Xoossaa A Sunttan Eranau Metootanaadan Oottidabaa
NEENI Yihoowa sunttaa erennaadaaninne Aara mata dabbotaa medhennaadan digganau koyiya uri deꞌees. Ha iita morkkee oonee? Geeshsha Maxaafay, “Ha sa7aa Xoossai ammanenna asatu qofaa jallissiis” yaagidi qonccissees. Xoossaappe haakkida ha alamiyaa xoossay Seexaanaa Dabloosa. I Xoossaa “bonchcho eratettaa” pooꞌoy ne wozanan pooꞌennaadan neeni xuman deꞌana mala koyees. Seexaanay neeni Yihoowa a sunttan eranaadan koyenna. Yaatin Seexaanay asaa qofaa waatidi jallissii?—2 Qor. 4:4-6.
Asay Xoossaa a sunttan erennaadan digganau Seexaanay worddo haymaanootiyaa goꞌettees. Leemisuwau, beni wode issi issi Ayhudati ayyaanaa kaaletuwan xaafettida Geeshsha Maxaafaa aggidi, asay Xoossaa sunttaa xeesennaadan diggiya bantta wogaa kaallanau dooridosona. Koyro xeetu laytta M.Ln, Ayhuda woosa keettan asau nabbabiyaageeti Xoossaa sunttaa Geeshsha Maxaafan xaafettidaagaadan nabbabiyoogaappe a sohuwan Adonay, giishin “Godaa” giidi nabbabanaadan azazoy imettidaba milatees. Asay Xoossaara mata dabbotaa medhennaadan hegee diggidoogee erettidaba. Xoossaara mata dabbotaa medhiyoogaa goꞌꞌay darotuppe haliis. Yesuusa xeelliyaagan shin? Yihoowa sunttaa i waati xeellidee?
Yesuusinne A Kaalliyaageeti Xoossaa Sunttaa Erissidosona
Yesuusi ba Aawaakko woossido woosan, “Taani ne sunttaa . . . erissaas; sinttaukka erissana” yaagiis. (Yoh. 17:26) Yesuusi Ibraysxxe Geeshsha Maxaafaappe he gita sunttay deꞌiyo sohuwaa nabbabiyo wode, yootiyo wode woykko qonccissiyo wode Xoossaa sunttaa xeesidoogee sirissenna. Yaatiyo gishshau, Yesuusi baappe kase deꞌida hananabaa yootiya ubbatuugaadan Xoossaa sunttaa goꞌettanau guyye gibeenna. Yesuusi saꞌan haggaaziyo wode Ayhudati Xoossaa sunttaa goꞌettennaba gidiyaakkokka, Yesuusi eta wogaa kaallibeennaagee qoncce. I haymaanootiyaa kaalettiyaageeta, “Intte intte wogaa polanau Xoossaa qaalaa xaissideta” yaagidi boriis.—Maa. 15:6.
Ammanettidi Yesuusa kaalliyaageeti Yesuusi hayquwaappe denddi simminkka Xoossaa sunttaa erissiyoogaa aggibookkona. (“Koyro Kiristtaaneti Xoossaa Sunttaa Goꞌettidonaa?” yaagiya saaxiniyaa xeella.) Kiristtaane gubaaꞌee eqqido, PHenxxaqosxxe gallassi 33 M.Ln, kiitettida PHeexiroosi Yuuꞌeela maxaafaappe, “Godaa sunttaa xeesiya ooninne attana” yaagidi, Ayhudanne Ayhuda haymaanootiyau laamettida darotussi yootiis. (Oos. 2:21; Yuu. 2:32) Beni Kiristtaaneti daro biittan deꞌiya asay Yihoowa a sunttan eranaadan maaddidosona. Hegaappe denddidaagan, kiitettidaageetinne cimati Yerusalaamen shiiqido shiiquwan erissiyo ashkkaraa Yaaqoobi, “Xoossai Aihuda gidennaageetu giddoppe bau [ba sunttau] haniya asaa” ekkanaagaa yootiis.—Oos. 15:14.
Gidikkonne, Xoossaa sunttaa morkkee hidootaa qanxxibeenna. Kiitettidaageeti hayqqin takkennan, Seexaanay Kiristtaane timirttiyaa mooriya qofaa zeriis. (Maa. 13:38, 39; 2 PHe. 2:1) Leemisuwau, Kiristtaane xaafe geetettiya Jestin Martiri, kiitettidaageetuppe wurssettan deꞌida Yohaannisi hayqqiyo wode heeran yelettiis. Gidikkokka, Jestini ubbabaa Immidaagee “buzo sunttan xeesettenna Xoossa” gidiyoogaa ba xuufiyan zaaretti zaaretti yootiis.
Kaddida Kiristtaaneti Kiristtaane Geeshsha Maxaafaa Xuufeta duuqqido wode, Yihoowa buzo sunttaa he xuufiyaappe kessidi a sohuwan, “Godaa” giya birshshettay deꞌiyo, Kiriyos geetettiya Giriiketto qaalaa goꞌettidaba milatees. Ibraysxxe Geeshsha Maxaafaa Xuufetunkka hegaa malabay haniis. Xoossaa sunttaa cenggurssaa sissidi nabbabiyoogaa aggida, higgiyaa tamaarissiya Ayhuda xaafeti bantta Geeshsha Maxaafan Xoossaa sunttaa sohuwan Adonay yaagiyaagaa 130ppe dariya sohuwan xaafidosona. Jeromi 450 M.Ln Laatine qaalan birshshi wurssido keehi erettida, guyyeppe Vulget geetettida Geeshsha Maxaafaa birshshettankka Xoossaa buzo sunttay deꞌenna.
Ha Wodiyan Xoossaa Sunttaa Xayssanau Malido Hanotaa
Ha wodiyan, eranchati Yihoowa buzo sunttay Geeshsha Maxaafan 7,000 gidiya sohuwan deꞌiyoogaa eroosona. Yaatiyo gishshau, Jerusalem Baybilnne Isppeene qaalan giigida, La Bibiliya Latinoamerikkaana giyo Kaatolike birshshettati, qassi Isppeene qaalan giigida, keehippe erettiya Rana Valera malatiya darosan goꞌettiyo issi issi birshshettati Xoossaa sunttaa goꞌettoosona. Issi issi birshshettati Xoossaa sunttaa “Yahweh” goosona.
Geeshsha Maxaafaa birshshanaadan maaddiya daro woosa keettati, eranchati bantta birshshettaappe Xoossaa sunttaa kessanaadan oottiyoogee azzanttiyaaba. Leemisuwau, Kaatolike Woosa Keettaa kaalettiyaageeti Tamme 29, 2008n, Kaatolike phaaphaasetu pirezddanttetu shiiquwau xaafido dabddaabbiyan hagaadan giidosona: “Israaꞌeele Xoossaa sunttaa xeegiyoogee mata wodeppe doommidi meeze gidiis.” He dabddaabbiyan ha qoncce azazoy odettiis: “Xoossaa sunttaa . . . goꞌettanau woy xeesanau koshshenna.” Hegaa bollikka, “Geeshsha Maxaafaa ha wodiyaa qaalan birshshiyo wode . . . Xoossaa sunttaa malaatiya tetragramateniyaa sohuwan aara lagge gidida Adoonay/Kiriyos: ‘Godaa’ giyaagee xaafettana koshshees.” Ha azazoy Xoossaa sunttaa goꞌettennaadan digganaassi imettidoogee qoncce.
Protesttanttetikka Yihoowa sunttaa bonchennaagaa hegaadan bessidosona. Birshshanaadan Protesttantteti maaddido, 1978n Inggilizettuwan attamettida, Niwu Intternaashinaal Vershin giyaagaa birshshidaageetuyyo doona gididi haasayiyaagee hagaadan xaafiis: “Yihoowa giyaagee Xoossau dumma suntta; qassi nuuni hegaa goꞌettana bessees shin. Gidoppe attin, ha birshshettau 30 miilooneppe dariya biraa kessida; leemisuwau Mazamure 23 ‘Yahweh ta henttanchaa’ yaagi birshshiyaakko he ubba biraa kasaariyoogee attenna.”
Hegaa bollikka, woosa keettati Tohossa Amarkkaa asay Xoossaa a sunttan erennaadan oottidosona. Birshshettaara gayttidaagan, Yunaytid Baybl Soosaytiyau (UBS) zoriyaa immiya Istteven Vooti hagaadan xaafiis: “Tohossa Amarkkaa Protesttantteti palamettiiddi deꞌiyoobay Jehová giya sunttaa goꞌettiyoogaara gayttidaba. . . . Dari dari biya ooratta PHenxxaqosxxe woosa keettati . . . 1960n birshshettida, Jehová giya sunttay baynna Rana Valera birshshettaa koyiyoogaa yootidoogee garamissiyaaba. Hegaa sohuwan, Sinyoor [Godaa] gaanaadan koyoosona.” Vooti giidoogaadan, UBS koyro ha oyshaa ixxiis; shin guyyeppe, xoonettidi “Jehová giya qaalay baynna” Rana Valera Geeshsha Maxaafaa birshshettaa attamissiis.
Xoossay xaafissido a Qaalaappe a sunttaa kessidi, hegaa sohuwan “Godaa” giyaagaa goꞌettiyoogee nabbabiyaageeti Xoossay tumuppe oonakko erennaadan oottees. Hegaadan oottiyoogee asau kirqqi gaanaadan oottees. Leemisuwau, nabbabiya uri “Godaa” giyaagee Yihoowa malaatiyaakko woy a Naꞌaa, Yesuusa malaatiyaakko shaakkidi erennan aggana danddayees. Yaatiyo gishshau, Daawiti, “Yihooway ta Godaa [hayquwaappe denddida Yesuusa]; ‘Hagan taappe ushachcha baggaara utta’” yaagidoogaa PHeexiroosi Oosuwaa 2:34n (NW) yootido xiqisiyaa Wolayttatto birshshettaa mala daro Geeshsha Maxaafaa birshshettati, “Godai ta godaa” yaagidosona. Gujjidikka, “Yahweh end zi Gaad of Kiristtiyan Tioolooji” giya ba xuufiyan Deevid Kilnsi hagaadan giis: “Yahweh yaagiyaagee Kiristtaanetu qofaappe xayanaadan oottidabaappe issoy Kiristtoosa xoqqu oottidi xeelliyoogaa.” Hegaa gishshau, woosa keettaa biya daroti, Yesuusi akko woossido tumu Xoossay Yihoowa yaagiya sunttay Deꞌiyoogaa gidiyoogaa erokkona.
Xoossaa xeelliyaagan asaa jallissanau Seexaanay bichaarees. Gidikkokka, Yihoowaara loyttada erettana danddayaasa.
Yihoowa A Sunttan Erana Danddayaasa
Seexaanay Xoossaa sunttaa bolli olaa denttidoogeenne worddo haymaanootiyaa hegau hiillan goꞌettidoogee qoncce. Gidikkokka, Ubbaa Haariya Goday, Yihooway babaanne ammanettida asaa naatuyyo i halchido gitabaa tumaa eranau koyiyaageeta ba sunttaa erissennaadan diggana danddayiya ayba wolqqinne saluwan gidin saꞌan gidin deꞌenna.
Neeni Geeshsha Maxaafaa xannaꞌiyoogan Xoossaakko waanada shiiqanaakko eranaadan Yihoowa Markkati ufayttidi maaddana. Xoossau, “Taani ne sunttaa eta erissaas” yaagida Yesuusa leemisuwaa eti kaalloosona. (Yoh. 17:26) Yihooway asaa naata anjjanau oottido dumma dummabaa qonccissiya xiqiseta neeni wotta dentta qoppiyo wode, ufayssiya a boncho eeshshau dumma dumma macarata akeekaasa.
Ba soo asau huuphe gidida, ammanettida Iyyoobi, ‘Xoossaayyo ulottidi’ deꞌidoogaadan neenikka deꞌana danddayaasa. (Iyy. 29:4, NW) Xoossaa Qaalaa eriyoogan, neeni Yihoowa a sunttan erana danddayaasa. Hegaa mala eray Yihooway ba sunttaa birshshettaa xeelliyaagan, “Taani koyiyo ubbabaa hanana” yaagidoogaara moggiyaabaa oottiyoogaa ammanettanaadan nena maaddees. (Kes. 3:14) Hegaa gishshau, i asaa naatuyyo qaalaa gelido loꞌꞌobaa ubbaa polanaagee erettidaagaa.
[Picture on page 6]
Koyro Kiristtaaneti Xoossaa Sunttaa Goꞌettidonaa?
Koyro xeetu laytta M.Ln deꞌida, Yesuusi kiittidoogeetu wodiyan Kiristtaane gubaaꞌee daro biittan eqqiis. He gubaaꞌetu yameti Geeshsha Maxaafaa xannaꞌanau ubbatoo shiiqoosona. He beni Kiristtaanetu Geeshsha Maxaafan Yihoowa sunttay deꞌii?
Giriike qaalay alame yuushuwan goꞌettiyo qaalaa gidido gishshau, daro gubaaꞌeti naaꞌꞌantto xeetu layttan K.K. Ibraysxxe qaalaappe birshshettida Giriiketto Septujente birshshettaa goꞌettoosona. Issi issi eranchati Septujente birshshettay, birshshetido wodeppe doommidi ubbatoo Xoossaa sunttaa gishshaa “Godaa” giya birshshettay deꞌiyo, Kiriyos giya Giriiketto boncho sunttaa goꞌettees yaagoosona. SHin hegee tuma gidennaagaa naqaashay bessees.
Ha sohuwan qonccidaagee, koyro xeetu layttan K.K. xaafettida Giriike Septujentiyaappe duuxeretti attidaagaa shaaho. Hegee Giriiketto xuufiyan oyddu Ibraysxxe pitaletun יהוה (YHWH), giishin Tetragramateniyan xaafettida Yihoowa sunttaa loyttidi qonccissees. Jorj Haward giyo Profeeseree hagaadan xaafiis: “Kiristtaanetu wodiyaappe kase xaafettida heezzu Giriike Septujente Geeshsha Maxaafati deꞌoosona; hegeetun issisankka gidin Tetragramatenee kiriyos geetettibeenna; ubba mule birshshettibeenna. Ooratta Maachaa wodiyan, appe kasenne appe guyye Xoossaa sunttaa . . . Giriike Geeshsha Maxaafan xaafiyoogee Ayhuda meeze gidiyoogaa haꞌꞌi geeshshidi eroos giyoogaa mala.—Biblikal Arkiyoloji Riviwu.
Yesuusi kiittidoogeetinne i erissiyo ashkkarati ayyaanaa kaaletuwan xaafido xuufetun Xoossaa sunttaa goꞌettidonaa? Profeeser Hawardi hagaadan giis: “Ooratta Maachaa woosa keettay goꞌettiyo Septujentiyan Ibraysxxe qaalan Xoossaa sunttay deꞌiyoosaa goꞌettiyoode woy appe yootiyoode, Ooratta Maachaa xaafidaageeti Tetragramateniyaa goꞌettidoogee sirissenna.”
Hegaa gishshau, koyro xeetu laytta Kiristtaaneti goꞌettiyo Ibraysxxe Geeshsha Maxaafaa birshshettatun gidin, Kiristtaane Giriike Geeshsha Maxaafan Xoossaa sunttaa eti nabbabana danddayiyoogaa kuuyana danddayoos.
[Misilee Ekettidosaa]
Ubba poototi: Société Royale de Papyrologie du Caire
[Sinttaa 5n deꞌiya misiliyaa]
XOOSSAA SUNTTAN MALAATAY DEꞌIYO, MAXINE ABBAA HEERAPPE BEETTIDA ISIYAASA MAXAAFAA XAATTA WORAQATAA SHAAHUWAA
[Sinttaa 4n deꞌiya misiliyaa]
Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem
[Sinttaa 7n deꞌiya misiliyaa]
Woosa keettay Ayhuda wogaa gaasuwan, woy woriyaa demmanau Xoossaa sunttaa genttiis
[Sinttaa 8n deꞌiya misiliyaa]
Xoossaa sunttaa erissiyoogan Yesuusi leemiso gidiis