Biibiliya a Bedell Aahaakhaliherya Atthu Omwiiwexexa Saana Biibiliya
OKATHI William Bedell, muhooleli a etiini emosa ya wInglaterra aaronwe awe wIrlanda, aahiphwanya etthu yooxankiha. Anamunceene yeettela eKatoolika, masi yaahooleliwa ni eprotestante ya wInglaterra. Mareformadore a eprotestante yaahimutaphulela Biibiliya mmattaava manceene a wEuropa, masi khaavo aaphavela omutaphulela mwa nttaava na wIrlanda.
Bedell aanuupuwela wira atthu a wIrlanda “yaahaana ocaleliwa nnaamwi yahaasuwela Englexi”. Nto owo aahiivahererya omutaphulela Biibiliya mwa nttaava na wIrlanda. Masi, aanilupatthiwa vanceene ni maProtestante. Nthowa na xeeni?
OLUPATTHIWA MWAHA WA NTTAAVA NA WIRLANDA
Bedell aahiivahererya wiixutta nttaava na wIrlanda. Okathi aathanliwe awe okhala muhooleli a Trinity College oDublin, aahaatumererya asomi orumeela nttaava nno. Nave aahivikaniha opaka eyo okathi aari awe bispo oKilmore. Okathi Pwiyamwene a wInglaterra Elizabeth I, aatekinhe awe Trinity College, aaphavela wira opuro ole asomihiweke ahooleli a etiini yaarowa omwiixuttihaka Biibiliya ni nttaava naya nooyareliwa. Bedell aahiimananiha opaka eyo.
Ediocese ya oKilmore anamunceene yaalavula nttaava na wIrlanda. Nto Bedell aahitumererya okhalana ahooleli a itiini yaalavula nttaava nlo. Owo aahikhalana muupuwelo ntoko ole wa murummwa Paulo ori 1 aKorinto 14:19, oni: “Masi [mmulokoni] kintthunexa ohimya molumo mathanu anwerya wìwiwa sànene, wira kiwixuttihe-tho, atthu akina, ohikhanle olavula molumo miloko miloko sene, ahinìwiwa n’atthu”.
Masi atthu oowerya yaahimananiha omaliha muteko owo. Moovarihana ni alipa oolepa sowiiraneya sa khalai, atthu akina yaakupali wira orumeela nttaava na wIrlanda “waamukumiherya mixankiho elapo ele”; nave akina yaahimya wira opaka eyo “khiwaavarihana ni soophavela sa Guvernu”. Akina-tho yoona wira atthu a wInglaterra yaaphavela wira atthu a wIrlanda evikaniheke ohisuwela etthu. Nto yaahikumiheriwa malamulo yaahimya wira atthu a wIrlanda yaahaana ohiya nttaava naya, soolema saya, ni yahaana wiixutta Englexi ni weettela soolema sa wInglaterra.
BEDELL ONNIPACERYA MUTEKO AWE
Bedell khaathukumenle mwaha wa miyuupuwelo iyo sootakhala. Wanipacerya wa iyaakha sa 1630 aahimutaphulela Biibiliya a nttaava na wIrlanda, omurumeelaka Biibiliya aakumiheriwe niinano a Englexi (Versão Rei Jaime a 1611). Bedell aaphavela omukumiherya Biibiliya aarowa wiiwexexiwaka ni atthu anci. Owo aakupali wira atthu oohaawa yanwerya ophwanya ephiro ya okumi woohimala, akhala wira Biibiliya aamutaphuleliwa ni nttaava yiiwa aya saana.—Yohani 17:3.
Khahiyo Bedell paahi taarina muupuwelo owo. Iyaakha 30 ohinatthi Bedell opacerya muteko awe, bispo mukina William Daniel, aahoona wira ti vooxankiha osuwela ele Biibiliya oniixuttiha awe, “akhala wira mutthu onimusoma mwa nttaava nihinsuwela awe”. Daniel aahitaphulela Soolempwa sa eGriki sa eKristau. Bedell aahitaphulela Soolempwa sa eHeeberi. Nto ole onisuweliwa okhala Biibiliya a Bedell, onihela muhina muteko awe ni muteko wa William Daniel. Wanikisa waya, Biibiliya a Bedell, eyo piiyo, Biibiliya oomalela a nttaava na wIrlanda aahilikana, nave owo aari Biibiliya oopacerya, ni aahirumeeliwa mwa iyaakha 300.
Bedell yoowo aari musuweli a eHeeberi oophwanelela, aahaathanla atthu anli a wIrlanda wira emukhaliherye otaphulela nttaava na wIrlanda ekumihaka winglexini. Vaavo yaavara aya muteko owo, Bedell ni mutthu mukina aamukhaliherya, yaanitokosa ni ovarerya saana khula eversu. Awo yaanimurumeela Biibiliya aataphuleliwe wItália ni teólogo Giovanni Diodati, Septuaginta a eGriki, ni iliivuru sa khalai sa Biibiliya soolempwa ni matata sa eHeeberi.
Egrupu eyo yaahaatakiha anamataphulela a Versão Rei Jaime (anamunceene a yaawo Bedell aasuwela awe); nto yaahihela muhina nsina na Muluku mapuro manci naaphwanyaneya aya mBiibiliyani. Mwa ntakiheryo, eliivuru ya Okhuma 6:3, yaahitaphulela nsina na Muluku “Iehovah”. Iliivuru soopacerya seiyo saalempwale ni matata sa Bedell, soosukiwa oBibilioteka ya Marsh, Dublin wIrlanda.—Nwehe ekaaxa eni: “Bedell Onnuupuweleliwa ni Ottittimihiwa”.
WANIKISA WAYA ONNIKUMIHERIWA
Bedell aahimaliha muteko awe eyaakha ya 1640. Masi khaawenrye okumiherya mowaakuveya. Mwaha aya? Mwaha woowi aanilupatthiwa vanci. Awo yaahinvaanyiha muhooleli a egrupu aamutaphulela Biibiliya a Bedell, aphavelaka omala-maliha muteko awe. Nave yaahirumiha otthukiwa muhooleli owo. Ohiya-vo, eyaakha ya 1641, Bedell aahikumana ni atthu oomwareya a wIrlanda yaawo yahaaphavela atthu a wInglaterra. Atthu a wIrlanda yaahimukhapelela Bedell maana yaahoona wira aanaaphenta. Masi wanikisa waya, atoropa oomwareya yaahinvara ni khomutthukwela mwa makhalelo ootakhala. Moohaaniherya, eyo yaahaakuviha okhwa wawe mwaakha wa 1642. Bedell khaawehale muteko awe.
Muteko wa Bedell waahanle orimeela okathi enupa awe yaapahiwe aya. Moohakalaliha, mpatthani awe aahivitha idukumento sotheene saataphuleliwe. Narcissus Marsh yoowo muhoolo mwaya aari arcebispo a wArmagh ni muhooleli a Ekerexa ya wIrlanda, aahivahereriwa idukumento sa Bedell. Nave, sientista Robert Boyle aahimukhaliherya arcebispo owo anvahaka musurukhu. Nto moolipa murima Narcissus aahimukumiherya Biibiliya a Bedell eyaakha ya 1685.
OROWA VAHOOLO VAKHAANI, MASI WOOTTHUNEYA
Biibiliya a Bedell khiwaasivenle atthu a olumwenku wotheene. Masi, aahaakhaliherya anamunceene a wIrlanda, Escócia ni mapuro manceene omwiiwexexa Biibiliya. Vano awo yanwerya omusuwela Muluku amusomaka Biibiliya mwa nttaava naya nooyareliwa.—Matheyo 5:3, 6.
Biibiliya a Bedell onnivikaniha waakhaliherya ale aniphenta ekeekhai mahiku ala. Mulopwana mmosa a wIrlanda yoowo oxuntte niinano ele Biibiliya oniixuttiha awe, oni: “Vaavo nimmusoma ahu Biibiliya a Bedell, onikhala ntoko wira Muluku onilavula ni hiyo mwa nttaava nahu nooyareliwa. Biibiliya owo okikhaliherya miyo ni emusi aka wiixutta ikeekhai sooreera sa Biibiliya”.
[Eponto yuulupale epaaxina 12]
“Vaavo nimmusoma ahu Biibiliya a Bedell, onikhala ntoko wira Muluku onilavula ni hiyo mwa nttaava nahu nooyareliwa. Biibiliya owo okikhaliherya miyo ni emusi aka wiixutta ikeekhai sooreera sa Biibiliya”
[Ekaaxa epaaxina 13]
Bedell Onnuupuweleliwa ni Ottittimihiwa
Mwa iyaakha sowiiraka 300, nuumala okumiheriwa Biibiliya a Bedell eyaakha ya 1685, khaaphwanyaneya-tho Biibiliya mukina oomalela a nttaava na wIrlanda. Eyaakha ya 1981, asomi maKatoliko yaahimutaphulela Maynooth Bible erumeelaka nttaava na wIrlanda na olelo-va. Masu oopacerya a Biibiliya ola, annixukhurela “muteko muulupale waavariwe ni Ekerexa ya wIrlanda okathi yaamukumihenrye aya Biibiliya eseekulu 17”. Nnaamwi asomi awo yaamuttottopenle Biibiliya a Bedell, mwa iyaakha vakhaani saavinre, ekerexa Katoolika yanaakhoottiherya atthu omusoma Biibiliya owo.
Asomi yaamukumihenrye Maynooth Bible yaahipaka iliivuru sikina soopacerya eyaakha ya 1971. Iliivuru iyo saahela muhina Pentateuco, eyo piiyo, iliivuru 5 soopacerya sa Biibiliya. Axukhurelaka muteko wa Bedell, asomi ale yaahilepa enoota epaaxina ya nenli yaahimya so: “Nuupuwelelaka muteko wa William Bedell”.
Anamataphulela a Pentateuco, yaahirumeela nuulumo na wIrlanda noowi Iávé, ephavelaka oromola nsina na Muluku, mwa mapuro manceene naalempwale aya mwa Soolepa sa eHeeberi. Nsina nlo ninlempwa ni Tetragrama, aahiiso, YHWH, ntoko enooniherya aya eliivuru ya Okhuma 6:2-13. Mooriipiha murima, okathi aamalihiwe awe Maynooth Bible, alipa oomulepa, (moovirikana ni alipa oomulepa Biibiliya a Bedell), yaahikumiha nsina na Muluku moomalela nto erantteliha ni mwiihanelo oowi: “Tiarna” wala “Apwiya”.