Ko Te Meʼa ʼe Maʼuhiga Age ʼi Te ʼu Koloā ʼo Esipito

ʼE KAU ia Moisese ʼi te ʼu tagata fuli ʼaē neʼe maʼuhiga ʼi te hisitolia. Ko tohi e fā ʼi te Tohi-Tapu—mai te tohi ʼo Ekesote ki te tohi ʼo Teutalonome—ʼe talanoa tāfito ki te ʼu felogoi ʼa te ʼAtua mo Iselaele ʼi te takitaki ʼa Moisese. Neʼe ina takitaki nātou ʼi tanatou Mavae mai Esipito, neʼe foaki age kia ia te fuakava ʼo te Lao ke ina foaki kia Iselaele, pea neʼe ina taki ia Iselaele ki te ʼu tuʼakoi ʼo te Kele ʼo Te Fakapapau. Neʼe pusiaki Moisese ʼi te loto fale ʼo Falaone, kae neʼe liliu ia ko te pule ʼo te hahaʼi ʼa te ʼAtua, ko te polofeta, ko te tuʼi fakamāu, pea neʼe ko te tagata faitohi ʼa te ʼAtua. Pea neʼe ‘lahi tokotahi tana agavaivai ʼi te tagata fuli.’—Faka au 12:3.

Ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe fakamatala ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo Moisese, ʼe tou maʼu ʼi te ʼu taʼu e 40 fakamuli ʼo tona maʼuli, ʼaē ʼe kamata mai te temi ʼaē neʼe faka ʼāteaina ai Iselaele ʼi tana nofo popūla ʼo aʼu ki te mate ʼo Moisese ʼi tona taʼu 120. Mai tona taʼu 40 ki tona taʼu 80, neʼe tauhi manu ia Moisese ʼi Matiane. Kae ʼe ʼui fēnei e te tohi: “Lagi ʼe tou fia ʼiloʼi te tahi koga ʼo tona maʼuli, ʼaē ko he koga ʼe tou fakapōʼuli kiai,” tona ʼu taʼu e 40 ki muʼa atu, mai te temi ʼaē neʼe fānauʼi ai ʼo aʼu ki te temi ʼaē neʼe hola ai mai Esipito. Koteā te meʼa ʼe tou lava mahino ʼo ʼuhiga mo te temi ʼaia? Neʼe malave feafeaʼi ki te ka haʼu ʼo Moisese te ʼu ʼaluʼaga ʼo tona akoʼi? Koteā te ʼu meʼa ʼaē neʼe malave ki tona maʼuli? Neʼe koteā te ʼu fihifihia neʼe tau mo ia? Pea koteā te ako ʼe tou lava maʼu mai ai?

Te Maʼuli Popūla ʼi Esipito

ʼE fakahā ʼi te tohi ʼo Ekesote neʼe ʼi ai te Falaone neʼe ina kamata tuʼania te tuputupu vave ʼo te hahaʼi ʼo Iselaele ʼaē ʼe nonofo ʼi Esipito. ʼI tana manatu neʼe tonu ke ina fai he “fakatuʼutuʼu poto,” neʼe ina faigaʼi ke ina fakasiʼisiʼi te hahaʼi ʼo Iselaele ʼaki hana faka gāueʼi fakamālohi nātou ʼi te takitaki ʼa te ʼu tagata neʼe nātou tā nātou—ke nātou ʼamo he ʼu ʼāmoga mamafa, ke nātou fai he simā ʼaki te pela, pea ke nātou fai ʼi te ʼaho fuli te ʼu piliki ʼo mulimuli pe ki te ʼuta ʼaē kua fakamaʼua age kia nātou.—Ekesote 1:8-14; 5:6-18.

Ko te fakamatala ʼaia ʼo ʼuhiga mo te Esipito ʼaē neʼe tupu ai Moisese, ʼe ʼalutahi mo te ʼu fakamoʼoni ʼo te hisitolia. ʼE hā lelei ʼi te papilusi ʼāfea pea mo te pena ʼo te falemaka, te faʼu ʼo te ʼu piliki ʼaki te pela e te ʼu kaugana ʼi te taʼu lua afe ʼi muʼa ʼo totatou temi peʼe ʼi muʼa atu ʼo te temi ʼaia. Neʼe fakamāʼopoʼopo e te kau pule te toko lauʼi teau kaugana, pea neʼe nātou faʼufaʼu te ʼu kūtuga e 6 ʼo aʼu ki te 18, pea ko te ʼu kūtuga ʼaia neʼe takitaki e te ʼu pule gāue. Ko te kele ʼaē moʼo fai te piliki neʼe keli pea mo fetuku ki te koga meʼa ʼaē ʼe faʼu ai te ʼu piliki. Ko te kau gāue ʼo te ʼu puleʼaga kehekehe neʼe nātou ʼohu vai, pea ʼaki te ʼu piosi neʼe nātou natu te kele pea mo te ʼu mohuku. ʼAki te ʼu pa halafalafa neʼe nātou fai ai te ʼu piliki pea neʼe nātou fakaʼatu te ʼu piliki. Pea neʼe hili te ʼu ʼakau toho ʼi te ʼu fuga ʼuma ʼo te kau gāue, pea neʼe tau ʼi muʼa mo muli ʼo te ʼakau toho ʼaia te ʼu kato piliki neʼe fakamoamoa ʼi te laʼā, ʼo nātou fetuku ki te koga meʼa ʼaē ʼe faʼu ai te fale, pea ʼi ʼihi temi neʼe ʼi ai te ʼu matalele. Ko te kau tagata leʼoleʼo Esipito, ʼaki te ʼu koga ʼakau neʼe nātou haʼele ia tafa ʼo te kau gāue ʼo leʼoleʼo te gāue ʼaē neʼe nātou fai.

ʼE fakahā e te tohi ʼāfea ko piliki e 39 118 neʼe fai e te kau gāue e toko 602, pea ʼe fakafuafua ko piliki e 65 neʼe fai e te tagata takitokotahi. Pea ʼe ʼui fēnei ʼi te pepa mai te 13 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi: “Neʼe fai e te hahaʼi tagata . . . te ʼu piliki ʼo mulimuli pe ki te ʼuta ʼaē neʼe fakamaʼua age kia nātou ʼi te ʼaho fuli.” ʼE tatau ʼosi mo te gāue ʼaē neʼe fai fakamālohi ki te kau Iselaele ʼaē ʼe fakahā ʼi te tohi ʼo Ekesote.

Neʼe iku noa te fakamamahiʼi ʼaē neʼe fai moʼo faka tokosiʼi te kau Hepeleo. ʼI te “ ʼāsili age ʼo tonatou fakamamahiʼi [e te kau Esipito], pea ʼāsili age tonatou hahaʼi . . . , ʼo tupu ai te logoʼi ʼo te manavahe fakamataku ʼuhi ko te ʼu foha ʼo Iselaele.” (Ekesote 1:10, 12) Koia, neʼe ʼuluaki fakatotonu e Falaone ki te ʼu fafine faifānau Hepeleo, ʼosi ʼaia pea neʼe ina fakatotonu ki tana hahaʼi fuli, ke nātou matehi te ʼu kiʼi toe tagata fuli ʼaē ka fānauʼi e te kau Iselaele. Kae ʼi te ʼu ʼaluʼaga fakamataku ʼaia, neʼe tupu te kiʼi toe tagata tūpulaga ʼa Sokepete mo Amelame, ʼe higoa ko Moisese.—Ekesote 1:15-22; 6:20; Gaue 7:20.

Neʼe Fufū, Neʼe Maʼu, Pea Neʼe Vavae

Neʼe mole fakalogo te ʼu mātuʼa ʼa Moisese ki te fakatotonu fakapō ʼa Falaone, pea neʼe nā fufū tana kiʼi tama. Neʼe nā hoko atu koa te faʼahi ʼaia, logola te feʼoloʼaki ʼa te kau malomu pea mo te hūfi ʼo te ʼu loto fale moʼo kumi te ʼu tamaliki ʼaē kei meamea? ʼE mole tou ʼiloʼi papau pe neʼe feafeaʼi te faʼahi ʼaia. Kae hili kiai māhina e tolu, pea neʼe mole kei lava fufū e te ʼu mātuʼa tanā kiʼi toe. ʼI te mole kei ʼiloʼi e tana faʼe he puleʼaki ke ina fai, neʼe ina faʼu te kiʼi kato ʼaki te ʼu vaʼa papilusi, ʼo ina vali kiai te kolota naʼa hū kiai te vai, pea neʼe ina tuku kiai te kiʼi toe. Neʼe hage pe ʼi te temi ʼaia neʼe fakalogo ia Sokepete ki te fakatotonu ʼa Falaone ke lī te ʼu kiʼi toe Hepeleo fuli ki te Nile. Pea ko Miliame, te tokolua lahi ʼo Moisese neʼe ina leʼohi mai mamaʼo.—Ekesote 1:22–2:4.

ʼE mole tou ʼiloʼi pe koteā ʼaē neʼe manatu kiai Sokepete, kae lagi ʼi tana manatu ʼe maʼu anai ia Moisese e te ʼofafine ʼo Falaone mokā hifo age ki te vaitafe ʼo maʼanu, pea neʼe hoko te meʼa ʼaia. Neʼe mahino ki te taʼahine ʼaliki neʼe ko te kiʼi toe ʼa te kau Hepeleo. Koteā anai ka ina fai? ʼE fakalogo anai koa ki tana tāmai, ʼo ina fakatotonu ke matehi te kiʼi toe? Kailoa, ohage ko te fafine fuli, neʼe manavaʼofa ki te kiʼi toe.

Neʼe mole tuai pea fakaōvi age Miliame kia te ia, ʼo ina fehuʼi age: ‘ ʼE ke loto ke ʼau ʼalu ʼo kumi mai he fafine Hepeleo ke ina fafaga te tamasiʼi maʼa koe?’ Maʼa ʼihi ʼe mata faikehe te meʼa ʼaenī neʼe hoko. Ko te tokolua ʼo Moisese ʼe mole fakalogo kia Falaone ʼaē neʼe ina fakatuʼutuʼu mo tana kau fai tokoni ke nātou fai he “fakatuʼutuʼu poto” ʼo ʼuhiga mo te kau Hepeleo. Pea neʼe hoki hāo ia Moisese ʼi te kua tali e te taʼahine ʼaliki te kole ʼa Miliame. Neʼe tali age e te ʼofafine ʼo Falaone, “ ʼAlu!” pea neʼe foimo ʼalu atu aipe ia Miliame ʼo kumi mai tana faʼe. Ko he meʼa fakaofoofo he neʼe pusiaki fakafūfū e Sokepete tana kiʼi toe ʼaki te tokoni ʼa te taʼahine ʼaliki.—Ekesote 2:5-9.

ʼIo, neʼe mole tatau te manavaʼofa ʼo te taʼahine ʼaliki pea mo te aga fakapō ʼa tana tāmai. Neʼe ina ʼiloʼi lelei neʼe ko te kiʼi tamasiʼi Hepeleo he neʼe mole kākāʼi ia ia ʼo ʼuhiga mo te kiʼi toe ʼaia. ʼAki he manavaʼofa lahi neʼe ina vavae te kiʼi toe, pea ʼi tana tali lelei te fafine tauhi fānau, ʼe hā mai ai neʼe mole lagolago ki te ʼu fakapalatahi ʼa tana tāmai.

Tona Maʼuli Pea Mo Tona Akoʼi

Ko Sokepete neʼe ina “toʼo te kiʼi toe pea neʼe ina fafaga. Pea neʼe tuputupu ake te kiʼi toe. Pea neʼe ina ʼave leva ki te ʼofafine ʼo Falaone, ke liliu ko hana tama.” (Ekesote 2:9, 10) ʼE mole fakahā mai e te Tohi-Tapu pe ko temi e fia ʼaē neʼe nofo ai Moisese mo tanā ʼu mātuʼa. ʼE ʼui e ʼihi lagi neʼe nofo mo nāua ʼo aʼu ki tona vaheʼi—lagi taʼu lua peʼe taʼu tolu—peʼe lagi neʼe fualoa age. ʼE ʼui pe e te tohi ʼo Ekesote neʼe “lahilahi ake” mo tanā ʼu mātuʼa, koia ʼe lagi neʼe kua lahi. Tatau aipe pe koteā ʼaē neʼe hoko, kae ko Amelame mo Sokepete neʼe nā fakaʼaogaʼi lelei te temi ʼaia ke mahino lelei tanā tama ki tona ʼuhiga Hepeleo pea mo akoʼi ia ia ke ina ʼiloʼi ia Sehova. ʼE hoki ʼiloga anai ki ʼamuli pe neʼe fua lelei te tui pea mo te ʼofa ki te faitotonu ʼaē neʼe nā fakahū ki te loto ʼo Moisese.

ʼI tona ʼave ki te ʼofafine ʼo Falaone, neʼe akoʼi ai kia Moisese “te u poto fuape o te kau Esipito.” (Gaue 7:22) Ko te ako ʼaia moʼo teuteuʼi ʼo Moisese ke ina takitaki te fenua. Ko te ako maʼuhiga ʼa te kau Esipito, neʼe kau ai te fai numelo, te seometa, te faʼu pea mo te teuteuʼi ʼo te ʼu fale, te laga fale, pea mo te tahi ʼu gāue matalelei pea mo te tahi ʼu ako. Neʼe lagi loto e te famili ʼaliki ke akoʼi kia Moisese te lotu ʼa te kau Esipito.

Neʼe lagi maʼu e Moisese pea mo ʼihi age tamaliki maʼu koloā ia te ako maʼuhiga ʼaia. Neʼe kau ki te ako makehe ʼaia “te ʼu tamaliki ʼa te kau pule matāpule ʼaē neʼe fekauʼi mai pe neʼe faka ʼaunofo ʼi Esipito, ke nātou ‘popoto’ pea ki muli age ke nātou liliu ko te ʼu kaugana” agatonu ʼa Falaone. (The Reign of Thutmose IV, neʼe tohi e Betsy M. Bryan) Ko te ʼu fale taupau fānau ʼaē neʼe gāue maʼa te ʼu fale hau, neʼe hage neʼe nātou teuteuʼi te kau tūpulaga ke nātou liliu ko he ʼu hahaʼi gāue ʼi te fale hau.a ʼE ʼasi ʼi te ʼu tohi mai te Moyen Empire ʼo Esipito pea mo te Nouvel Empire, neʼe tokolahi te ʼu kaugana pea mo te kau gāue ʼa Falaone neʼe kei nātou taupau te higoa “Tamasiʼi ʼo Te ʼApi Tauhi Fānau,” logola kua nātou lalahi.

Ko te maʼuli ʼi te fale hau neʼe ko he ʼahiʼahi kia Moisese. He neʼe ina maʼu ai te ʼu koloā, te ʼu lelei, pea mo te tuʼulaga maʼuhiga. Neʼe toe ʼi ai foki mo tona ʼu tuʼutāmaki ʼo ʼuhiga mo te ʼu aga heʼeʼaoga. ʼE tali feafeaʼi anai e Moisese? Koteā anai ʼaē ka agatonu kiai? Neʼe ko he tagata koa neʼe fia atolasio moʼoni kia Sehova, ko he tēhina ʼo te kau Hepeleo ʼaē neʼe fakamamahiʼi, pe neʼe ina leleiʼia age te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe feala ke ina maʼu ʼi te fenua pagani ko Esipito?

Te Tonu Maʼuhiga

ʼI tona taʼu 40, ʼaē neʼe kua lava fakahā ai e Moisese ko ia ko te tagata Esipito, neʼe ‘ ʼalu ʼo sio ki te ʼu kavega mamafa ʼo tona ʼu tēhina.’ Neʼe ʼiloga ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ki muli age neʼe mole ʼalu pe ia ʼo fakasiosio feiā ki tonatou gaohi, kae neʼe fia tokoni kia nātou. ʼI tana sio ʼaē neʼe tā te tagata Hepeleo e te tagata Esipito, neʼe ina hāofaki te Hepeleo kae ina matehi te tagata Esipito. Neʼe fakahā e Moisese ʼi te temi ʼaia neʼe kau mo tona ʼu tēhina. Ko te tagata Esipito lagi neʼe gāue maʼa te hau, pea neʼe mate kae ina lolotoga fai tana gāue. Maʼa te kau Esipito, neʼe lahi te ʼu tupuʼaga ʼaē neʼe tonu ke agatonu ai ia Moisese kia Falaone. Kae neʼe ko tona ʼofa ki te faitotonu ʼaē neʼe ina uga ia Moisese ke ina fai te faʼahi ʼaia, pea ko he kalitate neʼe ina toe fakahā ʼi te ʼaho ake, ʼi tana fakatonutonuʼi te tagata Hepeleo neʼe hala ʼi tana tā te tahi tagata Hepeleo. Neʼe fia faka ʼāteaina e Moisese te kau Hepeleo mai te maʼuli popūla, kae ʼi te ʼiloʼi ʼaē e Falaone tana kua lagolago ki tona ʼu fili neʼe ina faigaʼi ke ina matehi ia ia, koia neʼe tonu ai ke hola ia Moisese ki Matiane.—Ekesote 2:11-15; Gaue 7:23-29.b

Ko te temi ʼaē neʼe fia faka ʼāteaina ai e Moisese te hahaʼi ʼa te ʼAtua, neʼe mole ʼalutahi mo te finegalo ʼo Sehova. Kae ʼaki tana ʼu gāue neʼe ina fakahā ai tana tui. ʼE ʼui fēnei ia Hepeleo 11:24-26, MN: “ ʼAki te tui, ko Moisese, ʼi tana lahilahi ake, neʼe fakafisi ke lau ko ia ko te tama ʼo te ʼofafine ʼo Falaone, kae neʼe ina fili ke gaohi koviʼi ia ia mo te hahaʼi ʼa te ʼAtua ʼi hana maʼu te fakafiafia faka temi ʼo te agahala.” Koteā tona tupuʼaga? “Koteʼuhi neʼe ina faka ʼuhiga te manukiʼi ʼo Kilisito ohage ko he ʼu koloā ʼe maʼuhiga age ʼi te ʼu koloā ʼo Esipito; he neʼe sio fakamamaʼu ki te totogi ʼo te fakapale.” Ko te fakaʼaogaʼi makehe ʼaia ʼo te kupu “Kilisito,” ko tona faka ʼuhiga “fakanofo,” pea ʼe tau mo Moisese koteʼuhi ki muli age neʼe foaki e Sehova te gāue makehe kia ia.

Koutou fakakaukauʼi age muʼa! Neʼe gata pe ki he tagata Esipito maʼu koloā neʼe feala ke ina maʼu te ako ʼaē neʼe fai kia Moisese. ʼAki te maʼuli ʼaē neʼe ina maʼu neʼe feala ke lelei tana gāue pea mo maʼu te ʼu fakafiafia fuli, kae neʼe fakafisi ki te ʼu meʼa fuli ʼaia. Neʼe mole feala ke ina fakapipiki tona maʼuli ʼi te fale hau ʼo Falaone, mo te kau pule agamālohi, pea mo tona ʼofa kia Sehova pea mo tona ʼofa ki te faitotonu. Neʼe leleiʼia age e Moisese te ʼofa ʼo te ʼAtua he neʼe mahino pea mo ina metitasioʼi te ʼu fakapapau neʼe fai e te ʼAtua ki tana ʼu kui ko Apalahamo, mo Isaake, mo Sakopo. Koia, neʼe feala ai kia Sehova ke ina fakaʼaogaʼi ia Moisese ki te pilivilesio makehe moʼo fakahoko ʼo Tana ʼu fakatuʼutuʼu.

Ko tatou fuli ʼe tonu ke tou fili te ʼu meʼa ʼaē ʼe maʼuhiga tāfito. Ohage ko Moisese, lagi ʼe ʼi ai he tonu faigataʼa ʼe tonu ke koutou fai. ʼE koutou līaki anai koa hakotou ʼu agamāhani peʼe ko hokotou ʼu faʼahiga koloā, tatau aipe mo kapau ʼe mata faigataʼa kia koutou? Kapau koia ʼaia, koutou manatuʼi neʼe maʼuhiga age kia Moisese tana kaumeʼa mo Sehova ʼi te ʼu koloā fuli ʼo Esipito, pea neʼe mole fakahemala ki tana fili ʼaia.

[Kiʼi nota]

[Talanoa ʼo te pasina 11]

Te ʼu Gāue ʼa Te ʼu Fafine Tauhi Fānau

ʼI te agamāhani ʼe fafaga e te ʼu faʼe tanatou ʼu tamaliki. Kae ʼe ʼui e te tagata sivi Tohi-Tapu ko Brevard Childs ʼi te Journal of Biblical Literature: “ ʼI te tahi ʼu ʼaluʼaga, ko te ʼu famili maʼu meʼa [ʼi te Potu Esite] ʼe nātou totogi te fafine tauhi fānau. Ko te fakatuʼutuʼu ʼaia neʼe toe fai mo kapau ʼe mole lava fafaga e te faʼe tana tamasiʼi peʼe ko he tamasiʼi ʼe mole hana faʼe. Neʼe tonu ki te fafine tauhi fānau ʼaia ke ina pusiaki te tamasiʼi ʼo toe feiā aipe ki tona fafaga ʼo mulimuli pe ki te temi ʼaē neʼe kua fakatotonu kiai.” ʼE lahi te ʼu tohi ʼo te temi ʼāfea neʼe talanoa ki te ʼu kotala ʼa te ʼu fafine tauhi fānau mai te Potu Esite ʼāfea. ʼE fakamoʼoni e te ʼu pepa ʼaia te aga neʼe lahi tona fai mai te temi ʼo te kau Sumériens ki te fakaʼosi ʼo te temi ʼo te kau Keleka ʼi Esipito. Ko te ʼu meʼa ʼaē ʼe teitei tatau ʼi te ʼu pepa ʼaia, ko te ʼu fakamaʼua kia nātou ʼaē ʼe nātou fai te gāue ʼaia, ohage la ʼe tuʼu ai te loaloaga ʼo te gāue, te ʼu ʼaluʼaga ʼo te gāue, te ʼu fakatotonu ʼo ʼuhiga mo te meʼa kai, pea mo te totogi mo kapau ʼe fakatuʼu te gāue ʼaia, te ʼu totogi, pea mo te faʼahiga fai ʼo te totogi ʼaia. ʼI te agamāhani, ʼe fakamahino e Childs “ko te tauhi fānau ʼe fai ia taʼu e lua peʼe tolu. Ko te fafine tauhi fānau ʼe ina pusiaki te tamasiʼi ʼi tona ʼapi, kae ʼi ʼihi temi neʼe tonu ke fakaliliu te tamasiʼi ki tanā ʼu mātuʼa ke vakaʼi peʼe feafeaʼi te tamasiʼi.”

[Paki ʼo te pasina 9]

Talu mai te temi ʼo Moisese, mole heʼeki faʼa fetogi te faʼu ʼo te ʼu piliki ohage ko tona fakahā e te ʼu paki ʼāfea

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 9]

Above: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.; below: Erich Lessing/Art Resource, NY