ʼE Maʼuli Te Folafola ʼa Sehova
Ko He ʼu Puani Maʼuhiga ʼi Te Tohi ʼo Senesi—1
KO TE kupu “Senesi” ko tona faka ʼuhiga ko he “kamataʼaga” peʼe ko he “tupu ake.” ʼE to tonu te higoa ʼaia ki he tohi ʼe ina fakamatala ia te kamataʼaga ʼo te ʼatulaulau, mo te teuteuʼi ʼo te kele ko he nofoʼaga ʼo te tagata, pea mo tona nofoʼi e te tagata. Neʼe fai e Moisese te tohi ʼaia ʼi te toafa ʼo Sinai, ʼo lagi ina fakaʼosi ʼi te taʼu 1513 ʼi muʼa ʼo totatou temi.
ʼE fakamatala mai e te tohi ʼo Senesi te malamanei ʼi muʼa ʼo te Tulivio, mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te kua hili ʼo te Tulivio, pea mo te ʼu felogoi ʼa Sehova ʼAtua mo Apalahamo, mo Isaake, mo Sakopo, pea mo Sosefo. ʼE fakamatala anai e te alatike ʼaenī ia te ʼu puani maʼuhiga mai ia Senesi 1:1–11:9, kae tāfito ʼo aʼu ki te temi ʼaē neʼe kamata felogoi ai ia Sehova mo te pateliaka ko Apalahamo.
TE MALAMANEI ʼI MUʼA ʼO TE TULIVIO
ʼAki te ʼu ʼuluaki kupu ʼo Senesi “ ʼi te kamataʼaga,” ʼe tou toe liliu ki muli ki te ʼu taʼu ʼe lauʼi miliale ki muʼa atu. Ohage ko he tahi neʼe sio kiai, ʼe fakamatala ai te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko lolotoga “te ʼu ʼaho” e ono peʼe ko he ʼu temi loaloaga ʼaē neʼe hoko ai te fakatupu. ʼI te hili ʼo te ono ʼaho, pea fakatupu e te ʼAtua ia te tagata. Logola neʼe pulihi te Palatiso ʼuhi ko te talagataʼa ʼa te tagata, kae neʼe foaki e Sehova ia te ʼamanaki. ʼE palalau te ʼuluaki lea faka polofeta ki te “hāko,” ʼe ina pulihi anai te ikuʼaga ʼo te agahala pea mo ina moloki anai ia Satana ʼi tona ʼulu.
Lolotoga te ʼu sēkulō e 16 neʼe hoa atu kiai, neʼe lava fakamaliu kehe e Satana ia te hahaʼi fuli mai ia Sehova, gata pe ki ʼihi hahaʼi faitotonu ʼe tokosiʼi, ohage ko Apele, mo Enoke, pea mo Noe. Ohage la, neʼe fakapogi e Kaino tona tēhina faitotonu. “Neʼe kamata fetapā te hahaʼi ki te huafa ʼo Sehova,” kae ʼe ʼiloga neʼe mole nātou fai ʼaki he aga fakaʼapaʼapa. ʼO ʼuhiga mo te agamālohi ʼaē neʼe mafola ʼi te temi ʼaia, neʼe fai e Lameke ia te ʼu palalau fakatuketuke ʼe talanoa ai ki tana fakapogi te tūpulaga, ʼo ina lau ai neʼe ina fai te faʼahi ʼaia moʼo hāofaki ʼoʼona. Neʼe kovi ʼaupito te maʼuli ʼo te temi ʼaia, pea ko te ʼu ʼaselo talagataʼa neʼe nātou ʼohoana mo te ʼu fafine ʼo te kele, pea neʼe tupu ai te ʼu tagata lalahi agamālohi neʼe fakahigoaʼi ko te kau Nefilime. Kae ko te tagata faitotonu ko Noe neʼe ina faʼu te aleka, pea ʼaki he lototoʼa neʼe ina fai te fakatokaga ki te hahaʼi ʼo ʼuhiga mo te Tulivio ʼaē ka ʼamanaki hoko, pea neʼe ina hāofaki ia ia mo tona famili mai te fakaʼauha ʼaia.
Te ʼu Tali Ki Te ʼu Fehuʼi Faka Tohi-Tapu:
1:16—Neʼe lava feafeaʼi ki te ʼAtua ke ina fakamū he mālama ʼi te ʼuluaki ʼaho, mai te ʼaluʼaga ʼaē neʼe hoki fakatupu te ʼu mālama ʼi te fā ʼaho? Ko te kupuʼi palalau Faka Hepeleo ʼaē neʼe fakaliliu ki te kupu “fai” ʼi te vaega 16, ʼe mole tatau mo te kupuʼi palalau ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi ki te kupu “fakatupu” ia Senesi kapite 1, ʼi te ʼu vaega 1, mo te 21, pea mo te 27. Ko “te lagi” ʼaē ʼe kau ai te ʼu mālama, neʼe fakatupu fakatahi ʼi muʼa ʼo te kamata ʼo te “ ʼuluaki ʼaho.” Kae neʼe mole kaku te gigila ʼo tanatou mālama ki te fuga kele. ʼI te ʼuluaki ʼaho, “neʼe hā te mālama” koteʼuhi neʼe fakalaka te mālama nenefu ʼi te ʼu ʼao pea neʼe feala ke ʼasi ki te kele. Koia ʼaki te femafulifuliʼaki ʼa te kele neʼe kamata ai te fefakahoahoaʼaki ʼo te ʼaho mo te pōʼuli. (Senesi 1:1-3, 5) Ko te ʼu haʼuʼaga ʼo te mālama ʼaia neʼe kei fakapulipuli aipe mai te kele. Kae lolotoga te fā ʼaho ʼo te fakatupu, neʼe hoko ai leva te fetogi maʼuhiga. Ko te laʼā, mo te māhina, pea mo te ʼu fetuʼu neʼe kua fakatupu “ke nātou fakamālamaʼi te kele.” (Senesi 1:17) “Neʼe fai e te ʼAtua” ia te ʼu mālama ke feala he ʼiloga ʼo te kele.
3:8—Neʼe palalau fakahagatonu koa ia Sehova ʼAtua kia Atama? ʼE fakahā mai e te Tohi-Tapu, ʼi te temi ʼaē neʼe palalau ai ia te ʼAtua ki te tagata, neʼe ina tau fakaʼaogaʼi te ʼaselo. (Senesi 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Kau Fakamāu 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Ko te ʼave folafola tāfito ʼa te ʼAtua neʼe ko tona ʼAlo ulu tokotahi, ʼaē neʼe fakahigoaʼi ko “te folafola.” (Soane 1:1) ʼE mahino ia neʼe fakaʼaogaʼi e te ʼAtua ia “te folafola” moʼo palalau kia Atama mo Eva—Senesi 1:26-28; 2:16; 3:8-13.
3:17—Neʼe fakamalaʼia feafeaʼi te kele, pea kia temi e fia? Ko te malaʼia ʼaē neʼe lau ki te kele neʼe faka ʼuhiga kua faigataʼa leva tona gāueʼi. Neʼe kua ʼiloga te fakamalaʼia ʼo te kele, ʼaki te malualoi mo te ʼakau talatala, ʼo ʼui fēnei ai e Lameke, ia te hōloga ʼo Atama pea mo tāmai ʼa Noe, ko “te mamahi ʼo totatou ʼu nima [ʼe tupu] ko te kele ʼaē neʼe fakamalaʼia e Sehova.” (Senesi 5:29) ʼI te hili ʼo te Tulivio, neʼe tapuakina e Sehova ia Noe mo tona ʼu foha, ʼo ina tala age Tona finegalo ʼaē ke nātou fakafonu te kele. (Senesi 9:1) ʼE ʼiloga ai neʼe pulihi te fakamalaʼia ʼo te kele e te ʼAtua.—Senesi 13:10.
4:15—Neʼe fakatuʼu feafeaʼi e Sehova ia “te fakaʼiloga kia Kaino”? ʼE mole ʼui mai e te Tohi-Tapu neʼe ʼi ai te fakaʼiloga neʼe tuʼu ʼi te sino ʼo Kaino. Ko te fakaʼiloga neʼe lagi ko he lao neʼe ʼiloʼi pea mo muliʼi e te hahaʼi fuli ke ʼaua naʼa fai he kami moʼo fakapogi ia ia.
4:17—Neʼe maʼu ʼifea e Kaino ia tona ʼohoana? Ko Atama “neʼe liliu ko te tāmai ʼo te ʼu foha pea mo te ʼu ʼofafine.” (Senesi 5:4) Koia ʼe mahino ia ko Kaino neʼe ʼohoana mo hona tokolua peʼe ko hana fakafotu peʼe ʼilāmutu. Ki muli age, neʼe mole kei fakagafua e te Lao ʼaē neʼe foaki e te ʼAtua ki te kau Iselaele ke ʼohoana he tau tuagaʼane totonu.—Levitike 18:9.
5:24—Neʼe toʼo feafeaʼi ia Enoke e te ʼAtua? ʼE ʼiloga neʼe kua tuʼutāmakiʼia te maʼuli ʼo Enoke, kae neʼe mole faka fealagia e te ʼAtua ke gaohi koviʼi ia ia e tona ʼu fili. Neʼe tohi fēnei e te ʼapositolo ko Paulo: “Nee toʼo Enoke, naʼa sio ki te mate.” (Hepeleo 11:5) ʼE mole faka ʼuhiga ai neʼe toʼo ia ia e te ʼAtua ke haga maʼuli ʼi te lagi. Neʼe ko Sesu te ʼuluaki tagata ʼaē neʼe hake ki selo. (Soane 3:13; Hepeleo 6:19, 20) Ko te ‘toʼo ʼo Enoke naʼa sio ki te mate’ ʼe lagi faka ʼuhiga ki he pulinoa ʼo tona ʼatamai ʼo lagi mate feiā ai. ʼI te ʼu taʼi ʼaluʼaga ʼaia, neʼe mole mamahi ia Enoke, peʼe “sio ki te mate,” mai tona ʼu fili.
6:6—ʼE faka ʼuhiga feafeaʼi te ʼui ʼaē ko Sehova “neʼe fakahemala” ʼi tana fakatupu te tagata? ʼI henī ko te kupuʼi palalau faka Hepeleo ʼaē neʼe fakaliliu ki te “fakahemala,” ʼe faka ʼuhiga ki he fetogi ʼo tana aga peʼe ko tana fakatuʼutuʼu. Ko Sehova ʼe haohaoa pea neʼe mole faihala ʼi tana fakatupu te tagata. Kae neʼe fetogi tana manatu ʼo ʼuhiga mo te taʼiake agakovi ʼaē neʼe maʼuli ʼi muʼa ʼo te Tulivio. Neʼe liliu te ʼAtua mai tona ʼuhiga Tupuʼaga ʼo te tagata ko he tahi ʼe ina fakaʼauha ia nātou ʼuhi ko tana mole leleiʼia tanatou agakovi. Ko tana hāofaki te tahi ʼu hahaʼi, ʼe hā ʼaki mai neʼe fakahemala ʼo ʼuhiga mo nātou ʼaē neʼe liliu ʼo agakovi.—2 Petelo 2:5, 9.
7:2—Neʼe koteā ʼaē neʼe fakatafito kiai moʼo fakakehekeheʼi te ʼu manu ʼaē ʼe maʼa pea mo te ʼu manu ʼaē ʼe heʼemaʼa? ʼE ʼiloga ia ko te fakakehekeheʼi ʼaia neʼe fai ki te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼu sakilifisio ʼi te tauhi, kae neʼe mole fakapipiki ia ki te meʼa ʼaē neʼe feala ke kai pea mo te meʼa ʼaē neʼe mole feala ke kai. Neʼe mole kai te tagata ki te kanoʼi manu ʼi muʼa ʼo te Tulivio. Ko te fakaʼaogaʼi ʼo te kupu “maʼa” pea mo te kupu “heʼemaʼa” ki he meʼa kai, neʼe hoki kamata pe ia ʼaki te Lao ʼa Moisese, pea neʼe hoki fakagata pe te faka tuʼakoi ʼaia ʼi te molehi ʼo te Lao. (Gaue 10:9-16; Efeso 2:15) ʼE ʼiloga mai ia, neʼe ʼiloʼi e Noe te meʼa ʼaē ʼe feʼauga lelei ke sakilifisioʼi ʼi te tauhi kia Sehova. ʼI tana ʼosi mavae pe mai te aleka, neʼe ina “fakatuʼu te ʼaletale maʼa Sehova, pea neʼe ina toʼo te ʼu manu maʼa pea mo te ʼu manulele maʼa, pea neʼe ina momoli ko he ʼu holokoseta ʼi te ʼaletale.”—Senesi 8:20.
7:11—Neʼe haʼu maifea te vai ʼaē neʼe tupu ai te Tulivio ʼi te kele katoa? Lolotoga te lua “ ʼaho” ʼo te fakatupu, ʼi te temi ʼaē neʼe kua faʼu ai te “ ʼaele” ʼo te kele, neʼe ʼi ai te ʼu vai “ ʼi lalo ʼo te ʼaele” pea mo te ʼu vai “ ʼi ʼoluga ʼo te ʼaele.” (Senesi 1:6, 7) Ko te ʼu vai “ ʼi lalo” neʼe ko te ʼu vai neʼe kua maʼu ia ʼi te kele. Ko te ʼu vai “ ʼi ʼoluga,” ʼaē neʼe tautau ʼi ʼoluga, neʼe ko te ʼu ʼao lalahi neʼe nātou liliu ko he “toe moana.” Neʼe tō ifo te ʼu vai ʼaia ki te kele ʼi te temi ʼo Noe.
Te ʼu Ako ʼe Tou Tāʼofi Maʼa Tatou:
1:26. Mai te ʼaluʼaga ʼaē neʼe faʼu te tagata ki te paki ʼo te ʼAtua, koia ʼaē ʼe ina maʼu ai te fealagia ʼaē ke ʼiloga ia ia te ʼu kalitate ʼo te ʼAtua. ʼE tonu ai ke tou fakatuputupu te ʼu taʼi kalitate ohage ko te ʼofa, mo te manavaʼofa, mo te finegaloʼofa, mo te agalelei, mo te faʼa kātaki, ʼo tou fakatātā ai te ʼAtua ʼaē neʼe ina faʼu tatou.
2:22-24. Ko te ʼohoana ʼe ko he fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua. Ko te ʼu noʼo ʼo te ʼohoana ʼe tukupau pea mo taputapu, pea ko te tagata ʼohoana ʼe pule ki te famili.
3:1-5, 16-23. ʼE fakalogo te fiafia ki tatatou fakalogo ki te pule faʼitaliha ʼa Sehova.
3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23. ʼE hoko tuʼumaʼu te folafola ʼa Sehova.
4:3-7. Neʼe leleiʼia e Sehova ia te mōlaga ʼa Apele koteʼuhi neʼe ko te tagata faitotonu ʼo te tui. (Hepeleo 11:4) Kae ko Kaino neʼe mole tui, pea neʼe ʼiloga ʼi tana aga. Ko tana ʼu gāue neʼe kovi, neʼe ʼiloga ai ia te maheka, mo te loto fehiʼa, pea mo te fai fakapō. (1 Soane 3:12) Tahi ʼaē meʼa, lagi kia ia neʼe mole maʼuhiga tona mōlaga, pea lagi neʼe mole fakaʼapaʼapa tana faʼahiga foaki ʼo te mōlaga. ʼE mole tonu koa ke tou foaki fakamalotoloto tatatou ʼu sakilifisio fakavikiviki kia Sehova ʼo tou fai ʼaki he aga fakaʼapaʼapa?
6:22. Logola neʼe lauʼi taʼu tana laga ia te aleka, kae neʼe fai fakalelei e Noe ia te meʼa ʼaē neʼe fakatotonu age e te ʼAtua. Koia neʼe hāofaki ai ia Noe pea mo tona famili ʼi te Tulivio. ʼE palalau mai ia Sehova ʼaki tana Folafola ʼaē neʼe tohi, pea ʼe ina takitaki tatou ʼaki tana kautahi. ʼE fua lelei kia tatou tatatou fakalogo pea mo tatatou talagafua.
7:21-24. ʼE mole fakaʼauha fakatahi e Sehova ia te hahaʼi faitotonu mo te kau agakovi.
TE MALAMANEI ʼI TE TEMI FOʼOU
ʼAki te pulihi ʼo te hahaʼi ʼaē neʼe maʼuʼuli ʼi muʼa ʼo te Tulivio, neʼe hū te malamanei ki te temi foʼou. Kua lava kai te tagata ki te kanoʼi manu kae neʼe mole tonu ke ina kai te toto. Neʼe fakagafua e Sehova te fakatūʼa mate ki he fakapō neʼe fai, pea mo ina fakatuʼu te fuakava ʼo te nuanua, ʼo ina fakapapau ai ʼe mole ina toe fakahoko anai he Tulivio. Neʼe liliu te ʼu foha e toko tolu ʼo Noe ko te ʼu tāmai ʼo te tagata fuli, kae neʼe liliu tona mokopuna ko Nimelote “ko he tagata kapu manu mālohi pea neʼe fakafeagai kia Sehova.” Ko te hahaʼi neʼe mole nātou fia mavetevete ʼi te kele pea mo fakahahaʼi, kae neʼe nātou fakatotonu ke nātou laga he kolo neʼe fakahigoaʼi ko Papele, pea mo he tule ke logona ai tonatou higoa. Neʼe fetogi tanatou ʼu fakatuʼutuʼu ʼi te temi ʼaē neʼe fetogi ai e Sehova tanatou ʼu lea pea mo ina faka mavetevete ia nātou ʼi te kele katoa.
Te ʼu Tali Ki Te ʼu Fehuʼi Faka Tohi-Tapu:
8:11—Kapau neʼe kua maumauʼi te ʼu fuʼu ʼakau e te Tulivio, neʼe maʼu ʼifea e te lupe te lauʼi oliveto? ʼE ʼi ai te ʼu fakamahino e lua. Mai te ʼaluʼaga ʼaē ko te fuʼu oliveto ʼe ko he fuʼu ʼakau mālohi, neʼe lagi hoko atu pe tona maʼuli ʼi te lalo vai lolotoga te ʼu māhina ʼi te Tulivio. ʼAki te hifo ʼo te ʼu vai ʼo te Tulivio, ko he fuʼu oliveto neʼe pulinoa ʼi te lalo vai kua lagi toe tuʼu ʼi he kele kua moamoa pea lagi toe homo ʼona lau. Peʼe ko te lauʼi oliveto ʼaē neʼe maʼu e te lupe neʼe lagi ina toʼo mai he muko neʼe hoki homo ake pe kae kua hifo te ʼu vai ʼo te Tulivio.
9:20-25—He koʼe koa neʼe fakamalaʼia ia Kanaane e Noe? Neʼe lagi fai e Kanaane he māmio kovi ki tana kui ko Noe. Logola neʼe sio mata ia Kami, te tāmai ʼa Kanaane ki te meʼa ʼaia, kae neʼe mole ina tāʼofi te aga kovi ʼaia, kae ʼe ʼiloga mai ia neʼe ina fakamatala te aga fakaufiufi ʼaia. Kae ko te ʼu foha ʼo Noe, ia Semi mo Safeti, neʼe nā ʼolo ʼo ʼuʼufi te sino ʼo tana tāmai. Neʼe tapuakina ai ia nāua ʼuhi ko tanā fai te meʼa ʼaia, kae neʼe fakamalaʼia ia Kanaane, pea neʼe hoko kia Kami te ikuʼaga ʼo te ufiufi ʼaē neʼe hoko ki tona hōloga.
10:25—Neʼe “mavetevete” feafeaʼi te kele ʼi te temi ʼo Peleke? Ko Peleke neʼe maʼuli mai te taʼu 2269 ʼo aʼu ki te taʼu 2030 ʼi muʼa ʼo totatou temi. Neʼe hoko “ ʼi tona temi” ia te fakamavetevete lahi ʼaē neʼe fakahoko e Sehova ʼaki tana fetogi ia te lea ʼa te kau laga tule, pea mo ina fakamavetevete ia nātou ʼi te fuga kele. (Senesi 11:9) Koia, “ko te kele [peʼe ko te hahaʼi ʼo te kele] neʼe mavetevete” ʼi te temi ʼo Peleke.
Te ʼu Ako ʼe Tou Tāʼofi Maʼa Tatou:
9:1; 11:9. ʼE mole ʼi ai he fakatuʼutuʼu peʼe ko he faiga fakatagata ʼe ina lava holoʼi te fakatuʼutuʼu ʼa Sehova.
10:1-32. Ko te ʼu tohi hāko e lua ʼaē ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu ʼi muʼa ʼo te Tulivio pea mo te hili ʼo te Tulivio—ʼi te kapite 5 mo te 10—ʼe nā fakapipiki te hahaʼi fuli ki te ʼuluaki tagata, ia Atama, ʼaki te ʼu foha e toko tolu ʼo Noe. Ko te kau Asilia, mo te kau Kalitia, mo te kau Hepeleo, mo te kau Silia, pea mo ʼihi telepi Alape ʼe nātou hifo mai ia Semi. Ko te kau Etiopea, mo te kau Esipito, mo te kau Kanaane, pea mo ʼihi telepi Afelika pea mo Alape ʼe nātou hifo mai ia Kami. Ko te hahaʼi ʼo Eulopa mo Asia ʼe nātou hifo mai ia Safeti. Ko te hahaʼi fuli ʼe kāiga, pea ʼe nātou tupu tatau fuli ia muʼa ʼo te ʼAtua. (Gaue 17:26) Ko te moʼoni ʼaia ʼe tonu ke ʼi ai hona ikuʼaga ki tatatou faʼahiga sio pea mo tatatou aga ki te hahaʼi.
ʼE Mālohi Te Folafola ʼa Te ʼAtua
Ko te ʼuluaki koga ʼo te tohi ʼo Senesi ʼe tuʼu ai te fakamatala moʼoni pe ʼaia e tahi ʼo te kamataʼaga ʼo te hisitolia ʼo te tagata. ʼI te ʼu pasina ʼo te tohi ʼaia, ʼe tou sio fakalelei ai ki te fakatuʼutuʼu ʼa te ʼAtua ke ina fakatupu te tagata ʼi te kele. Ko he meʼa fakaloto mālohi hatatou sio ʼe mole ʼi ai he ʼu faiga fakatagata, ohage ko te ʼu faiga ʼa Nimelote, ʼe ina lava tāʼofi te fakahoko ʼo te fakatuʼutuʼu ʼaia!
Ka koutou lau te Tohi-Tapu ʼi te vāhaʼa fuli moʼo teuteuʼi te Ako ʼo Te Minisitelio Faka Teokalatike, ʼe tokoni atu anai “Te ʼu Tali Ki Te ʼu Fehuʼi Faka Tohi-Tapu” ke koutou mahino ki ʼihi vaega faka Tohi-Tapu ʼe mahino gataʼa. Ko te ʼu fakamatala ʼi “Te ʼu Ako ʼe Tou Tāʼofi Maʼa Tatou,” ʼe ina fakahā atu anai kia koutou te ʼu lelei ʼe koutou lava maʼu mai te lautohi ʼo te Tohi-Tapu ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu ki te vāhaʼa. Kapau ʼe ʼaoga pea ʼe feala ke fakaʼaogaʼi te ʼu puani ki he akonaki ʼe ʼaoga ki te kokelekasio lolotoga te Fono Gāue. Ei ko te Folafola ʼa Sehova ʼe maʼuli pea ʼe ʼi ai tona mālohi ki totatou maʼuli.—Hepeleo 4:12.