Te ʼu Maka Momosi Fulumeto ʼe Maʼu Mai Ai Te Meʼa Kai

TALU mai te temi muʼa, ko te pane neʼe ko te meʼa kai tāfito ʼaia ʼo te tagata. Ei, ko te meʼa ʼaē neʼe fia kai tāfito kiai ia te tagata ʼi te ʼaho fuli, neʼe ko te pane. ʼI tona fakahagatonu, ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe ʼaoga tāfito ki te maʼuli ʼo te tagata, neʼe ko te maʼu ʼo tana meʼa kai ʼo te ʼaho fuli.

Ko te meʼa tāfito ʼe ʼaoga moʼo fai ʼo te pane ʼe ko te falena, ʼaē ʼe maʼu mai te fulumeto ʼaē neʼe momosi. Koia ko te momosi ʼo te fulumeto ʼe ko he gāue neʼe fai talu mai te ʼu temi muʼa. Kapau ʼe mole fakaʼaogaʼi te ʼu masini, pea ʼe ko he gāue kinakina ia te momosi ʼo te fulumeto ke liliu ko he falena! ʼI te temi muʼa, ko te logoaʼa ʼo te maka momosi fulumeto ʼaē ʼe gāueʼi nima neʼe ina fakatātā te tokalelei pea mo te fīmālie, kae ko te mole logo ki te logoaʼa ʼo te maka momosi fulumeto ʼe fakahā ʼaki ai ia te līʼakina.​—Selemia 25⁠:​10, 11.

Koteā ʼaē neʼe ʼaoga ai te maka momosi fulumeto lolotoga te hisitolia ʼo te tagata? Koteā te ʼu puleʼaki pea mo te ʼu masini ʼaē neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fakahoko ʼo te gāue ʼaia? Pea koteā te ʼu faʼahiga maka momosi fulumeto ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi moʼo faʼu ʼaki te falena, peʼe ko te meʼa kai ʼi te temi nei?

He Koʼe Neʼe ʼAoga Te Maka Momosi Fulumeto?

Neʼe ʼui fēnei e Sehova ki te ʼuluaki taumatuʼa, ia Atama mo Eva: “Koʼeni neʼe ʼau foaki atu te lauʼakau fuli ʼe ʼi ai tona pulapula, ʼi te fuga kele, pea mo te fuʼu ʼakau fuli ʼe ʼi ai tona fua ʼe maʼu ai mo tona pulapula. Ke liliu fuli te ʼu meʼa ʼaia ko hakotou meʼa kai.” (Senesi 1⁠:29) ʼI te ʼu meʼa kai ʼaē neʼe foaki e Sehova ʼAtua ki te malamanei, neʼe kau ai te ʼu fulumeto. Ko te meʼa kai ʼaia neʼe maʼuhiga ki te maʼuli ʼo te tagata, koteʼuhi ko te ʼu faʼahiga fulumeto fuli​—ohage ko te olose, mo te seigle, mo te avoine, mo te laisi, mo te mile, mo te sorgho, pea mo te tūlina​—ʼe maʼu lahi ai ia te ʼu glucides ʼaē ʼe lava fetogi e totatou sino ke liliu ko te glucose: ko te meʼa ʼaē ʼe ina foaki te mālohi.

Kae ko te tagata ʼe mole ina lava kai mata te ʼu fulumeto. Ke feala hana kai, ʼe tonu muʼa ke momosi pea mo fakamoho te ʼu fulumeto mata. Ko te ʼu faʼahiga momosi faigafua ʼo te fulumeto ke liliu ko he falena, ʼe ko te tuki ki he ipu peʼe ko te momosi ʼaki te ʼu foʼi maka e lua peʼe fakaʼaogaʼi tona ʼu faʼahiga fai ʼaia e lua.

Te ʼu Maka Momosi Fulumeto ʼAē Neʼe Fuli e Te Tagata

ʼE fakahā e te ʼu kiʼi fakatātā mai te ʼu falemaka ʼo te Esipito ʼāfea ia te fakaʼaogaʼi ʼo te ʼu ʼuluaki maka momosi fulumeto. Neʼe hage tona agaaga ko te meʼa ʼaē ʼe hili ki te tuʼa ʼo te hōsi. Ko te maka momosi fulumeto ʼaia neʼe faʼu ʼaki te ʼu maka e lua​—ko te ʼuluaki foʼi maka ʼe maluoluo pea ʼe tafa ki lalo, pea mo te maka veliveli ʼe hili kiai. Ko ia ʼaē ʼe gāue ai​—ʼi te agamāhani ko te fafine​—neʼe tuʼutuli, pea neʼe fā nima lua ki te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga. Neʼe ina kilisi mālohi te maka ʼaia ki te maka ʼaē ʼe tafa ki lalo ʼo ina feʼāveʼaki, mo ina momosi te fulumeto ʼaē ʼi te vaha ʼo te ʼu maka. Neʼe ko he meʼa gāue faigafua pea mo lelei ʼaupito!

Kae ko te gāue tuʼutuli ʼo fai hoholo neʼe fakatupu lavea. Ko te toho ʼo te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga ʼo faka kilisi hoholo ki te maka ʼaē ʼe tafa ki lalo neʼe fakatupu mamahi kovi ki te tuʼa, mo te ʼu nima, mo te ʼu kauaga, mo te ʼu foʼi tuli, pea mo te ʼu kauʼi vaʼe ʼo ia ʼaē ʼe ina fai te gāue. Neʼe fai te ʼu sivi ki te ʼu hui ʼo te ʼu hahaʼi ʼi Silia ʼo te temi muʼa, neʼe fakatokagaʼi ai e te kau popoto ʼe nātou sivi te maʼuli ʼo te hahaʼi ʼo te temi muʼa, ko te gāue ʼaē neʼe fai ʼaki te ʼu maka momosi fulumeto ʼaia neʼe lavelavea kovi ai te hahaʼi fafine ʼaē neʼe kei finemui​—te lavea ʼo tonatou ʼu foʼi tuli, neʼe popo te ʼu kiʼi hui veliveli ʼo tonatou ʼu hui tuʼa tofu, pea mo te pikopiko ʼo te ʼu hui ʼo tonatou ʼu kauʼi vaʼe matuʼa. ʼI te Esipito ʼāfea, neʼe ko te hahaʼi fafine kaugana ʼaē neʼe nātou fai te gāue ʼi te maka momosi fulumeto. (Ekesote 11⁠:⁠5)a ʼE manatu e ʼihi kau popoto ʼi te temi ʼaē neʼe mavae ai te kau Iselaele mai Esipito, neʼe ko te faʼahiga maka momosi fulumeto ʼaia ʼaē neʼe nātou ʼave.

Ki muli mai, neʼe fai te ʼu fetogi ke lelei age ia te ʼu maka momosi fulumeto, ʼo fai te ʼu fakaʼiloga ki te ʼu maka lualua. Neʼe fai te foʼi pu ʼi te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga ke ʼai kiai te fulumeto ʼaē ʼe hifo māmālie ʼi te vaha ʼo te ʼu maka. ʼI te fā peʼe ko te nima sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe faʼu e Heleni te ʼuluaki masini momosi fulumeto. Ko te kauʼi ʼakau, ʼe femaminoʼaki ʼi te tahi muli meʼa, neʼe haʼi ki te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga. Ko te feʼāveʼaki ʼo te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga neʼe feala ai ʼaki te maka ʼaē ʼe tafa ki lalo, ke momosi ai te fulumeto ʼaē neʼe ʼai kiai.

Ko te ʼu maka momosi fulumeto ʼaē neʼe tou palalau kiai neʼe mole feala ke fakaʼaogaʼi he ʼu manu moʼo fakahoko ʼo te gāue ʼaia. Koia neʼe fakahoko te momosi fulumeto ʼaki te mālohi fakatagata. Kae neʼe hoko leva te faʼu foʼou​—ko te maka momosi fulumeto ʼe femafuliʼaki.

Kua Faigafua Te Gāue ʼAki Te ʼu Maka Momosi Fulumeto ʼe Femafuliʼaki

ʼE ʼiloga ia, ko te lagi lua sēkulō, ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼaē neʼe kamata faʼu ai te ʼu maka momosi fulumeto ʼe fuli e he ʼu manu, ʼi te ʼu fenua ʼo te Metitelanea. ʼI te lagi ʼuluaki sēkulō ʼo totatou temi, neʼe kua māhani te kau Sutea ʼi Palesitina mo te taʼi maka momosi fulumeto ʼaia, koteʼuhi neʼe palalau ia Sesu ki “he maka ʼi te ʼu maka momosi fulumeto ʼaē ʼe fuli e te ʼu asino.”​—Maleko 9⁠:​42, MN.

Ko te maka momosi fulumeto ʼaē neʼe fuli e he manu, neʼe fakaʼaogaʼi ʼi Loma pea mo te Puleʼaga Loma katoa. ʼE lahi te ʼu maka momosi fulumeto feiā ʼe kei maʼu nei ʼi Pompéi. Ko te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga neʼe hage neʼe mata māsila pea ʼe ʼulu ki te maka takafuafua ʼaē ʼe tafa ki lalo ʼaē neʼe hage ʼe maluo. Ka fuli te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga ke kilisi ki te maka takafuafua ʼaē ʼe tafa ki lalo, neʼe huaʼi te ʼu fulumeto ʼi te vaha ʼo te ʼu maka pea neʼe momosi ai. Ko te ʼu faʼahiga maka ʼaē neʼe tafa ki ʼoluga ko tona laulahi neʼe ko satimeta e 45 ki te 90. Ko tona māʼoluga neʼe ko satimeta e 180.

ʼE mole ʼiloʼi papau pe neʼe kamata feafeaʼi mai, peʼe ko te maka momosi fulumeto fea ʼaē neʼe muʼa: peʼe ko te maka momosi fulumeto ʼaē neʼe fuli nima peʼe ko ʼaē neʼe fuli e te ʼu manu. Ko te meʼa ʼaē neʼe lelei age ʼi te maka momosi fulumeto ʼaē neʼe fuli nima, he neʼe faigafua tona feʼāveʼaki pea mo tona fakaʼaogaʼi. Neʼe ko te ʼu maka takafuafua e lua neʼe lagi satimeta 30 peʼe 60 tona laulahi. Ko te tumutumu ʼo te maka ʼaē ʼe tafa ki lalo neʼe ʼai tona kiʼi maluo pea ko te takele ʼo te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga neʼe fakaʼalu ia ʼo mata māsila ke hāo lelei tana ʼulu ki te maka ʼaē ʼe tafa ki lalo ʼaē ʼe maluo. Ko te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga neʼe hili ʼi te lotomalie pea neʼe fuli ʼaki te ʼakau. ʼI te agamāhani, ko te ʼu fafine e toko lua ʼe nā heheka ʼo fehagaʼaki, pea ʼaki te ʼu ʼakau ʼaia ʼe nā fuli te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga. (Luka 17⁠:35) ʼAki te tahi nima, ʼe ʼi ai te tahi ia nāua ʼe ina ʼai māmālie te fulumeto ʼi te kiʼi pu ʼi te maka ʼaē ʼe tafa ki ʼoluga, pea tānaki e te tahi ia te falena ʼaē ʼe maeveeve ʼi te tapaʼi meʼa momosi fulumeto ki he pa peʼe ki he moʼi kie ʼi te lalo maka momosi fulumeto. Ko te maka momosi fulumeto ʼaia neʼe ʼaoga ki te kau solia, mo te kau tautai, peʼe ko te ʼu loto fale ʼaē ʼe mamaʼo mai te fale ʼe momosi ai te fulumeto.

Ko Te ʼu Maka Momosi Fulumeto ʼe Fuli e Te Vai Peʼe Ko Te Matagi

Lagi ʼi te taʼu 27 ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko te tagata poto Loma ko Vitruvius neʼe ina fakamatalatala te maka momosi fulumeto ʼo tona temi ʼaē neʼe fuli ʼaki te vai. Ko te ʼu vai ʼaē ʼe tafe ʼe nātou ʼeke ia te ʼu foe ʼo te foʼi teka, ʼo tupu ai te femafuliʼaki ʼo te foʼi teka. Ko te ʼu nifo ʼo te foʼi teka ʼaia ʼe nātou fuli leva te ʼakau ʼaē ʼe tuʼu tonu. Ko te ʼakau ʼaia ʼe tuʼu tonu ʼe ina fuli leva te meʼa momosi fulumeto lahi.

ʼE lahi feafeaʼi te falena ʼaē ʼe maʼu ʼaki te maka momosi fulumeto ʼaē ʼe fuli ʼaki te mālohi ʼo te vai, mokā fakatatau ki te tahi ʼu maka momosi fulumeto? ʼI te hola katoa, ko kilo fulumeto e 10 neʼe momosi ʼaki te maka momosi fulumeto ʼaē ʼe fai nima, pea ko te ʼu maka momosi fulumeto ʼaē ʼe lelei ʼaupito ʼe feala ke ina momosi te ʼu kilo e 50 tupu. Kae neʼe laka age te maka momosi fulumeto ʼa Vitruvius ʼaē ʼe fuli ʼaki te vai, koteʼuhi ʼi te hola e tahi, neʼe ina lava momosi te ʼu kilo fulumeto e 150 ki te 200. ʼAki te ʼu fetogi pea mo te ʼu fakafoʼou kehekehe, ko te manatu maʼuhiga ʼaē neʼe palalau kiai ia Vitruvius, neʼe fakaʼaogaʼi lolotoga ni sēkulō e te hahaʼi ʼaē ʼe popoto ʼi te faʼu meʼa momosi fulumeto.

Ko te vai ʼaē ʼe tafe hoholo neʼe mole ko te mālohi pe ʼaia neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fuli ʼo te ʼu maka momosi fulumeto. Neʼe fetogi te ʼu meʼa takafuafua ʼaē neʼe fuli e te vai, ʼo fuli ʼaki te mālohi ʼo te matagi, pea neʼe lava iku aipe ki te meʼa e tahi. ʼI Eulopa, neʼe fakaʼaogaʼi leva te ʼu maka momosi fulumeto ʼaē ʼe fuli e te matagi, ʼi te lagi 12 sēkulō ʼo totatou temi pea neʼe lahi tona fakaʼaogaʼi ki te momosi ʼo te fulumeto ʼi Pelesike, mo Siamani, mo Holani, pea mo te tahi ʼu fenua. Neʼe hoki fetogi pe ʼaki te fakaʼaogaʼi leva ʼo te kakapu peʼe ko te tahi ʼu mālohi moʼo fuli ʼo te ʼu meʼa momosi fulumeto.

“Tamatou Pane Ki Te ʼAho ʼAenī”

Logope te haʼele ki muʼa ʼo te faʼu masini, kae ʼi ʼihi potu ʼo te kele, ʼe lahi te ʼu puleʼaki ʼo te temi muʼa ʼo ʼuhiga mo te momosi ʼo te fulumeto. Ko te maka momosi fulumeto pea mo te meʼa tuki fulumeto ʼe kei fakaʼaogaʼi ʼi ʼihi potu ʼo Afelika pea mo te Oseania. ʼI Mekesike pea mo te lotomalie ʼo Amelika, ko te ʼu meʼa momosi nima ʼe kei fakaʼaogaʼi moʼo momosi te tūlina ke fai ʼaki he ʼu fakapaku. Pea ʼi te ʼu potu kehekehe, ʼe kei fakaʼaogaʼi ai te ʼu meʼa momosi fulumeto ʼaē ʼe fuli e te vai pea mo te matagi.

Kae ʼe lahi te falena ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi ʼi te temi nei moʼo fai ʼaki te pane, neʼe gaohi ʼaki te ʼu masini momosi fulumeto ʼe haʼele ʼaki te hila. Ko te ʼu fulumeto ʼe fakalaka ʼi te ʼu meʼa ukamea takafuafua e lua ʼe talatala pea ʼe kehekehe tanā femaminoʼaki, pea ʼe momosi māmālie ai ke liliu ko te falena. Ko te puleʼaki ʼaia ʼe ina faka fealagia te momosi ʼo te fulumeto moʼo fai ʼo te ʼu faʼahiga falena kehekehe ʼe mole totogi kovi.

ʼI te temi nei, ʼe mole kei hage ko te temi muʼa, heʼe mole kei fakakinakina te maʼu ʼo te falena moʼo fai ʼaki te kuka. Kae ʼe tou lava fakafetaʼi ki totatou Tupuʼaga ʼi tana foaki mai ia te fulumeto pea mo te poto ʼaē ke tou fetogi te fulumeto ʼaia ke liliu ko “[tatatou] pane ki te ʼaho ʼaenī.”​—Mateo 6⁠:​11, MN.

[Kiʼi nota]

[Paki ʼo te pasina 23]

ʼI te maka momosi ʼaē neʼe fuli e he manu, neʼe lomi ai te ʼu oliva ke maʼu mai ai te lolo

[Paki ʼo te pasina 23]

Ko te maka momosi fulumeto mai Esipito

[[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 22]

From the Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, containing the King James and the Revised versions