunxyawe, Muluku ahòna wira sothene sari sorera sana”. Tthiri, Muluku khonrowa weemya wira elapo ela epahuliwe voomalela. Ninnihakalala osuwela wira eplaneta ahu eri mmatatani mwa Mpattuxa ahu oophenta, Yehova Muluku. Owo onileiherya so: “Anaxariya animwakhela elapo yohiyeriw’aya: anrowa okhalaka-mo mahiku othene”. (Esalimo 37:29) Nto nyuwo mukhale eriyari ya “anaxariya”, yaawo anrowa okhalaka valaponi mahiku otheene.

[Enoota]

a Eliivuru ya Musuweli 1:4 mBiibiliyani.

[Ekaaxa epaaxina 4]

Apinaatamu Annihonona Eplaneta Ahu

Atmosfera. “Itthu ntoko ephareya, etthaya, ni epheyo eniitthaniwa atmosfera yeeyo enikhapelela Elapo, sinootepa oviha . . . Itthu sinipakiwa ni apinaatamu niri nthowa nuulupale ninkumiherya oviha iwo okhuma eyaakha ya 1950”.​—American Meteorological Society, 2012.

Etthaya. “Etthu yowiiraka 50% ya etthaya yoohononiwa mwaha wa itthu sinipakiwa ni apinaatamu; eyo yookumiherya mixankiho inama, miri, ni itthu sinikhaliherya etthaya, . . . vamosa ni mukhalelo wa elapo voohimya sa oviha ni oriirya”.​—Global Change and the Earth System.

Ephareya. “Mapuro oowiiraka 85% anikhala ihopa annirumeeliwa mootakhala nto ihopa sinceene sinnivukuwa”.​—BBC, September 2012.

Makhalelo a inama ni miri. “Masientista manceene anuupuwela wira . . . apinaatamu aakhalana nthowa niirinhe ovukuwa mowaakuveya wa inama, miri ni itthu sikina sa valaponi”.​—Science.nationalgeographic.com.

[Ekaaxa epaaxina 5]

Opuro Ori Ikumi

Moovarihana ni Nikhuuru Ninsoma Makhalelo a Olumwenku (NASA, Englexi) opuro ori ikumi ti “epantte ya Elapo ni atmosfera aya oniwerya okhaliherya itthu sikumi”. Ntoko epantte ya vasulu ya nooce, opuro ori ikumi ti epantte yootepexa oyeva, wala opuro wa eplaneta ahu ori atthu ni inama.

Epantte eyo yookhalana itthu sirina okumi ni mapuro anikhaliwa, eyo piiyo, atmosfera, etthaya, ni iphareya. Itthu iyo sinikhaliherya itthu sootthuneya mookumini. Mwa ntakiheryo, miri sinniphwanya oviha wa nsuwa, nto sinarumeela oviha iwo wira simutatuxe dióxido de carbono, maasi, ni mineral seiyo sinipakeya epheyo yooloka eniitthaniwa oxigênio, ni yoolya. Apinaatamu ni inama annimuroiha oxigênio ni yoolya mwerutthuni mwaya, nto khiyakumiha epheyo yoohireera ya dióxido de carbono. Nave mweettelo owo khonimala. Nto, ebiosfera enoowerya okhaliherya okumi mahiku otheene.

Mwa nthowa nooloka, Muluku onnihimmwa okhala Ole ‘opattunxe olumwenku n’usuwela wawe’. (Yeremiya 10:12) Musomi mmosa a Biibiliya aahoona wira “epantte enikhaliwa valaponi ti yootikiniha, maana yoopakiwa wira erumeeliweke ni okhaliwa ni apinaatamu”.

    Watchtower EBIBILIOTEKA ONLAINE (1982-2025)
    Okhuma
    Okela
    • Emakhuwa
    • Ovaha
    • Siniphavela Anyu
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malamulo Oorumeela
    • Mwaha Woosuka Isiiri
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Okela
    Ovaha