Te Tohi-Tapu —Te Tohi ʼo Te ʼu Moʼoni
Talu mai fualoa neʼe fakamaʼuhigaʼi te Tohi-Tapu e te hahaʼi, pea ʼe ko te toko lauʼi miliona nei kua natou mulimuli ki te ʼu pelesepeto Fakatohi-Tapu. Kae ʼe ui e ʼihi ʼe mole moʼoni te Tohi-Tapu. Kotea la tau manatu? ʼE feala koa ke ke maʼu te moʼoni ʼi te Tohi-Tapu?
ʼE FEALA KE KE FALALA KI TE TOHI-TAPU
ʼE tonu koa ke ke falala ki te Tohi-Tapu? Tou toʼo he faʼifaʼitaki: ʼE ke falala katoa anai ki hou kaumeʼa ʼe ina tala tuʼumaʼu atu te moʼoni. ʼE hage koa te Tohi-Tapu ko tou kaumeʼa ʼaia? ʼE moʼoni tuʼumaʼu koa? Tou vakaʼi te ʼu faʼifaʼitaki ʼaeni.
Te Kau Faitohi Agatonu
Neʼe agatonu te kau faitohi ʼo te Tohi-Tapu he neʼe natou fakaha fakalelei ʼanatou faihala. Ohage la ko te polofeta ko Sonasi ʼi tana fakamatala tana mole fakalogo ki te ʼAtua. (Sonasi 1:1-3) Neʼe ina tohi fakaʼosi tona fakatonutonuʼi e te ʼAtua kae neʼe mole ina fakaha pe neʼe ina fetogi feafeaʼi tana aga. (Sonasi 4:1, 4, 10, 11) ʼE ha mai neʼe faiga te kau faitohi ʼo te Tohi-Tapu ke moʼoni katoa ʼanatou fakamatala.
Te ʼu Tokoni ʼAoga
ʼE lelei koa te ʼu tokoni ʼae ʼe tou maʼu ʼi te Tohi-Tapu? ʼEi ʼe ʼaoga. Fakafuafua age muʼa te ʼu tokoni ʼaeni ki he ʼu felogoi lelei: “Ko meʼa fuli ʼe kotou loto ke fai atu e te hahaʼi, kotou toe fai feia mo koutou kia natou.” (Mateo 7:12) “E fakafimaliei te ita e he tali malu, kae e fakaasilisili ia e he palalau fefeka.” (Taaga Lea 15:1) Neʼe ʼaoga te ʼu tokoni ʼo te Tohi-Tapu ʼi te temi ʼae neʼe tohi ai pea ʼe kei ʼaoga pe ʼi te temi nei.
Te ʼu Moʼoni Fakahisitolia
ʼE lahi te ʼu maʼu fakaalekeolosia ʼe fakamoʼoni ki te ʼu fakamatala ʼo te Tohi-Tapu. Ohage la ko ʼaeni: ʼE ui ʼi te Tohi-Tapu neʼe ʼi ai te kau Tile (ko te kau Fenisia mai Tile) neʼe nonofo ʼi Selusalemi ʼi te temi ʼo Neemia. Pea “nee natou aumai ni ika mo ni koloa kehekehe.”—Neemia 13:16.
ʼE ʼi ai koa he fakamoʼoni ʼo te vaega ʼaeni? ʼEi, neʼe maʼu e te kau fai alekeolosia ni koloa Fenisia ʼi Iselaele, ʼo natou feuiʼaki ai lagi neʼe faikoloa te kolo ʼo Tile mo Iselaele. Neʼe toe maʼu ʼi te kele te ʼu toega ika ʼo te tai Metitelanea ʼo natou manatu ai neʼe lagi ʼaumai e te kau faikoloa. Neʼe ui fenei e te tagata fai alekeolosia: “ ʼE moʼoni ʼosi te ui ʼae ia Neemia 13:16 neʼe fakatau ika te kau Tile ʼi Selusalemi.”
Te ʼu Moʼoni Fakasienesia
ʼE palalau tafito te Tohi-Tapu ki te ʼu moʼoni ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua mo te hisitolia. Kae ʼe toe alu tahi pe mo te sienesia. Tou vakaʼi te faʼifaʼitaki ʼaeni.
Neʼe ui ʼi te Tohi-Tapu kua hili ki ai taʼu ʼe 3 500, ʼe tautau te kele ʼi te “aele.” (Sopo 26:7) Neʼe kehe ʼosi mo te manatu ʼo te temi muʼa, neʼe hili ia ʼi te tuʼa ʼo he fonu lahi. Neʼe kua taʼu 1 100 te tohi ʼo Sopo kae neʼe kei ui pe e te hahaʼi ʼe ʼi ai te hiliʼaga ʼo te kele. ʼI te taʼu 1 687, neʼe hoki fakamoʼoni ia Isaac Newton ki te manatu ʼae neʼe tohi ʼi te Tohi-Tapu kua hili ki ai taʼu ʼe 3 000 tupu.
Te ʼu Lea Fakapolofeta ʼe Moʼoni
Neʼe hoko moʼoni koa te ʼu lea fakapolofeta ʼo te Tohi-Tapu? Tou vakaʼi te lea fakapolofeta ʼa Esaia ʼo ʼuhiga mo te to ʼo Papiloni.
Te Lea Fakapolofeta: ʼI te valu sekulo I.M.T.S., neʼe fakakikite e te polofeta ko Esaia, ʼe holoʼi mo tuʼu lavaki anai te kolo ʼo Papiloni. (Esaia 13:17-20) Neʼe toe fakaha e Esaia pe ko ai anai ʼae ka ina ʼohofi ia Papiloni, ʼe higoa anai ko Silusi. ʼE ina fakamamaha anai te vai tafe pea ʼe tuku ava anai te ʼu matapa ʼo te kolo.—Esaia 44:27–45:1.
ʼE Hoko Te Lea Fakapolofeta: Hili ki ai taʼu ʼe 200 pea hoko te lea fakapolofeta ʼa Esaia. Neʼe ulufia te kolo ʼo Papiloni e te kautau ʼa te Hau ʼo Pelesi. Neʼe higoa te Hau ʼaia ko Silusi. Neʼe maʼoluga te ʼu kaupa ʼo te kolo pea neʼe ʼa takai e te Vai Tafe Eufalate. Neʼe keli leva e te kautau he luo ke alu ki ai te vai ʼo natou fakalaka ai ʼi te kua mamaha ʼo te vai tafe. Ko te faʼahi ʼae fakapunamaʼuli, neʼe tuku ava te ʼu matapa ʼo Papiloni ʼae neʼe hahaga ki te vai tafe. Neʼe feulufi ai te kautau ʼa Silusi ki te loto kolo.
Neʼe toe fakakikite e Esaia ʼe mole toe nofoʼi anai ia Papiloni, pea neʼe hoko moʼoni tana fakakikite. Lolotoga ni sekulo neʼe kei maʼuʼuli ai te hahaʼi kae ia ʼaho nei kua tuʼu lavaki mo maumau. ʼE ovi nei te kolo ki Bagdad ʼi Ilakia. Koia, ʼe feala ai ke tou falala katoa ki te ʼu lea fakapolofeta ʼae ʼo te Tohi-Tapu.