Miilooniyan Qoodettiyaageeti Waayettoosona Eti Maadettana danddayiyoonaa?
NEESSI wolqqi deꞌiyaakko, asaa bollappe waayiyaa qaarikkii? Wolqqi deꞌiyaakko neeni qaaranaagee erettidaagaa! SHin alamiyan deꞌiya waayiyaanne unꞌꞌuwaa ubbaa asaa bollappe qaarana danddayiya asi baynnaagee qoncce.
Gidikkokka, ne heeran deꞌiya issi issi tuggay darennaadan oottiyoogan, ubba teqqiyoogan maaddana danddayennan aggakka. Leemisuwawu, daro biittatun, tammu miiloone gidiya macca asay, beniisappe deꞌiya keehi aakkida wogaa gaasuwan keehippe waayetteesinne tuggatees. He wogaa gaasuwan, bantta naatuyyo loꞌꞌobaa oottiyoobadan qoppidi, issi issi aawati woy aayoti bantta naatu maccatettaappe amaridaagaa woykko dariya baggaa qanxxissoosona. Hegee macca asaa qaxxaraa geetettees. SHin ha wodiyan eranchatuppe daroti he hanotaa loytti qonccissiya qaalan MQ (maccatettaa qanxxiyoogaa) yaagi xeegoosona.
Hosken Iripport geetettiya xuufee maccatettaa qanxxiyoogee Arshsho Afirkkaappe Arggo Afirkkaa gakkaashin, qassi hegaa heeran deꞌiya issi issi biittatun aakkidi deꞌiyaaba gidiyoogaa qonccissiis. Maccatettaa hegaadan qanxxiyoogee keehi sakkiyaaba; qassi hargganaadaaninne hayqqanaadan oottiyaaba.
Daroti Eqettidosona
Maccatettaa qanxxiyoogaa eqettiyoogee daro metiyaaba. Zi Istandard geetettiya, Keeniyaa biittaa gaazeexay MQ xeelliyaagan hagaadan giis: “Darobay hegee geema gididi takkanaadan oottiis. Hegaa xayssanawu koyiyoogeenne eqettiyoogee macca asaakka attuma asaakka keehi metiyaabaanne issi issitoo daafan yeggiyaaba. Eta darotoo asay wogaa, so asaa, haymaanootiyaa, deriyaa, woy bantta biittaa asaa eqettiyaageeta giidi mootees.”
He gaazeexay MQ xeelliyaagan, “Hegee ‘qohenna meeze’ gidennan, macca asaanne macca naatu bollaa paxennaadan oottiyaabanne eta woriyaaba. . . . Hegee macca naati ubbay payyatettan suure dicciyo maatay deꞌenna mala diggiyaaba” yaagiis.
Kumetta Afirkkaaninne kumetta saꞌan asaa tamaarissanawu daroti hegaa eqettiiddi deꞌoosona. Hegee macca naati, ubba guutta naatettaappe doommidi, keehippe sahettanaadaaninne qohettanaadan oottees; hegee payyatettawu aynne maaddenna.
Qohettidi adussa wodiyawu waayettiiddi deꞌiyaanne hayqqiya asaa qooday haakimetanne daro biittaa kawotettaa keehi hirggissiis. Afirkkan eedisee asaa oyqqiyo ogetuppe MQ issuwaa gidana danddayiyoogeekka odettees. Awusttiraaliyan, Kanaadan, Awurooppaaninne Amarkkan deꞌanawu Afirkkaappenne Giddo Arshshoppe biya asay darido gishshawu, yaa biyo biittatuppe amaridaageetun maccatettaa qanxxiyoogee akkamettiyo sohotun payyatettaara gayttidaagan metiyaaba gidiis. Adussa wodiyawu sakkiyaabaa akkamettanawu kessiyo miishshaanne daroti qofan qohettiyoogaa xaasayi xeellana bessenna.
Ha wogay attanaadan oottanawu higgee kiyiisinne kiyiiddi deꞌees. Inggilizee, Paransaayee, Xaaleenne Suwidinee MQ higgiyan diggida biittatuppe amaridaageeta. “Onteeriyo katamaa dottoreta kaalettiya dirijjitee” MQ diggidoogaa Zi Gilob end Meyl geetettiya Kanaada biittaa xuufee qonccissiis. He xuufee gujjidikka, “Kanaada higgee macca asaa qaxxaraa woy maccatettaa qanxxiyoogaa xeelliyaagan qonccissidi yootana xayikkonne, hegaadan oottiyoogee guutta naata qohiyaabadan woykko meqetti baynna oosodan xeelliyooba gidiyoogaa aawatetta maatay deꞌiyoogeeti yootoosona” yaagiis.
Kumetta Saꞌaa Payyatettaa Dirijjitiyaa mala daro dirijjiteti MQ attanaadan baaxetidosona. Senegaale, Yugandanne Zimbbaabuwe mala Afirkkaa biittatu pirezddantteta gujjin, alamiyan deꞌiya kawoti Masqqala 1990n Niyoorkke kataman shiiqidi, Naatu Maataa Higgiyaa paramido wode issi gitabay oosettiis. Macca asaa qaxxariyoogee wolqqaama waayiyaa gattiyaabanne maccatettaa qohiyaaba gidiyoogaa he higgee qonccissiis.
Londene kataman giigiya Ikonomist giyo xuufee, “Macca asaa qaxxariyoogee woykko maccatettaa qanxxiyoogee, haꞌꞌikka Afirkka biittan keehi pokkonne daganttiyaaba. Londenen deꞌiya, Maynoriti Raytis Grup giyo dirijjitee qonccissidoogaadan, . . . layttan layttan daro miilooniyan qoodettiya macca naati qohettoosona” yaagiis.
He xuufee gujjidi hagaadan giis: “He qaxxaray guuttaa sakkiyaabaappe keehi qohiyaagaa gakkanawu dumma dumma; qassi darotoo bollaa donjjillissennan billamaa, xaaramusiyaa meꞌuwaa woy mulaacaa goꞌettidi moddiyaanne hegaa mala harabaa qanxxiyooba gidana danddayees. Hegee kushe qitay yiyo wode, attuma asaara zinꞌꞌiyo wodenne yeliyo wode keehi waayissana, unꞌꞌettanaadan oottananne, ubba qassi worana danddayees. . . . Macca asaa eeshshaaranne eti attuma asaa qaaqqatiyoogaara gayttidaagan, qassi eti geeshsha gidanaadan maaddees giyo bala qofaappenne mala ammanuwaappe denddidaagan hegee haꞌꞌikka deꞌees.”
Maccatettaa Qanxxiyoogee Haꞌꞌikka Deꞌees
Daro macca asaa maccatettaa hegaadan qanxxido issi Afirkka biittan, keehippe qohiya hanotan qanxxiyoogee attanaadan 1947n higgee kiyiis. SHin hegaadan oottiyoogee haꞌꞌikka attibeenna. Ayssi giikko, hegaa loꞌꞌobadan qoppiya miilooniyan qoodettiya asay haꞌꞌikka cimettidi MQ goꞌꞌiyaabadan ammanees. Leemisuwawu, heeran deꞌiya cima maccaasay hegee macca naata goꞌꞌees giidi ammanees. Zi Gardiyan giyo Nayjeeriyaa gaazeexay qonccissidoogaadan, Maynoriti Raytis Grup giyo dirijjitee “maccatettaa qanxxiyoogee ubbatoo deꞌanaadan oottiya, cima maccaasatu qofay laamettanaadan oottana” bessiyoogaa qonccissidoy hegaassa.
Hegaadankka, Nersing Tayms giyo maxeetee, “Macca asaa qaxxaraa tumuppe eqettana danddayiyoy asaa tamaarissiyoogaa xallaana” yaagiis. Guyyeppe he maxeetee, “Ha meto ubbay qaarettana danddayiyoy, attuma asaykka macca asaykka hegee kaalettiyoobaa eranaadan oottiyoogaananne eta tamaarissiyoogaa xallaana” yaagiis. Attuma asaakka tamaarissana koshshiyoy aybissee? Qaxxarettibeenna macca asaa ekkanawu koyenna attuma asaayyo immanawu koyidi, daro aawati bantta naata qaxxarissanawu miishshaa qanxxiyo gishshataassa.
Ha qanxxoy attennaadan oottida harabay, hegee miishshaa demmiyo oge gidiyoogaa. Zi Amerikan Jornal of Nersing giyo xuufee: “Qaxxariya asatuyyo hegee miishshaa demmiyo waanna oge; yaatiyo gishshawu, hegaa mala asati hegee attennaadan keehi koyoosona” yaagiis. Cima maccaasaa xalla gidennan, maaretissiyaageetinne huuphiyaa qanxxiyaageetikka miishshaa ekkidi he oosuwaa oottoosona. Geeshsha gidenna hanotan qaxxariyoogaa daafan macca naati keehi qohettennaadaninne waayettennaadan giidi issi issi haakime keettan narsetinne haakimeti qaxxaroosona. SHin hegaa oottiyay oona gidikkokka, hegee bolla qommo qanxxiyoogaa.
Issi issi hanotan gastta maccaasay naꞌa yeliyo payduwan zaari zaaridi shuhettees. Qaxxarettida daro macca asawu qaxxaraa gaasuwan gerzzumida sohoy yelanaappe kase qanxxettidi eti yeli simmin zaarettidi sihettiyoogaa Zi Niwu York Tayms Intternaashinal giyo xuufee yootiis. He xuufee gujjidikka, “Hegee daro suuttay gogganaadan, eesuwan yelettennaadaaninne naꞌaa guuggiyaa qohiyaabay daranaadan oottees” yaagiis.
Niwu Synttist giyo maxeetee hagaadan giis: “Akeeki baynna hanotan qaxxariya asati moddiyaa giddon deꞌiya arterii giyo suutta xaphuwaa qanxxiyo gishshawu, guutta naatuppe daroti daro suuttay gukkiyoogaa gaasuwan hayqqoosona. Zaarettidi paxanaadan waati maaddanaakko eriya uri baynna gishshawunne hosppitaaleekka haahuwan deꞌiyo gishshawu woykko akeeki baynna hanotan qaxxarida asati maaduwaa oychanawu yeellatiyo gishshawu, qaxxaretti simmin suuttay bollan ubbasaa gakkenna gishshawu harati hayqqoosona.”
Gidoppe attin, haꞌꞌikka maccatettaa qanxxiyoogaa asay aggibeenna. MQ xeelliyaagan xaafettiyaabay Afirkkaanne Awurooppaa gaazeexatun ubbatoo kiyees. Mata wode issi Afirkkaa maxeetee hagaadan giis: “Maccatettaa qanxxiyo daroti guutta macca naatanne yelaga macca naata. Aawaynne aayyiyaa bantta naati qaxxarettiyoogee likkenne bessiyaaba giidi qoppikkokka, qaxxariyoogeenne hegaappe simmin gakkiya waayee, eriiddi asa barche bessiyoogaa mala.” Londenen giigiya, Zi Indipendent (Isiine 7, 1992) geetettiya gaazeexay, “he qaxxaray kase qoppiyoogaappe aaruwan Inggilize biittan aakkiis” giidi mata wode xinaatee qonccissidoogaa yootiis. “Eta giddoppe darotu layttay hosppuna gidido woykko hegaappe guuxxiyo,” Birttaaniyaa biittan deꞌiya 10,000ppe dariya yelaga macca naati qaxxarettana danddayiyoogee qoncciis.
Worddobay Kumido Wogaa
Maccatettay geeshsha gidenna gishshawu qanxxi oliyoogan geeyana bessees giidi issi issi asay worddobaa ammanees. Eti attuma asa xallay macca asaara gayttiyoogan ufayttana bessees giidi qoppoosona. Hegaa bollikka, maynenna mala, shunchenna malanne azinaa gelanaadan MQ maaddiyaabadan qoppoosona. Tayms maxeetee, “Maccatettaa qanxxettida macca asay attuma asaara gayttanawu koyenna gishshawu woy mayniyo gishshawu, daro azinati mati ekkido bantta machota yeddidosona” yaagiis.
Afirkkan ubbasaappe shiiqida konttee, maccaasaa qaxxariyoogee eti shunchenna mala diggennaagaa ammaniyo gishshawu, naata naatettaappe doommidi kandduwaaban loohissiyoogee keehi goꞌꞌiyoogaa mata wode Nayjeeriyan Leegos giyo kataman shiiqido wode qonccissiis. Iita oosuwaa teqqana danddayiyoy tamaarissiyoogaanappe attin, bolla qommo qanxxiyoogaana gidenna. Leemisuwawu, naati diccidi kayso gidennaadan eta kushiyaa qanxxana koshshii? Woykko eti iitabaa mule haasayennaadan eta inxxarssaa qanxxana koshshii?
Nayjeeriyaa biittan issi azinaynne machiyaa bantta naꞌiyo qaxxarissennan ixxidosona. Naꞌee aawaa aayyiyaa hegee naꞌiyaa gitatiyo wode shunchanaadan oottees gaada qoppido gishshawu keehi hanqqettaasu. SHin eti naꞌiyo loytti dichido gishshawu, kandduwan geeshsha gidada diccaasu. Hegaappe dumma hanotan, he soo asay eriyo issi issi naati eta yelidaageeti loꞌꞌo kanddoy deꞌanaadan oottidi dichibeenna gishshawu, qaxxarettikkokka keehi shunchiyaageeta gididosona. Keehippe koshshiyay qaxxarissiyoogaa woy qaxxarissennaagaa gidennan, kandduwaabawu Xoossay kessido maaraadan naata dichiyoogaa gidiyoogaa naꞌee aawaa aayyiyaa haꞌꞌi akeekaasu.
Nu macca naata siiqikko, MQ daafan gakkiyaabaa yuushshi qoppoos; qassi naata qaxxaranaadan aynne minttettokko. Issi issi heeran he wogaa kaallanaadan asay wolqqanttiyoogee yashshiyaaba gidiyo gishshawu, xalana koshshees.
Haymaanootiyaara Gayttida Wogaa
Maccatettaa qanxxiyoogee awudeppe doommidi erettiyaabee? He wogay beniisappe deꞌiyaaba; beni Gibxxeti ahaa melissidi wottidoogaappekka hegaa akeekana danddayettees. Pilastik end Rikonistiraktiv Serjjeri geetettiya maxeetee hagaadan giis: “Beni Gibxxen maccaasaa qaxxaroosona; qassi hegee maccakka attumakka gidida xoossata Gibxxe kawoti ammaniyoogaara gayttidaba.” Maccatettaa keehi qohiya hanotan qanxxiyoogee hanno gakkanawu Paaroonatu qaxxaraa geetettees.
Issi issi heeran, beni wode haymaanoote wogay maccatettaa qanxxiyoogaara gayttidaba. Issi haymaanoote wogay macca naati qaxxarettiyo wode eta maaddanaadaaninne eta aawatu aadhida eratettaa etassi immanaadan woossiyo mayzzatu xoossaara gayttiyoobadan qoppiyoobaa gidiyoogaa issi Afirkka dirijjite qonccissiis.—2 Qoronttoosa 6:14-18ra gatta xeella.
Maccatettaa qanxxiyo biittatun deꞌiya tumu Kiristtaaneti he wogaa kaallennay aybissakko akeekanawu metenna. Maccaasaa bolla qommoppe hegaadan qanxxana bessiyoogaa qonccissiyaabi Geeshsha Maxaafan deꞌenna. Maccaasay aqo deꞌuwan attuma asaara gayttiyoogan ufayttanaadan ootti Xoossay medhidoogee qoncce. Maccatettaa qanxxiyoogee Geeshsha Maxaafay siiqanaadan, qarettanaadaaninne bessiyaaba hananaadan yootiyo maaraara maayettenna.—Efisoona 5:28, 29; Piliphphisiyuusa 4:5.
Ha bessenna qanxxuwaaninne miilooniyan qoodettiya macca asaynne guutta naati hegaa gaasuwan waayettiyoogan ubbaappe aaruwan siiqo Xoossay Yihooway keehi azzanees. Ooninne waayettenna ooratta alamiyaa i ehaanawu qaalaa gelido gishshawu, keehi ufayttoos!—Ajjuutaa 21:3, 4.
“Macca Naata Qaxxariyoy Aybissee?” giya huuphe yohuwaa, Tamme 22, 1985 Beegottite! maxeetiyan xeella (Inggilizettuwaa).