Saꞌan Merinaa Deꞌuwaa —Zaarettidi Qonccida Hidootaa
“SHin nenoo Daaneelaa, neeni wurssettaa wodee gakkanaashin, ha maxaafaa qaalaa [gordda.] . . . Daroti yaanne haanne bichchaarana; eraikka darana.”—DAANEELA 12:4.
1, 2. Ha huuphe yohuwan beꞌanay ayba oyshatee?
HA WODIYAN miilooniyan qoodettiya asay gannate saꞌan merinau deꞌiyo hidootay Geeshsha Maxaafan baasettidoogaa loyttidi akeekees. (Ajjuutaa 7:9, 17) Asay guutta wodiyaa deꞌidi hayqqanaassi gidennan, merinau deꞌanaassi merettidoogaa Xoossay asaa naatu taarikiyaa doomettan qonccissiis.—Doomettaabaa 1:26-28.
2 Addaameppe halida polotettaa asaa naati zaarettidi demmiyoogee Israaꞌeele naatu hidootaappe issuwaa. Xoossay asaa naati Gannate saꞌan merinaa deꞌuwaa demmanaadan waatidi oottanaakko, Kiristtaane Giriike Geeshsha Maxaafaa Xuufeti qonccissoosona. Yaatin, asaa naatu hidootay zaarettidi qonccana koshshidoy aybissee? Hegee qonccidoynne miilooniyan qoodettiya asaa naati a eridoy ayba ogiyaanee?
Gentti Wottido Hidootaa
3. Asaa naati saꞌan merinau deꞌana hidootay geemmidoogee garamissennay aybissee?
3 Yesuusi wordduwaa hananabaa yootiyaageeti ba timirttiyaa mooranaagaanne darota balettanaagaa kasetidi yootiis. (Maatiyoosa 24:11) Kiitettida PHeexiroosi Kiristtaaneta: “Intte giddonkka wordduwaa tamaarissiyaageeti de7ana” yaagidi akeekissiis. (2 PHeexiroosa 2:1) Kiitettida PHauloosi: “Asai tumu timirttiyaa ezggennan ixxiyo wodee yaana. SHin asai bantta amuwaa kaallidi, siyanau ufaissiyaabaa yootiya tamaarissiyaageeta gujji gujji shiishshana” yaagidi yootiis. (2 Ximootiyoosa 4:3, 4) Seexaanay asaa balettees; qassi Xoossay asaayyoonne saꞌau halchido, wozanaa ufayssiya tumaa, Kiristtaane giyo haymaanooteta goꞌettidi genttees.—2 Qoronttoosa 4:3, 4 nabbaba.
4. Haymaanootiyaa kaalettiya kaddidaageeti ekkennan ixxido, asaa naatu hidootay awugee?
4 Saluwan deꞌiya Xoossaa Kawotettay asa haaro ubbaa gaaceretti xayssanaagaa Geeshsha Maxaafay qonccissees. (Daaneela 2:44) Kiristtoosa SHaꞌu Laytta Haaruwaa wode, Seexaanay yaappe kiyennaadan hanidi ciimma ollan olettana, hayqqidaageeti denddana, qassi asaa naati saꞌan zaarettidi polo gidana. (Ajjuutaa 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Gidoppe attin, Kiristtaane giyo haymaanootiyaa kaalettiya kaddidaageeti bantta timirttiyan hara qofaa gujjidosona. Leemisuwau, heezzantto xeetu layttan deꞌida, Woosa Keettaa Aawa gidida, Aleksanddiriyaa biitta Oriigeni SHaꞌu Laytta Haaruwan saꞌan yaana anjjuwan ammaniyaageeti worddo gidiyoogaa yootiis. Kaatolike haymaanootiyaa eranchay, Hippo biittaa Owugesttini (354-430 M.L.) Kaatolike Insaykiloppiidee: “SHaꞌu Laytta Haaro giyoobi baawa giyo qofaa kaafiis” yaagees.a
5, 6. Oriigeninne Owugesttini SHaꞌu Layttaa Haaruwaabaa eqettidoy aybissee?
5 Oriigeninne Owugesttini SHaꞌu Layttaa Haaruwaabaa eqettidoy aybissee? Oriigeni shemppoy hayqqenna giyo qofaa Giriike wogaappe ekkiis. Haymaanootiyaa eranchaa Verner Jageri, Oriigeni shemppuwaa xeelliyaagan Pilaato qofaa minttidi kaalliyo gishshau, shemppuwaanne shemppoy sinttappe hananabaa xeelliyaagan Pilaato qofaa Kiristtaane timirttiyaara walakkidoogaa yootiis. Hegaappe denddidaagan, Oriigeni SHaꞌu Layttaa Haaruwaa anjjo ubbaa demmanay saꞌaana gidennan ayyaana alamiyaana gidiyoogaa tamaarissiis.
6 Owugesttini bau layttay 33 gidiyo wode Kiristtaane giyo haymaanootiyaa kaallanaappe kase, Pilotines giyo bitanee heezzantto xeetu layttan ooraxissido Pilaato timirttiyaa kaalliyaagaa. Owugesttini Kiristtaane giyo haymaanootiyaa kaalliyaagaa gidi simmidikka ba kase xeelaa laammibeenna. Zi Niwu Inssaykloppidiyaa Biritaanika giyo maxaafay: “Ooratta Maachan baasettida haymaanootiyaa Pilaatoy tamaarissido Giriike eraara walakkiyoogan Owugesttinau xoqqa sohoy deꞌees” yaagees. Zi Kaatolik Inssaykloppidiyaa giyo maxaafay Ajjuutaa shemppo 20n odettida SHaꞌu Laytta Haaroy leemisuwan odettidaba gidiyoogaa Owugesttini qonccissidoogaa yootees. Gujjidikka: “He qonccissuwaa . . . hegaappe simmidi denddida Rooma biittaa haymaanootiyaa eranchati kaallidosona; qassi saꞌan SHaꞌu Layttaa Haaruwaabaa yootiya kase qofaa kaafiya asi deꞌenna” yaagees.
7. Asay saꞌan merinau deꞌana hidootaa mittida worddo ammanoy woygiyaagee? Waatidi?
7 Asaa naati saꞌan merinau deꞌiyo hidootay beni Baabiloonen aakkidi deꞌiyaanne saꞌa ubbaa gakkida qofan, giishin asaa giddon deꞌiya hayqqenna shemppoy woykko ayyaanay deꞌees giyo qofan mitettiis. Kiristtaane giyo haymaanootee he qofaa kaalliyoogaa doommido wode, haymaanootiyaa eranchati saluwaa hidootaabaa yootiya Geeshsha Maxaafaa xiqiseta loꞌꞌo asa ubbay saluwaa biyoogaa yootiyaaba milatissanau geellayidosona. He qofay qonccissiyoogaadan, saꞌan deꞌiyo deꞌoy issi uri saluwaa baana bessiyaakkonne guutta wodiyau paacettanaadan giigidaba. Saꞌan merinau deꞌiyo, beni Ayhudatu hidootaa xeelliyaagan hanidabaykka hegaara issi mala. SHemppoy hayqqennaadan merettidaba giyo Giriike qofaa Ayhudati loddan loddan ekkido wode, etau kase deꞌiya saꞌaa deꞌuwaa hidootay muleera xayiis. Geeshsha Maxaafay asaabaa yootiyoogaappe hegee keehi dumma! Asi asho maayidabappe attin, ayyaana mereta gidenna.Yihooway koyro bitaniyau: “Neeni baana” yaagiis. (Doomettaabaa 3:19) Asay merinau deꞌanay saluwaana gidennan, saꞌaana.—Mazamure 104:5; 115:16 nabbaba.
Xuman Tumay Pooꞌiis
8. Asaa naatu hidootaa xeelliyaagan, 1600-1700 gakkanaashin issi issi eranchati ay yootidonaa?
8 Kiristtaane giyo daro haymaanooteti saꞌan merinaa deꞌuwaa hidootaa tamaarissennaba gidikkonne, Seexaanay tumaa ubbatoo genttana danddayibeenna. Taarike wode ubban, Geeshsha Maxaafaa akeekan nabbabiya amarida asati, asaa naati zaarettidi polo gidanaadan Xoossay waatidi oottanaakko issi issibaa akeekido wode, etayyo tumaa pooꞌoy pooꞌiis. (Mazamure 97:11; Maatiyoosa 7:13, 14; 13:37-39) Geeshsha Maxaafaa birshshiyoogeenne attamissiyoogee, 1600-1700 gakkanaashin Geeshsha Maxaafay asaa aahuwan gakkanaadan oottiis. Issi eranchay 1651n, Addaame baggaara asaa naatuppe “Gannateenne Saꞌan Merinaa Deꞌoy [halidoogaadan]” Kiristtoosa bagaara “ubba asay Saꞌan deꞌana koshshees; hinkkoode hegaadan geeddarssiyoogee bessiyaaba gidenna” yaagidi xaafiis. (1 Qoronttoosa 15:21, 22 nabbaba.) Inggilizettuwaa haasayiya biittatun, danttuwaa xaafiyoogan keehippe erettida Jon Miltteni (1608-1674), Paradayz Lost giyaanne hegaappe kaalliya, Paradayz Rigeynid giya maxaafata xaafiis. Miltteni ammanettida asati gannate saꞌan demmana woytuwaa he xuufetun yootiis. Miltteni ba deꞌo layttaappe dariya baggaa Geeshsha Maxaafaa xannaꞌiiddi aattidaba gidikkonne, Kiristtoosi qonccana gakkanaashin Geeshsha Maxaafaa tumaa muleera akeekana danddayettennaagaa akeekiis.
9, 10. (a) Asaa naatu hidootaa xeelliyaagan Ayzak Niwuteni ay xaafidee? (b) Niwutenau Kiristtoosi qoncciyo wodee haaho milatidoy aybissee?
9 Hisaabiyaa erancha gidida, erettida Ayzak Niwutenikka (1642-1727) Geeshsha Maxaafaa eranau keehippe koyida asa. I geeshshati saluwaa deꞌuwau denddidi, ayfiyan beettenna hanotan Kiristtoosaara haaranaagaa akeekiis. (Ajjuutaa 5:9, 10) Kawotettau haarettiyaageeta xeelliyaagan i: “Pirddaa gallassaappe simmin 1000 layttaa xallau gidennan, merinau asaa naati saꞌan deꞌana” yaagidi xaafiis.
10 Niwuteni Kiristtoosi qonccanay daro xeetu layttaappe guyyiyana giidi qoppiis. Taarikiyaa eranchaa Isteven Snoblani: “Niwuteni Xoossaa Kawotettay sinttappe daro wodiyaa takkidi yaana giidi qoppido issi gaasoy, Sillaasiyan ammaniya, ba wode deꞌiya kaddidaageeti keehippe naanido gishshataassa” yaagiis. Mishiraachoy he wodekka geemetti uttiis. Hegaa sabbakana danddayiya Kiristtaane citi baynnaagaa Niwuteni akeekiis. I: “Daaneelanne Yohaannisa [Ajjuutaa maxaafan xaafettidaagaa] hiraagata wurssetta wodee gakkanaashin akeekanau danddayettenna” yaagidi xaafiis. Niwuteni hagaadan qonccissiis: “Daaneeli ‘Daroti yaanne haanne bichchaarana; eraikka darana’ yaagiis. Daro waayiyaappenne alamiyaa xayuwaappe kase wonggelee biitta ubban sabbakettana bessees. He waayiyaappe kase wonggeliyaa sabbakiyoogaana gidana xayikko, daro waayiyaappe yiya, zambbaa hayttaa bantta kushiyan oyqqida asay qoodanau danddayettennaba gidana danddayenna.”—Daaneela 12:4; Maatiyoosa 24:14; Ajjuutaa 7:9, 10.
11. Milttenanne Niwutena wode asaa naatu hidootay daro asau geemmidoy aybissee?
11 Milttenanne Niwutena wode woosa keettaa timirttiyaara moggottenna qofaa haasayiyoogee daafa kaalettiyaabaa. Yaatiyo gishshau, eti Geeshsha Maxaafaabaa xaafido darobay eti hayqqi simmin attamettiis. Issoti issoti 16tta xeetu layttan, Kaatolike woosa keettaanne eta timirttiyaappe amaridaagaa aggibayidosona. Eti Protesttantte geetettidi xeegettidosona. Gidikkonne, shemppoy hayqqenna giyo timirttiyaa hegee laammibeenna; qassi SHaꞌu Layttaa Haaroy sinttappe yiyaaba gidennan, yiichidaba giya Owugesttina qofaa Protesttantte woosa keettati tamaarissiyoogaa aggibookkona. Wurssetta wodiyan eray daridee?
Tumu ‘Eray Darana’
12. Tumu eray daranay awudee?
12 ‘Wurssetta wodiyan’ keehi loꞌꞌobi hananaagaa Daaneeli kasetidi yootiis. (Daaneela 12:3, 4, 9, 10 nabbaba.) Yesuusi: “He wode xilloti bantta aawaa kawotettan awa aifiyaadan poo7ana” yaagiis. (Maatiyoosa 13:43) Wurssetta wodiyan tumu eray daridoy ayba ogiyaanee? Wurssetta wodee doommido layttaa, 1914ppe 40 laytta heeraa kasetidi taarikiyan hanettida issi issibata akeeka.
13. CHarles Tez Rasili asaa naati zaarettidi polo gidiyoogaabaa pilggi simmidi woygi xaafidee?
13 Suure wozanay deꞌiyo unddenna asati, 1870 heeran “tumu qaalaa” siraataa akeekanau pilggidosona. (2 Ximootiyoosa 1:13) Hegeetuppe issoy CHarles Tez Rasila. Inne tumaa koyiya amarida asati, 1870n issi citan Geeshsha Maxaafaa xannaꞌiyoogaa doommidosona. Eti 1872n Addaameegaa mala polotettaa asaa naati zaarettidi demmiyoogaa xeelliyaagan pilggidosona. Guyyeppe Rasili: “Paacee gakkiiddi deꞌiyo woosa keettaa (ayyaanan tiyettidaageetu gubaaꞌiyaa) woytuwaanne ammanettida asaa ubbaassi deꞌiya woytuwaa giddon deꞌiya gita dummatettaa he wode gakkanaashin nuuni loyttidi akeekibookko” yaagidi xaafiis. Ammanettida asay ubbay demmiyo woytoy, “asaa ubbaa aawa gidida Addaamee Edenen deꞌido polo deꞌuwaa zaarettidi demmiyoogaa.” Geeshsha Maxaafaa xinaatiyan bana harati maaddidoogaa Rasili yootiis. Eti oonee?
14. (a) Heneri Dani Oosuwaa 3:21 akeekidoy ayba ogiyaanee? (b) Dani saꞌan merinau deꞌanaageeti oona giidee?
14 Hegeetuppe issoy Heneri Dana. “Xoossai hananabaa yootiya ba geeshshatu doonan benippe doommidi haasayidoogaadan, ubbabai ooraxxiyo” hanotaabaa i xaafiis. (Oosuwaa 3:21) Dani he ooraxxiyo hanotay Kiristtoosa SHaꞌu Layttaa Haaruwan asaa naati saꞌan zaarettidi polo gidiyoogaa gujjiyoogaa eriis. Dani, Saꞌan merinau deꞌanay oonee? giya daro asaa qofissiya oyshaakka pilggiis. I, miilooniyan qoodettiyaageeti hayquwaappe denddanaagaa, tumaa tamaaranaagaanne Kiristtoosan ammaniyoogaa bessanau injjiyaa demmanaagaa qonccissiis.
15. Jorj Isttorzi dendduwaabaa ay akeekidee?
15 Jorj Isttorzikka 1870n, merinaa deꞌuwaa injjiyaa demmanau nagaranchati hayquwaappe denddanaagaa akeekiis. Hayquwaappe denddiya, he injjiyan goꞌettenna nagarancha uri ‘ayyo xeetu laytta gidikkokka, hayqqanaagaa’ Geeshsha Maxaafaappe i akeekiis. (Isiyaasa 65:20) Amerkan Brukilinen Niyorke kataman deꞌida Isttorzi, Baybil Egzamayner geetettiya maxeetiyaa attamissiis.
16. Geeshsha Maxaafaa Tamaareti Kiristtaane giyo haymaanootetuppe dummatanaadan oottiday aybee?
16 Mishiraachuwaa aahuwan erissiyo wodee gakkidoogaa Rasili Geeshsha Maxaafaappe akeekiis. Yaatiyo gishshau, i 1879n, ha wodiyan Yihoowa Kawotettaa Erissiya Wochiyo Keelaa geetettiya, Xiyoone Wochiyo Keelaanne Kiristtoosa Qonccettaa Awaajjiyaagaa giyo maxeetiyaa attamissiyoogaa doommiis. Hegaappe kase asaa naatu hidootaabaa tumaa eriyaageeti keehippe guutta; shin haꞌꞌi daro biittan deꞌiya Geeshsha Maxaafaa Tamaaretu citay Wochiyo Keelaa demmeesinne xannaꞌees. Amarida asatu xalaalay saluwaa baanaagaanne miilooniyan qoodettiya asay polo asa gidiyo deꞌuwaa saꞌan demmanaagaa ammaniyoogee Geeshsha Maxaafaa Tamaareti Kiristtaane giyo haymaanootetuppe keehi dummatanaadan oottiis.
17. Tumu eray daridoy ayba ogiyaanee?
17 Kasetidi odettida “wurssettaa wodee” 1914n doommiis. Asaa naatu hidootaa xeelliyaagan tumu eray daridee? (Daaneela 12:4) Rasila haasayati 1913n, 15,000,000 asay nabbabiyo, 2,000 gaazeexatun attamettidosona. “Meretaa Pootuwaa Diraamaa” 1914 wurssettan daro biittatun deꞌiya, 9,000,000ppe dariya asay beꞌiis. He prograamee Kiristtoosa SHaꞌu Layttaa Haaruwaa qonccissiya silimaanne silaydiyaa gujjees. “Haꞌꞌi Deꞌiya Miilooniyan Qoodettiya Asay Mule Hayqqenna” giya, saꞌan merinaa deꞌuwaa hidootaabaa qonccissiya haasayaa, Yihoowa ashkkarati alame yuushuwan 1918-1925 gakkanaashin 30ppe dariya doonatun shiishshidosona. Saꞌan merinaa deꞌuwaa hidootay deꞌiyoogeeti xammaqettana koshshiyoogaa Yihoowa Markkati 1934n akeekidosona. Hegaa akeekidoogee eti Kawotettaa mishiraachuwaa zaarettidi mishettidi sabbakanaadan denttettiis. Saꞌan merinaa deꞌuwaa hidootay ha wodiyan miilooniyan qoodettiyaageetu wozanay Yihoowa galatiyoogan kumanaadan oottiis.
Sinttappe ‘Boncho Kessaa’ Kiyana!
18, 19. Isiyaasa 65:21-25n deꞌoy ay mala gidanaagee kasetidi odettidee?
18 Xoossaa asay saꞌan demmana deꞌuwaabaa xaafanaadan hananabaa yootiya Isiyaasa ayyaanay denttettiis. (Isiyaasa 65:21-25 nabbaba.) Isiyaasi 2,700 layttappe kase ha qaalata xaafiyo wode deꞌiya issi issi mittati haꞌꞌikka deꞌoosona. Neeni hegaa keena wodiyaa minotettaaninne loꞌꞌo payyatettan deꞌanaagaa qoppana danddayay?
19 Asaa naati guutta wodiyaa deꞌidi hayqqiyoogaappe, deꞌuwan merinau keexxiyo, tokkiyoonne tamaariyo injjiyaa demmana. Neeni medhana danddayiyo dabbotaabaa qoppa. He siiqo dabbotay merinau minni minni baana. He wode “Xoossaa naati” saꞌan aylletettaappe ayba “bonchcho kessaa” kiyanee!—Roome 8:21.
[Footnotes]
a Owugesttini Xoossaa Kawotettaa SHaꞌu Laytta Haaroy sinttappe yiyaaba gidennan, [Kaatolike] woosa keettay eqqido wode doommidaba yaagiis.
Qonccissana Danddayay?
• Saꞌan asaa naatuyyo deꞌiya hidootay geemmi uttidoy ayba ogiyaanee?
• Geeshsha Maxaafaa nabbabiya issoti issoti 1600-1700 gakkanaashin ay akeekidonaa?
• Asaa naatu tumu hidootay 1914y matiyo wode qoncci qoncci biidoy ayba ogiyaanee?
• Saꞌaa hidootaabaa eray daridoy ayba ogiyaanee?
[Sinttaa 21n deꞌiya misiliyaa]
Danttuwaa xaafiya Jon Miltteninne (haddirssa baggan) hisaabiyaa eranchaa Ayzak Niwuteni (ushacha baggan) saꞌan merinaa deꞌuwaa hidootaabaa eridosona
[Sinttaa 23n deꞌiya misiliyaa]
Asaa naatu tumu hidootay alame yuushuwan odettiyo wodee gakkidoogaa koyro wodiyan deꞌida Geeshsha Maxaafaa Tamaareti Geeshsha Maxaafaappe akeekidosona