Olaleiwa wa Nuulumo na Muluku wEspanya Iyaakha sa 500 EC-1500 EC

‘Okathi onrowaka elapo ya wEspanya, kinokhala mahiku vakhani ni nyuwo, kimalihe munkhela kirinaka, ni wira mukikhaliherye ekwahaka eyo’.​—aRoma 15:24.

MURUMMWA Paulo aahaalepela moolumo awo maKristau oRoma, mwaakha wa 56 EC. Biibiliya khonihimya akhala wira Paulo aahirowa wEspanya wala nnaari. Masi, wiimananiha wa Paulo wala mamisionaario eeKristau akina, waahiiriha ihapari sooreera sa Nuulumo na Muluku, ophiya wEspanya eseekulu 2 EC.

Moohipisa, eKristau yaahipacerya wuulaana wEspanya. Nto vaanitthuneya wira atthu akhalane Biibiliya a nttaava na eLatim. Nthowa xeeni? Nthowa noowi eseekulu ya nenli, elapo ya Espanya yaalamuleliwa ni aRoma. Nto eLatim naari nttaava naalavuliwa ni anamunceene ilapo sinci saalamuleliwa ni aRoma.

ABIIBILIYA A NTTAAVA NA ELATIM YAHAAKHALIHERYA ATTHU

Khalai maKristau wEspanya, yaanaataphulela aBiibiliya yaasuweliwa okhala Vetus Latina Hispana. ABiibiliya awo a nttaava na eLatim, yaanirumeeliwa mwa iyaakha sinceene ohinatthi Jerome ommaleliha Biibiliya ootokosiwa a nttaava Vulgata latina wanipacerya wa eseekulu 5 EC.

Jerome aahimmaliha omutaphulela Biibiliya awe oBethelehemu, oPalestina, nto Biibiliya owo ophiya wEspanya mowaakuveya. Vaavo Lucinius musomi mmosa a Biibiliya aiwale awe wira Jerome aamutaphulela Biibiliya a nttaava na eLatim, owo aahiphavela okhalana Biibiliya owo moohipisa. Lucinius aahaaruma alipa oolepa 6 orowa oBethelehemu wira yamukopiyari Biibiliya a Jerome ni amurwaane wEspanya. Mwa iseekulu saattharelana, Biibiliya Vulgata aanirumeeliwa vanci onvikanaka Biibiliya Vetus Latina Hispana. Otaphuleliwa iwo wahaakhaliherya atthu a wEspanya omusoma Biibiliya ni wiiwexexa ihapari sawe. Masi vaavo olamulelo wa oRoma waamala aya, yaanikhumelela mattaava makina.

BIIBILIYA AALEMPWALE ARUMEELIWAKA MALUKU

Eseekulu 5, nloko na visigodos ni maloko makina a wAlemanya, yaahituphela wEspanya, ni khukhumelela nttaava nsya naitthaniwa Gótico. Atthu awo yaatuphenle wEspanya, yeettela eKristau yaasuweliwa okhala arianismo, yeeyo yaakhootta yowiixuttiha ya amuluku araru. Nave-tho yaahikhalana Biibiliya aya aitthaniwa Biibiliya Gótico a Úlfilas. Biibiliya ola aanisommwa wEspanya wanikisa wa eseekulu 6 ohinatthi okhoottihiwa, nto mwene a mavisigodo aahikhala katooliko ni ohiya etiini ya arianismo. Owo aahirumiha opwetexiwa iliivuru sotheene sa arianismo, omuhela muhina Biibiliya Úlfilas. Ti maana aya, soolepa sotheene sa Gótico, sihinooneya aya wEspanya.

Hata vari siiso, Nuulumo na Muluku naanivikaniha omwara-mwareya wEspanya. Ohiya nttaava na Gótico, nlelo anamunceene yaanilavula eLatim. Eyo yaahiiriha wira mattaava manceene ooRoma alavuliwe openínsula Ibérica.a Idokumento sa khalai sa nttaava na eLatim sinnisuweliwa okhala las pizarras Visigodas maana saalempwale vasulu va maluku oophaphateya. Idokumento iyo saalempwale eseekulu 6 ni 7, ni sikina sookhalana moolumo a Isaalimo ni Ivangelho. Nluku nimosa nookhalana Esalimo yotheene nummuru 16.

Ophwanyaneya wa soolepa iyo sa Biibiliya mmalukuni, onnooniherya wira atthu yahooneliwa vatthu a okathi ole yaanisoma ni okopiyari Nuulumo na Muluku. Woonasa wene, maprusoore yaanirumeela soolepa iyo wira awiixuttihe anaxikola aya osoma ni olepa. Soolepa iyo saatumihiwa ni musurukhu vakhaani, moovirikana ni isapala sa inama sowaatta musurukhu saarumeeliwa mapuro yaitthaniwa mosteiros wira yaapake aBiibiliya yaarina ilatarato.

Biibiliya aatumihiwa musurukhu munceene aarina ilatarato, ori ekerexa eniitthaniwa San Isidoro, oLeón, wEspanya. Olempwe mwaakha wa 960 EC., orina ipaaxina 1028, orakama wawe 47 cm, wunnuwa wawe 34 cm, ni onilemela ikiilu 18. Biibiliya mukina ori oLivraria ya oVaticano oniitthaniwa Biibiliya a Ripoll, olempwale mwaakha wa 1020 EC. Owo ti Biibiliya orina ilatarato sinci waavikana aBiibiliya akina a okathi ole. Wira opake ilatarato iyo, waaniheryasa monge aaniviriha nihiku notheene wira olepe masu oopacerya wala esumana yotheene olokiheryaka muru wa epaaxina. Nnaamwi aBiibiliya awo yaari a faita, khiyaakhalihenrye vanci wira Masu a Muluku yaaphwanye atthu anceene.

BIIBILIYA A NTTAAVA NA AARABE

Eseekulu 8, naahikhumelela nttaava nikina wEspanya nuumala amaka otuphela elapo eyo. Nto naahipacerya olavuliwa nttaava na Aarabe mittetthe sinci ovikana eLatim. Siiso vaanitthuneya otaphuleliwa Biibiliya mwa nttaava nlo.

ABiibiliya anci a nttaava na Aarabe, vanceenexa ivangelho yaahuulaana wEspanya iyaakha sa 500 EC mpakha 1500 EC. Woonasa wene eseekulu 8, John, bispo a epooma ya oSevilha, aahimutaphulela Biibiliya mwa nttaava na Aarabe. Mooriipiha murima, aBiibiliya anceene a Aarabe khaniphwanyaneya-tho. Biibiliya mmosa a evangelho a nttaava na Aarabe, aataphuleliwe eseekulu 10 oosukiwa ocatedral ya oLeón, wEspanya.

ANNIKHUMELELA ABIIBILIYA A NTTAAVA NA ESPANYOLA

Wanikisa wa iyaakha sa 500 EC mpakha 1500 EC, nttaava na eCastelhano wala Espanyola naahipacerya olavuliwa oPeninsula Ibérica. Nttaava nlo nsya naahikhaliherya vanci wira Nuulumo na Muluku nimwara-mwareye.b ABiibiliya yaataphuleliwe eseekulu 13 a nttaava na Espanyola yaarina muru oni La Fazienda de Ultra Mar (Miteko sa Okhopela wa Ephareya). ABiibiliya ala aakhalana soohimmwa sa myaha sa mukwaha wa aIsarayeli, ni sinihela muhina myaha sa pentekoositi ni iliivuru sikina sa soolempwa sa eHeeberi, Evangelho ni Iwarakha.

Ahooleli a ekerexa khiyaahakalanle ni otaphuleliwa wa Biibiliya. Muthukumano waapakiwe oTarragona mwaakha wa 1234, naahikumiheriwa nlamulo noowi aBiibiliya otheene yaataphuleliwe yahaana ovahereriwa makhulupale a ekerexa wira apahiwe. Moohakalaliha, nlamulo nla khinaamalinhe otaphuleliwa wa Biibiliya. Mwene Alfonso 10 (1252-1284), yoowo onihimmwa okhala mulipa okumihenrye nttaava noolempwa wEspanya, aaniphavela wira Biibiliya otaphuleliwe mwa nttaava na niinano, nto khukhaliherya muteko owo. ABiibiliya yaataphuleliwe wEspanya okathi owo yaamuhela muhina Biibiliya Pre-Afonsina. Nto Biibiliya Afonsina oomalela yoowo aakhumelenle moohipisa, waari muteko muulupale wa otaphuleliwa wa Biibiliya wEspanya okathi owo.

ABiibiliya awo yaahikhaliherya orowa vahoolo wa nttaava nle na niinano na wEspanya. Musomi Thomas Montgomery, aahilavula voohimya sa Biibiliya Afonsina iiraka: “Mulipa omutaphulenle Biibiliya ola, oovara muteko woottottopeleya mwaha wookhala Biibiliya a ekeekhai ni ooloka. . . . Masu arumeeliwe tookhweya, oowiiweya ni ootthokihiwa saana wira yaakhaliherye atthu ahinisuwela saana nttaava na eLatim.

Masi, aBiibiliya a wEspanya a okathi owo, yaataphuleliwe nirumeeliwaka nttaava na Vulgata Latina ohiya nttaava noopacerya. Okhuma eseekulu 14, asomi aYuda yahaakumiherya aBiibiliya anci a nttaava na Espanyola arumeelaka Soolempwa sa eHeeberi. Mwa okathi aya, wEspanya yaahikhala aYuda anceene, nave-tho anamataphulela aYuda yaahikhalana soolempwa sa matata sa eHeeberi wira arumeele okathi yaataphulela aya.c

Ntakiheryo noolokexa naari na Biibiliya Alba yoowo omalihiwe otaphuleliwa eseekulu 15. Mulopwana mmosa oothaaciri a wEspanya Luis de Guzmán aahimuruma Rabi Moisés Arragel wira omutaphulele Biibiliya mwa nttaava castizo wala Espanyola yeephattu. Owo aahihimya mathowa manli waaphaveleya aya otaphuleliwa Biibiliya vasya. Nthowa noopacerya owo aahimmye so: “ABiibiliya aniphwanyaneya mahiku ala alempwale ni mattaava oRoma khahiyo ta ekeekhai”. Na nenli: “Hiyo ninnaaphavela vanci aBiibiliya arina inoota sinikhaliherya wiiwexexa ipantte sihiniiweya saana”. Eyo yooniherya wira atthu a mahiku ale wanaasivela omusoma ni omwiiwexexa Biibiliya. Ti maana aya aBiibiliya a nttaava na Espanyola yuulanne aya.

Mwaha wa anamataphulela ale ni atthu yaamukopiyari, nto atthu owiixuttihiwa a wEspanya yaaniwerya omusoma Biibiliya a nttaava naya moohixankiheya. Nto mulipa ootokosa myaha Juan Orts González, aahitthokiherya iiraka: “Atthu a wEspanya yaanimusuwela saana Biibiliya waavikana atthu a wAlemanya ni wInglatera ohinatthi ophiya okathi wa Lutero”.

Wanikisa wa eseekulu 15, olamulelo wootakhala wa Espanya yoowo waahooleliwa ni maKatoolika, waanikhoottiha otaphuleliwa ni okhalana Biibiliya a nttaava nooyareliwa. Nto Biibiliya aahitthikela-tho onyokhiwa wEspanya. Nuuvira iyaakha 300, Biibiliya aahiihiwa okhoottihiwa. Okathi owo wooxankiha, anamataphulela vakhaani oolipa murima yahaataphulela aBiibiliya asya, ni khwakumiherya wEspanya masi mwa wiiphiini.d

Ntoko sinooniherya aya mwaha ola wa Biibiliya a iyaakha 500 EC mpakha 1500 EC, anamalupattha yaahiphavela omala-maliha Nuulumo na Muluku. Masi khiyaawenrye omaliha masu a Namawerya Sotheene.​—Esalimo 83:2; 94:20.

Wiimananiha wa asuweli a myaha soolempwa, waahikhaliherya wira masu a Muluku asuweliwe ni omwara-mwareya wEspanya okathi wa khalai. Anamataphulela a vano annitthara mavalo a anamataphulela oopacerya a Biibiliya a eLatim, eGótico, Aarabe, ni Espanyola. Nto, olelo-va imilyau sa atthu anilavula Espanyola annimusoma Biibiliya mwa nttaava ninvara murima aya.

[Inoota]

[Eponto yuulupale epaaxina 13]

Okhuma eseekulu 5 mpakha eseekulu 8, aBiibiliya a nttaava a eLatim ni Aarabe yaahaakhaliherya atthu a wEspanya osoma Nuulumo na Muluku

[Eponto yuulupale epaaxina 15]

“Atthu a wEspanya yaanimusuwela saana Biibiliya waavikana atthu a wAlemanya ni wInglatera ohinatthi ophiya okathi wa Lutero”.​—Mulipa ootokosa myaha Juan Orts González

[Ekaaxa epaaxina 15]

Biibiliya Mmattaava Makina a wEspanya

ECatalão: Biibiliya a nttaava nlo aahitaphuleliwa eseekulu 13. Biibiliya mmosa oohimalela aasuweliwa okhala Biibiliya Rhymed, aataphuleliwe ntoko epoema wira aakhaliherye ale yaamusoma otthokelela soolepa sawe. Iyaakha sa 1287 ni 1290, Jaume de Montjuich, aahimutaphulela Biibiliya oopacerya oomalela a ecatalão moorummwa ni Mwene Alfonso II yoowo aalamulela oCatalunha ni wAragão.

EValenciano: Wanipacerya wa eseekulu 15, Bonifacio Ferrer aahimutaphulela Biibiliya a nttaava na eValenciano, ni aahimpirimiriwa mwaakha wa 1478. Biibiliya owo eValenciano aari oopacerya wimpirimiriwa wEspanya. Mooriipiha murima, anamalupattha yaahimpwetexa Biibiliya owo ni khuhala paahi epaaxina emosa yookiserya. Epantte eyo epwehiwe oSociedade Hispânica da América, oNova Iorque.

EBasco: 1571, mulopwana iitthaniwa Jean de Liçarrague, aahitaphulela Soolempwa sa eGriki mwa nttaava na eBasco, okhaliheriwaka ni pwiyamwene a oNavarra. Nave, muteko wa Liçarrague waahikhaliherya okhumelela alfabeto ni gramática a nttaava Basco. Vaanihimmwa wira Liçarrague aakhaliherya eBasco; Jerome, Elatim; ni Lutero aakhaliherya nttaava na wAlemanha.