Te ʼu Ako ʼe Tou Maʼu Mai Te Kele ʼo Te Fakapapau

ʼE MAHINO ia, ko te Kele ʼo Te Fakapapau ohage ko tona fakamatala mai ʼi te Tohi-Tapu ʼe mole hona fakatatau. ʼI te koga meʼa veliveli ʼaia, ʼe tou maʼu ai te ʼu agaaga lahi kehekehe ʼo te seokalafia. ʼI te potu tokelau, ʼe ʼi ai te ʼu moʼuga ʼe fonu ai te nive; ʼi te potu toga, ʼe ko te ʼu koga meʼa ʼe vevela ʼi te agamāhani. ʼE ʼi ai te mafa ʼe kele maʼuli, mo te ʼu toafa magemage, pea mo te ʼu fenua moʼugaʼia mo tona ʼu fuʼu ʼakau pea mo te vao lelei maʼa te ʼu ōvi.

ʼI te kehekehe ʼo tona māʼoluga, mo te agaaga ʼo te ʼaele, pea mo tona kele ʼe nātou faka fealagia ke ʼi ai he ʼu fuʼu ʼakau kehekehe, te ʼu kālapuhi, pea mo ʼihi ʼu ʼakau​—ʼe homo ʼi te ʼu koga meʼa momoko ʼi te ʼu moʼuga, pea ko ʼihi ʼe homo ʼi te toafa vela, pea ko ʼihi ʼe homo ʼi te mafa peʼe ko te koga meʼa ʼe makamakaʼia. ʼE fakafuafua e he tagata ʼe ina fai te ʼu kumi ʼo ʼuhiga mo te ʼu fuʼu ʼakau ʼe feala ke maʼu ʼi te koga meʼa ʼaia te ʼu fuʼu ʼakau kehekehe e 2 600! Ko te kau ʼuluaki Iselaelite ʼaē neʼe nātou ʼaʼahi te kele neʼe nātou sio fakavilivili ki te fakamoʼoni ʼo te meʼa ʼaia. Neʼe nātou fetuku mai te liuʼa ʼo te tahi mafa te fuhiga vite neʼe feala ke ʼamo e he ʼu tagata e toko lua ʼuhi ko tona lahi ʼaupito! Koia la ʼaē neʼe fakahigoaʼi ai te sia ko Eshkol, ko tona faka ʼuhiga “Fuhiga [Vite].”a​—Faka au 13:​21-​24.

Kae ʼi te temi nei tou vakaʼi fakalelei muʼa ʼihi ʼu agaaga faka seokalafia ʼo te Kele ʼo Te Fakapapau, tāfito te potu toga.

Ko Te Sefela

Ko te kauvai ʼo te potu hihifo ʼo te Kele ʼo Te Fakapapau ʼe feala ke hifo mai ki te Tai ʼo te Metitelanea. Ko te Sefela neʼe kilometa 40. Ko te kupu “Sefela” ko tona faka ʼuhiga “Moʼuga Mālalo,” kae ʼi tona ʼuhiga moʼoni ko te faʼahi ʼaia ʼe ko te koga meʼa moʼugaʼia pea ʼe feala ke fakahigoaʼi mālalo mokā ʼe fakatatau mo te ʼu moʼuga ʼo te potu hahake ʼo Suta.

Koutou tokagaʼi te mape ʼaē ʼe tuʼu fakalava pea koutou fakatokagaʼi te pikipikiga ʼo Sefela ki te ʼu telituale ʼi ʼona tafaʼaki. ʼI te potu hahake ʼe tuʼu ai te ʼu moʼuga ʼo Suta; ʼi te potu hihifo, ʼe tuʼu ai te moʼuga ʼo Filisitine. Koia, ko te Sefela neʼe ko he koga meʼa maʼuhiga, ʼe ko he ʼā ʼi te ʼu temi faka Tohi-Tapu neʼe ina vaheʼi te hahaʼi ʼa te ʼAtua mai tonatou ʼu fili ʼāfea. ʼE mole he kautau ʼe ʼōmai mai te potu hihifo ʼe feala ke hū ki Sefela ka heʼeki ina tauʼi ia Selusalemi, te kolo tāfito ʼo Iselaele.

Ko te faʼahiga meʼa ʼaia neʼe hoko ʼi te lotolotoiga ʼo te hiva sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. ʼO ʼuhiga mo te Hau ko Hasaele ʼo Silia, ʼe fakamatala fēnei e te Tohi-Tapu, neʼe ina “fakatuʼutuʼu ke hake ʼo tauʼi ia Kate [lagi ʼi te kauvai ʼo te Sefela] pea neʼe ina maʼu te fenua ʼaia, pea neʼe haga leva ia Hasaele ʼo tauʼi ia Selusalemi.” Ko te Hau ko Soasi neʼe ina tāʼofi ia Hasaele, ʼo ina foaki age kia ia te ʼu meʼa maʼuhiga mai te fale lotu pea mo te fale hau. Kae, ko te fakamatala ʼaia ʼe ina fakahā mai ko te Sefela ʼe ko he koga meʼa maʼuhiga ki te fīmālie ʼo Selusalemi.​—2 Hau 12:​17, 18.

ʼE feala ke tou ako he meʼa maʼuhiga mai te faʼahi ʼaia. Neʼe loto ia Hasaele ke ina maʼu ia Selusalemi, kae neʼe tonu muʼa ke ina ʼuluaki maʼu te Sefela. ʼO toe feiā aipe, ko Satana te Tevolo ʼe ina “kumi ke ina kai” te ʼu kaugana ʼa te ʼAtua, kae ʼi te agamāhani ʼe tonu muʼa ke hū ki te koga meʼa maʼuhiga ʼe nātou nonofo ai​—ko tanatou pipiki ki te ʼu pelesepeto ʼo te Tohi-Tapu, ohage la ko te ʼu fakakaugā kovi pea mo te mānumānu koloā. (1 Petelo 5:8; 1 Kolonito 15:33; 1 Timoteo 6:​10) ʼI te agamāhani ko te maumauʼi ʼo te ʼu pelesepeto ʼo te Tohi-Tapu ʼe ko te ʼuluaki koga ʼaia ʼe ina taki ki te fai ʼo he ʼu agahala mamafa. Koia ke tou nonofo ʼi te koga meʼa maʼuhiga ʼaia. Koutou mulimuli ki te ʼu pelesepeto ʼo te Tohi-Tapu ia ʼaho nei, pea ʼe mole koutou maumauʼi anai te ʼu lao ʼa te ʼAtua ʼi te ʼapogipogi.

Te Fenua Moʼugaʼia ʼo Suta

Ko te tahi ʼu meʼa ʼi Sefela ʼe ko te fenua moʼugaʼia ʼo Suta. Neʼe ko te koga meʼa moʼugaʼia ʼaia neʼe fua lelei ai te pulapula, te lolo ʼo te oliva, pea mo te vino. ʼUhi ko tona māʼoluga, ko Suta neʼe ko he nonoʼaga lelei. Koia, ko te Hau ko Sotame neʼe ina laga ʼi ai “te ʼu koga meʼa mālohi pea mo te ʼu tule.” ʼI te ʼu temi maveuveu, ʼe feala ke feholaki te hahaʼi ki te ʼu koga meʼa ʼaia.​—2 Fakamatala 27:⁠4.

Tahi ʼaē meʼa, neʼe higoa ia Selusalemi ko Sione, ko he koga tāfito ʼo te fenua moʼugaʼia ʼo Suta. Neʼe hage ʼe fīmālie ia Selusalemi koteʼuhi neʼe takatakai ia e te ʼu moʼuga, pea ʼi te potu tokelau, ohage ko te tagata fai hisitolia ko Josèphe ʼi te ʼuluaki sēkulō, neʼe puipui e te ʼu kaupā e tolu. Kae ko te nonoʼaga ʼaia neʼe mole tonu ke gata ʼaki pe te ʼu kaupā pea mo te ʼu mahafu moʼo taupau ʼo te fīmālie. Tahi ʼaē meʼa ʼe tonu ke ʼi ai he vai. Ko te faʼahi ʼaia ʼe ʼaoga mokā ʼā takatakai nātou, koteʼuhi kapau ʼe mole ʼi ai he vai, pea ʼe vave ai te kākāʼi ʼo te hahaʼi ke nātou fakagata te tau.

Neʼe maʼu e Selusalemi te vai mai te foʼi Vai ʼo Siloame. Kae, ʼi te lolotoga ʼo te valu sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, moʼo teuteuʼi fakatomuʼa ʼo te ʼohofi e te kau Asilia, neʼe faʼu e te Hau ko Esekiasi te foʼi vai ʼi loto ʼo te ʼu kaupā moʼo puipui ʼo te foʼi Vai ʼo Siloame, ʼo ina pupunu te vai ʼi te loto kolo. Tahi ʼaē meʼa neʼe ina tāʼofi te ʼu matapuna vai ʼaē ʼi tuʼa ʼo te kolo, koia ʼi te ʼohofi ʼo nātou e te kau Asilia ʼe faigataʼa anai tanatou maʼu te vai maʼa nātou. (2 Fakamatala 32:​2-5; Isaia 22:11) ʼO mole gata aipe. Neʼe fai e Esekiasi he ala moʼo afeʼi ʼo he vai ke hū ki Selusalemi!

Neʼe higoaʼi ia ia ko he aseniolo faiva ʼo te temi muʼa, neʼe keli e Esekiasi te ala mai te matapuna vai ʼo Guihôn ʼo aʼu ki te foʼi Vai ʼo Siloame.b ʼO teitei meta 1,80 tona māʼoluga, ko te ala ʼaia ʼe meta 533 tona loa. Tou fakakaukauʼi muʼa te faʼahi ʼaia​—ko he ala ʼe teitei ko he kilometa e tahi vaelua tona loa, ʼo tuʼusi ʼi te maka! Ia ʼaho nei, kua hili kiai taʼu e 2 700, ko te hahaʼi ʼaē ʼe nātou ʼaʼahi ia Selusalemi, ʼe feala ke nātou mamata ki he gāue fakaofoofo ʼa te aseniolo ʼaia, ʼe ʼiloa ʼi te agamāhani ohage ko te ala ʼi te lalo kele ʼa Esekiasi.​—2 Hau 20:20; 2 Fakamatala 32:⁠30.

Ko te ʼu faiga ʼa Esekiasi moʼo puipui pea mo fakalahi ʼo te vai ʼo Selusalemi ʼe feala ke ina foaki mai kia tatou he ako ʼe ʼaoga. Ko Sehova ʼe ko “te matapuna ʼo te vai maʼuli.” (Selemia 2:​13) Ko tana ʼu manatu, ʼaē ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu, ʼe lagolago ki te maʼuli. Ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo te maʼuhiga ʼo te ako takitokotahi ʼo te Tohi-Tapu. Kae ko te fealagia ki te ako, pea mo te ikuʼaga ʼo te ʼatamai mālama, ʼe mole gata pe ʼi tona tafe atu kia koutou. ʼE tonu ke koutou ‘keli he ala,’ ke liliu te faʼahi ʼaia ko hakotou gāue katoa ʼi te ʼaho fuli, ke koutou fakaʼātea he koga fale ki te faʼahi ʼaia. (Tāʼaga Lea 2:​1-5; Efesi 5:​15, 16) Kapau ʼe koutou kamata te faʼahi ʼaia, koutou taupau maʼu takotou polokalama, ʼo koutou fakamuʼamuʼa takotou ako takitokotahi. Koutou tokaga ke ʼaua naʼa koutou tuku he tahi peʼe ko he meʼa ke ina faʼao mai ia koutou te vai ʼaia.​—Filipe 1:​9, 10.

Te ʼu Koga Meʼa Toafa

ʼI te potu hahake ʼo te ʼu moʼuga ʼo Suta ʼe tuʼu ai te Toafa ʼo Suta, ʼe toe higoa foki ko Yeshimôn, ko tona faka ʼuhiga ko te “Toafa.” (1 Samuele 23:​19, nota ʼi te lalo pasina) ʼI te Tai Kona, ko te koga meʼa ʼaia ʼe kakā, mo tona ʼu mafa ʼe makamakaʼia pea mo te ʼu mato. Ko tona mahifo ko meta e 1,200 ia kilometa e 24, ko te Toafa ʼo Suta ʼe ko he puipui moʼo tauʼi ʼo te ʼua mo te ʼu matagi ʼe haʼu mai te potu hihifo, pea koia ʼaē ʼe ina maʼu ai he tuʼakoi ʼo te ʼu ʼua lalahi. ʼE mahino ia ko te toafa ʼaia ʼaē neʼe ʼave kiai te tao ʼa Azazel ʼi te ʼAho ʼo te ʼu Faifakalelei. Tahi ʼaē meʼa neʼe ko te koga meʼa ʼaia neʼe hola kiai ia Tavite ʼuhi ko Saulo. Neʼe ko te koga meʼa pe ʼaia neʼe ʼaukai ai ia Sesu ʼi te ʼu ʼaho e 40 pea neʼe ʼahiʼahiʼi ai e te Tevolo.​—Levitike 16:​21, 22; Pesalemo 63, te talanoa; Mateo 4:​1-​11.

ʼE teitei ko kilometa e 160 ʼi te potu toga-hihifo ʼo te Toafa ʼo Suta ʼe ko te Toafa ʼo Parân. Tokolahi te hahaʼi ʼo Iselaele neʼe nātou feʼoloʼaki lolotoga taʼu e 40 ʼi tanatou mavae mai Esipito ki te Kele ʼo Te Fakapapau neʼe nātou nonofo ai. (Faka au 33:​1-​49) Neʼe tohi fēnei e Moisese ko “te tāʼofi lahi mo fakamataku, ʼe ʼi ai te ʼu gata kafokona pea mo te ʼu sekolopio pea mo te kele moamoa ʼe mole ʼi ai he vai.” (Teutalonome 8:​15) ʼE ko he meʼa fakapunamaʼuli ki te lauʼi miliona Iselaelite ʼaē neʼe nātou hāo! Kae, neʼe lagolago ia Sehova kia nātou.

ʼOfa pe ke liliu te faʼahi ʼaia ko te fakamanatu mai kia tatou ʼe toe feala pe ke lagolago ia Sehova kia tatou, tatau aipe ʼi te mālama ʼe fakapōʼuli ʼi te faʼahi fakalaumālie. ʼIo, ʼe tou haʼele foki ʼi te lotolotoiga ʼo te ʼu gata pea mo te ʼu sekolopio, ʼi hona ʼuhiga fakatā. ʼI te ʼaho fuli ʼe tonu ke tou felogoi mo te hahaʼi ʼaē ʼe mole nātou matataku ʼi te fai ʼo he palalau kafokona ʼe feala ke ʼulihi ai ʼatatou ʼu manatu. (Efesi 5:​3, 4; 1 Timoteo 6:​20) Ko nātou ʼaē ʼe faiga ke nātou tauhi ki te ʼAtua logope la te ʼu fihifihia ʼaia ʼe tonu ke fakavikivikiʼi. Ko tanatou agatonu ʼe ko he fakamoʼoni mālohi ʼaia ʼe lagolago ia Sehova kia nātou.

Te Moʼuga ʼo Kalemele

Ko te higoa ko Kalemele ko tona faka ʼuhiga ko te “Gāueʼaga.” Ko te koga meʼa maʼuli ʼaia ʼo te potu tokelau, ko tona loa ko kilometa e 50, pea ʼe fakamatalelei ʼaki te ʼu fuʼu vite, te ʼu fuʼu oliveto, pea mo te ʼu fuʼu ʼakau ʼaē ʼe fua. Ko te māʼoluga ʼo te koga meʼa moʼugaʼia ʼaia ʼe mole toe galo ʼi tona lelei pea mo tona matalelei. ʼE ʼui fēnei ia Isaia 35:2 ko “te matalelei ʼo Kalemele” ʼe ko he fakatā ʼo te matalelei pea mo te kele maʼuli ʼo te fenua ʼo Iselaele ʼaē neʼe toe fakatuʼu.

Neʼe lahi te ʼu meʼa neʼe hoko ʼi Kalemele. Neʼe ko te koga meʼa ʼaia ʼaē neʼe ʼahiʼahiʼi ai e Elia te ʼu polofeta ʼo Paale pea ko “te afi ʼa Sehova neʼe tō” ʼe ko te fakamoʼoni ʼo Tona māfimāfi. Tahi ʼaē meʼa, mai te tumutumu ʼo te Kalemele ʼaē neʼe fakatokagaʼi ai e Elia te kiʼi ʼao veliveli ʼaē neʼe liliu ai anai ko he ʼua lahi, ʼo fakaʼosi faka milakulo ai te magemage ʼi Iselaele. (1 Hau 18:​17-​46) Ko Eliseo te hōloga ʼo Elia, neʼe ʼi te Moʼuga ʼo Kalemele ʼi te temi ʼaē neʼe ʼalu ai te fafine ʼo Shounem ʼo kumi tokoni ki ai ʼuhi ko te mate ʼo tana tamasiʼi, pea ki muli age neʼe fakatuʼuake e Eliseo.​—2 Hau 4:​8, 20, 25-​37.

ʼI te ʼu mahifo ʼo Kalemele ʼe kei maʼu aipe te ʼu gāueʼaga, te ʼu fuʼu oliveto, pea mo te ʼu fuʼu vite. Lolotoga te fasiga taʼu mātala, ko te ʼu mahifo ʼaia ʼe ʼaofi ʼaki te ʼu fisiʼi teu matalelei. “Ko tou ʼulu ʼe hage ko te Kalemele,” ko te ʼui ʼaia ʼa Salomone ki te finemui Sulamite, lagi neʼe talanoa ki te matalelei ʼo tona lauʼulu peʼe ko te matalelei ʼo tona ʼulu ʼi tona kia.​—Katiko ʼo Te ʼu Katiko 7:⁠5.

Ko te matalelei ʼo te ʼu agaaga ʼaia ʼo te ʼu Moʼuga ʼo Kalemele ʼe ina fakamanatuʼi mai kia tatou te matalelei fakalaumālie ʼaē neʼe foaki e Sehova ki tana kautahi ʼi te temi nei. (Isaia 35:​1, 2) Ko te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼe nātou maʼuʼuli moʼoni ʼi te palatiso fakalaumālie, pea ʼe nātou lototahi mo te manatu ʼa te Hau ko Tavite, ʼaē neʼe ina tohi fēnei: “Ko te ʼu maea fua neʼe tō ifo kia te ʼau ʼi te ʼu koga meʼa ʼe lelei. ʼE moʼoni, ko taku meʼa ʼaʼaku ʼe ʼau leleiʼia.”​—Pesalemo 16:⁠6.

ʼE moʼoni, ʼe ʼi ai te ʼu faigataʼa ʼe tonu ke tauʼi e te puleʼaga fakalaumālie ʼa te ʼAtua ia ʼaho nei, ohage pe ko te kau Iselaelite ʼāfea neʼe nātou felāveʼi tuʼumaʼu mo te fakafeagai ʼo te ʼu fili ʼo te ʼAtua. Kae, ko te kau Kilisitiano moʼoni ʼe mole puli ia nātou ʼi he temi te ʼu tapuakina ʼaē ʼe foaki mai e Sehova​—ʼo kau ai mo te tuputupu ʼo te mālama ki te moʼoni ʼo te Tohi-Tapu, pea mo te famili fakatautehina ʼi te malamanei katoa, pea mo te fealagia ʼaē ke nātou maʼu ai te maʼuli heʼegata ʼi te palatiso fakakelekele.​—Tāʼaga Lea 4:​18; Soane 3:​16; 13:⁠35.

“Ohage Ko Te ’Ōloto ʼo Sehova”

Ko te Kele ʼo Te Fakapapau ʼo te temi muʼa neʼe matalelei. Neʼe fakahā lelei ohage ko he fenua ʼe “lahi ai te huʼa pipi pea mo te meli.” (Senesi 13:10; Ekesote 3:⁠8) Neʼe fakahigoaʼi e Moisese ko te “fenua lelei, ko te fenua ʼo te vaitafe, ʼo te ʼu matapuna pea mo te ʼu luo, ʼe nātou mafisi ʼi te mato pea mo te koga meʼa moʼugaʼia, ko he fenua ʼo te fulumeto pea mo te falena pea mo te fuʼu vite pea mo te fiku pea mo te ʼu kelenatini, ko he fenua ʼo te lolo ʼo te ʼu oliveto pea mo te meli, ko he fenua ʼe mole ke kai anai ki te pane ʼo te hoge, pea ʼe mole puli anai he meʼa, ko he fenua ʼe ko te ʼu maka ʼe liliu ko te ukamea pea mai te ʼu moʼuga ʼe ke toʼo anai te kapa.”​—Teutalonome 8:​7-9.

Kapau neʼe feala ke foaki e Sehova he taʼi koloā feiā, he nofoʼaga ki tana hahaʼi ʼi te temi ʼāfea, ʼe mahino ia ʼe feala ke ina toe foaki ki tana ʼu kaugana agatonu ʼo te temi nei, he kolōlia ʼi te palatiso ka mafola anai ʼi te kele katoa​—ʼaki tona ʼu moʼuga, tona ʼu sia, tona ʼu vaitafe, pea mo tona ʼu liuʼa. ʼIo, ko te Kele ʼo Te Fakapapau ʼo te temi muʼa mo tona ʼu agaaga fuli ʼe ko he ʼahiʼahi fakatomuʼa ʼo te palatiso fakalaumālie e tana kau Fakamoʼoni ia ʼaho nei, pea ʼe ko he ʼahiʼahi fakatomuʼa ʼo te Palatiso ʼi te mālama foʼou ka haʼu. Neʼe fakapapau ia Pesalemo 37:29 te meʼa ʼaē ka hoko anai: “ ʼE maʼu anai te kele e te kau faitotonu, pea ʼe nātou nonofo anai ʼi ai ʼo talu ai.” ʼI te temi ʼaē ka foaki ai e Sehova te nofoʼaga faka palatiso ki te hahaʼi talagafua, ʼe ko he meʼa fakafiafia anai tanatou vakaʼi tona ʼu “koga fale” fuli pea ʼo nātou fai te faʼahi ʼaia ʼo heʼegata!

[Kiʼi nota ʼi te lalo pasina]

[Mape ʼo te pasina 4]

Ko te Sefela neʼe ko te ʼā ʼi te hahaʼi ʼa te ʼAtua pea mo tonatou ʼu fili

[Paki ʼo te pasina 5]

Te ala ʼi te lalo kele neʼe fai e Esekiasi: ko tona loa ko meta e 533, ʼo tuʼusi ʼi te mata maka

[Paki ʼo te pasina 6]

Neʼe kumi e Tavite tona nonoʼaga ʼi te Toafa ʼo Suta, ʼuhi ko Saulo. Ki muli age neʼe ʼahiʼahiʼi ia Sesu e te Tevolo ʼi te faʼahi ʼaia

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Paki ʼo te pasina 7]

Ko te Moʼuga ʼo Kalemele, ʼaē neʼe fakalainoaʼi ai e Elia te ʼu polofeta ʼo Paale

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Paki ʼo te pasina 8]

“Ko Sehova tou ʼAtua ʼe ina fakahū koe ki te fenua lelei, ko te fenua ʼo te vaitafe, ʼo te ʼu matapuna pea mo te ʼu luo, ʼe nātou mafisi ʼi te mato pea mo te koga meʼa moʼugaʼia.”​—Teutalonome 8:⁠7