BENI TAARIKIYAA | ARSTTOTILA
Arsttotila
ARSTTOTILI 2,300ppe dariya layttappe kase, saynisiyawunne filssifinawu keehi maaddiyaabaa oottiis. A timirttiyaa asay daro wodiyawu kaalliis, qassi daro qaalan birshshiisinne xannaꞌiis. Taarikiyaa Profeeseree Jems Maklaklani, “Awurooppaa asay meretaa xeelliyaagan 2,000 gidiya layttawu Arsttotila qofaa kaalliis” yaagiis. Kaatolike, Protesttanttenne Islaama haymaanootetikka Arsttotila qofaappe amaridaagaa kaallidosona.
I Darobaa Pilggiis
Arsttotili kushe hiillaa, awa ayfiyaanne xoolinttiyaa, bayoloojiyaa, qaalaa, higgiyaa, loojike giyo saynisiyaa, ufayssaa, danttuwaa, polotikaa, xaafiyoonne haasayiyo hiillaa qassi hara darobaa xeelliyaagan xaafiis; i shemppuwaabaakka xaafiis; i shemppoy hayqqiyoogaa ammanees. SHin i keehi erettiyoy bayoloojiyaaranne loojikiyaara gayttidaagan oottidobaana.
Beni Giriike eranchati beꞌiyoobaa, pilggidi kuuyiyoobaanne loojikiyaa maaran meretaabaa qonccissoosona. Eti tuma giidi ammaniyoobaappe denddidi, he tumaa yuushshi qoppikko, suurebaa kuuyana danddayiyaabadan qoppoosona.
Eti he qofaa maaran, likke gidida amaridabaa kuuyidosona; hegaappe issoy salo gufanttoy haarettiyo higgiyaa. SHin eta metoy, eti issibaa beꞌidi akeekiyoobaa xallan kuuyiyoogaa; hegaa mala qofay Arsttotila gujjin hara daro eranchati balanaadan oottiis. Leemisuwawu, eti pilaaneetetinne xoolintteti saꞌaa yuushuwan yuuyiyaabadan qoppidosona. He wode hegee ubbay ammaniyo tuma. Ze Klozing of ze Western Maynd giyo maxaafay “He wode xannaꞌidobaynne akeekidobay, pilaaneetetinne xoolintteti saꞌaa yuushuwan yuuyyoosona giyo Giriiketu qofaara maayiyaaba milatees” yaagees.
He bala qofay saynise qofa xalla gididi attiyaakko darin qofissenna. SHin he bala qofaa haratikka ammanidosona.
Kaatolike Haymaanootee Aristtotila Qofaa Ekkiis
Arsttotili tamaarissido issi issibaa 500-1500 M.Ln, Kiristtaane giyo Awurooppaa asay tuma giidi ekkiis. Rooma Kaatolike haymaanootiyaa eranchati Arsttotila timirttiyaa bantta haymaanoote timirttiyaara walakkidosona; yaatiyoogan etappe waannay Toomas Akiyunasa (1224-1274 heera). Hegaappe denddidaagan, qaaxxenna saꞌaa yuushuwan pilaaneetetinne xoolintteti yuuyoosona giyo Arsttotila qofay Kaatolike haymaanootiyaa timirtte gidiis. Protesttantte haymaanootiyaa asttamaareti Kalvininne Luuterikka he qofaa ekkidi, ubba hegee Geeshsha Maxaafaa timirtte giidosona.—“Geeshsha Maxaafaa Qofaa Bantta Koyiyoogaadan Birshshidosona” giya saaxiniyaa xeella.
Arsttotili tamaarissido issi issibaa asay tuma giidi ekkiis
CHarles Friman giyo xaafee, “Issi issiban [Arsttotila timirttiyaa] Kaatolike timirttiyaappe shaakkana danddanddayettenna” yaagiis. Hegaa gishshawu, Akiyunasi Arsttotila “xammaqidi” Kaatolike oottiis geettees. SHin Frimani, “Arsttotila timirttiyaa kaalliday Akiyunasa” yaagidi tumaa yootiis. Ubba issi issiban woossa keettaykka Arsttotila timirttiyaa kaalliis. Yaatiyo gishshawu, xoolinttiyaabaa xannaꞌiyaanne hisaabiyaa erancha gidida, Xaaliyaa asi, Gaaliliyoy ba akeekidobaappe biittay awa ayfiyaa yuushuwan yuuyiyoogaa xalidi yootiis; hegaappe denddidaagan i hegaa kaddanaadan woosa keettay a barcheyiis.a Arsttotili saynisiyaa eray gujji gujji biyoogaanne laamettiyoogaa ammanees. Woosa keettaykka hegaadan qoppeerenneeshsha!
a Hegaabaa gujjada eranawu, “Gaaliliyoy Woosa Keettaara Mootettiis” giya Tamme 2003 Beegottite! (Amaarattuwaa) maxeetiyaa xeella.