tupu ai tanatou manatu neʼe ko Sesu Kilisito, ia ia ʼaē neʼe ina fakatuʼu te Lotu Faka Kilisitiano.

ʼE Moʼoni Koa Te Puha Maka ʼAē Neʼe Tuku Ai Te ʼu Hui?

Ko te ʼu hui ʼa he tahi kua mate neʼe tuku ʼi te puha maka ʼi te kua ʼosi pala ʼo te sino ʼi te falemaka. Neʼe lahi te ʼu puha maka neʼe kaihaʼa ʼi te ʼu tānuma ʼi Selusalemi. Neʼe maʼu te puha maka ʼaē neʼe tohi ai te higoa ʼo Sakopo ʼi te fale fakatau meʼa ʼāfea, kae neʼe mole maʼu mai he kumiʼaga faka alekeolosia. Ko ia ʼaē ʼa ʼana te puha maka neʼe ina ʼui neʼe ina totogi tola e teau ʼi te ʼu taʼu 1970. Koia ʼe mole ʼiloʼi ia te haʼuʼaga ʼo te puha maka ʼaia. ʼE ʼui fēnei e te Polofesea ko Bruce Chilton ʼo te Bard College ʼi New York: “Kapau neʼe mole feala ke koutou fakamoʼoni pe neʼe maʼu ʼifea he meʼa kua ʼāfea pea mo tuku ʼifea lolotoga taʼu e 2 000, pea ʼe mole feala ke koutou fakapipiki te meʼa ʼaē neʼe koutou maʼu pea mo te hahaʼi ʼaē ʼe lagi faka ʼuhiga kiai.”

ʼI te mole maʼu e he ʼu fakamoʼoni faka alekeolosia kiai, neʼe ʼave e André Lemaire te puha maka ki te fale ʼi Iselaele ko te Geological Survey. Neʼe vakaʼi ai e te hahaʼi fai kumi peʼe neʼe gaohi te puha maka ʼaia ʼaki te kele ʼo te ʼuluaki peʼe ko te lua sēkulō ʼo totatou temi. Neʼe nātou ʼui “neʼe mole nātou maʼu he ʼu fakaʼiloga ʼe fakahā ai neʼe fakaʼaogaʼi he ʼu meʼa gāue ʼo totatou temi.” Neʼe faka fehuʼi te hahaʼi sivi Tohi-Tapu e te sulunale The New York Times pea neʼe nātou ʼui ko “te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼe feala ke nātou lagolago mālohi ki te fakamoʼoni ʼo ʼuhiga mo Sesu, kae ʼe fakatafito pe foki ki he ʼu fakamoʼoni ʼo he ʼu meʼa neʼe hoko.”

Neʼe ʼui e te sulunale Time “ ʼe teitei pe ko te hahaʼi fuli ʼaē neʼe ako ʼi te temi nei ʼe nātou tui neʼe maʼuli moʼoni ia Sesu.” Kae ʼe manatu ʼihi ʼe tonu ke ʼi ai he tahi fakamoʼoni kehe age ʼi te Tohi-Tapu ʼe ina fakamoʼoni te maʼuli moʼoni ʼo Sesu. ʼE tonu koa ke fakatafito e he tahi tana tui kia Sesu Kilisito ʼo mulimuli ki te alekeolosia? Koteā te fakamoʼoni ʼe tou maʼu ʼi te hisitolia ʼo ʼuhiga mo “te tagata ʼaē neʼe maʼuhiga tokotahi pea neʼe maʼuli ʼi te kele”?

Ko Sesu Kilisito Te Fakamoʼoni ʼAē Neʼe Maʼuli ʼi Te Kele

ʼE KOUTOU tui koa neʼe maʼuli ia te tagata ko Albert Einstein? ʼE lagi koutou tali ei, kae koteā tona tupuʼaga? Tokolahi neʼe mole nātou felāveʼi mo ia. Kae ko te fakamatala moʼoni ʼo te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina fai ʼe nātou fakamoʼoni ai neʼe maʼuli moʼoni. ʼE malave tona maʼuli ʼi te ʼu manatu faka scientifiques ʼuhi ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe ina maʼu. Ohage la, tokolahi ʼe nātou maʼu te hila mai te mālohi faka nukeleʼea, pea ʼe ʼi ai te pikipikiga lahi ʼo te faʼahi ʼaia mo te manatu ʼiloa ʼaē neʼe maʼu e Einstein, E=mc² (ʼe maʼu te mālohi mai te hilifaki liuliuga ʼo te mamafa ki te ʼalu fakavilivili ʼo te mālama).

ʼE toe tatau te ʼaluʼaga ʼaia mo Sesu Kilisito, ʼaē ʼe ʼui neʼe ko te tagata maʼuhiga tokotahi ʼi te hisitolia. Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe tohi ʼo ʼuhiga mo ia pea mo te hā lelei ʼo tona malave lahi ki te hisitolia ʼe ko he fakamoʼoni lahi ʼaia neʼe maʼuli moʼoni ia Sesu. Logola te maʼuhiga ʼo te maʼu e te alekeolosia te meʼa neʼe tohi ʼo ʼuhiga mo Sakopo, ʼaē neʼe tou talanoa kiai ʼi te ʼuluaki alatike, kae ko te maʼuli moʼoni ʼa Sesu ʼe mole fakalogo ki he ʼu meʼa neʼe faʼu e te tagata. ʼE feala ke tou maʼu te fakamoʼoni ʼo te maʼuli moʼoni ʼa Sesu ʼi te ʼu meʼa ʼaē neʼe tohi e te kau tagata fai hisitolia ʼo ʼuhiga mo ia pea mo tana kau tisipulo.

Te Fakamatala ʼa Te Kau Tagata Fai Hisitolia

Ohage la, koutou tokagaʼi te fakamatala ʼa Flavius Josèphe, ko te tagata faitohi ʼo te hisitolia ʼi te ʼuluaki sēkulō ʼaē neʼe ko te Faliseo. Neʼe talanoa kia Sesu Kilisito ʼi te tohi Jewish Antiquities. Logola ʼe mole tui ʼihi ki te moʼoni ʼo te ʼuluaki palalau ʼa Josèphe ʼo ʼuhiga mo Sesu ʼi tona ʼuhiga Mesia, kae ʼe ʼui e te Polofesea ko Louis H. Feldman ʼo te Univelesitē ʼo Yeshiva, tokolahi ʼe nātou tui ki te moʼoni ʼo tana lua palalau. Neʼe ʼui fēnei ai e Josèphe: “[Ko Ananiasi te pelepitelo lahi] neʼe ina fakatahitahi te ʼu tuʼi fakamāu ʼo te Sanetualio pea mo ina ʼaumai ki ʼonatou muʼa te tagata neʼe higoa ko Sakopo, te tēhina ʼo Sesu ʼaē neʼe higoa ko Kilisito.” (Jewish Antiquities, 20, 200) Ei, ko te Faliseo neʼe kau ki te magaʼi lotu ʼaē neʼe fakafeagai kia Sesu, neʼe ina fakamoʼoni ki te maʼuli moʼoni ʼa “Sakopo, te tēhina ʼo Sesu.”

Neʼe malave te maʼuli ʼa Sesu ki te ʼu gāue ʼaē neʼe fai e tana kau tisipulo. ʼI te pilisoni ʼa te ʼapositolo ko Paulo ʼi Loma ʼi te teitei taʼu 59 ʼo totatou temi, neʼe ʼui fēnei age kia te ia e te tagata pule ʼo te kau Sutea: “Kua matou iloi, ko te magai’lotu aena e felavei i te potu fuape mo te fakafehagai.” (Gaue 28:17-​22) Neʼe nātou faka higoaʼi te kau tisipulo ʼa Sesu ko “te magai’lotu aena.” Kapau neʼe nātou felāveʼi mo he fakafeagai ʼi te potu fuli pe, pea ʼe mahino ia ʼe talanoa anai kiai te kau tagata fai hisitolia ʼo te mālama.

Ko Tacite, ʼaē neʼe tupu ʼi te taʼu 55 ʼo totatou temi pea neʼe ko te tagata fai hisitolia lahi ʼi te malamanei katoa, neʼe talanoa ʼo ʼuhiga mo te kau Kilisitiano ʼi tana tohi Annales. ʼI te fakamatala ʼo ʼuhiga mo te tukugakoviʼi e Nelone te kau Kilisitiano ʼo ʼuhiga mo te toe vela lahi ʼaē neʼe hoko ʼi Loma ʼi te taʼu 64 ʼo totatou temi, neʼe ina tohi fēnei: “Neʼe tukugakoviʼi e Nelone pea mo ina tautea ki he ʼu fakamamahi te kūtuga ʼaē neʼe fehiʼaʼinaʼi ʼuhi ko tanatou ʼu aga, ʼaē neʼe fakahigoaʼi e te hahaʼi ko te kau Kilisitiano. Ko Kilisito, ʼaē ʼe haʼu mai ai tonatou higoa, neʼe tauteaʼi ia ia ki te mate lolotoga te temi ʼafio ʼa Tipele ʼaē neʼe fakalogo ki totatou kovana ko Posio Pilato.” Ko te fakamatala ʼaia ʼe ʼalutahi mo te fakamatala ʼaē ʼe tou maʼu ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo Sesu.

Ko te tahi tagata faitohi neʼe talanoa ki te ʼu tisipulo ʼa Sesu, neʼe ko Pline le Jeune, te kovana ʼo Pitinia. ʼI te teitei taʼu 111 ʼo totatou temi, neʼe faitohi ia Pline ki te Hau ko Trajan, ʼo ina kole ai pe koteā ʼaē ʼe tonu ke ina fai ki te kau Kilisitiano. Neʼe tohi e Pline ko te hahaʼi ʼaē neʼe tukugakoviʼi hala ʼe ko ni kau Kilisitiano, neʼe tonu ke nātou fetapā ki he ʼu ʼatua pea mo tauhi te fakatātā ʼo Trajan, moʼo fakamoʼoni neʼe mole ko he kau Kilisitiano. Neʼe hoko atu fēnei e Pline: “Neʼe ʼui ʼe mole feala ke fakakinauʼi he Kilisitiano moʼoni ke ina fai te ʼu meʼa ʼaia.” ʼE ko te fakamoʼoni ʼaia ʼo te maʼuli moʼoni ʼa Kilisito, pea neʼe tali e tana ʼu tisipulo ke nātou mamate he neʼe nātou tui kia te ia.

ʼI tana fakanounou te ʼu fakamatala ʼo ʼuhiga mo Sesu Kilisito pea mo tana kau tisipulo ʼaē neʼe fai e te hahaʼi fai hisitolia ʼo te ʼuluaki pea mo te lua sēkulō, ʼe ʼui fēnei e te tohi The Encyclopædia Britannica (ʼo te taʼu 2002): “ ʼE hā ʼaki mai ʼi te ʼu fakamatalatala kehekehe ʼaia, māʼiape la mo te hahaʼi ʼo te temi muʼa ʼaē neʼe fakafeagai ki te Lotu Faka Kilisitiano neʼe mole nātou lotolotolua neʼe maʼuli moʼoni ia Sesu. Neʼe kamata fakafihiʼi ʼi te fakaʼosi ʼo te 18 sēkulō, lolotoga te 19 sēkulō pea mo te kamata ʼo te 20 sēkulō.”

Te Fakamoʼoni ʼa Te ʼu Tisipulo ʼa Sesu

ʼE ʼui fēnei e The Encyclopedia Americana: “ ʼE maʼu ʼi te Tauhi Foʼou te ʼu teitei fakamoʼoni fuli ʼo ʼuhiga mo te fakamatala ʼo te maʼuli ʼo Sesu pea mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko kia te ia, pea mo te ʼu ʼuluaki fakamahino faka Kilisitiano ʼo tona malave lahi kia nātou.” Ko te hahaʼi lotolotolua ʼe lagi mole nātou tali te Tohi-Tapu ohage ko he fakamoʼoni ʼo te maʼuli ʼo Sesu. Kae ko te ʼu manatu e lua ʼe fakatafito ki te ʼu fakamatala faka Tohi-Tapu ʼe tokoni tāfito mai ke fakamoʼoni neʼe maʼuli moʼoni ia Sesu ʼi te kele.

Ohage ko te meʼa ʼaē neʼe tou ʼui, ko te ʼu manatu lalahi ʼaē neʼe maʼu e Einstein ʼe nātou fakamoʼoni neʼe maʼuli moʼoni ia ia. ʼO toe feiā aipe, ko te ʼu akonaki ʼa Sesu ʼe nātou fakamoʼoni neʼe maʼuli moʼoni. Ohage la ko te Akonaki ʼi te Moʼuga, ko te akonaki ʼiloa neʼe fai e Sesu. (Mateo, kapite 5 ki te 7) Neʼe tohi e te ʼapositolo ko Mateo te malave ʼo tana akonaki ʼaia ki te hahaʼi: “Nee ofolele te hahai ki tana akonaki. He nee fai akonaki Sesu kia natou o hage ko he tahi nee ina mau te pule.” (Mateo 7:​28, 29) ʼO ʼuhiga mo te malave ʼo te akonaki ki te hahaʼi ʼi te ʼu sēkulō, neʼe tohi fēnei e te Polofesea ko Hans Dieter Betz: “Neʼe mole malave pe te Akonaki ʼi te Moʼuga ki te Lotu Faka Sutea pea mo Faka Kilisitiano, pea mo te Potu Uesite.” Neʼe ina toe ʼui ko te akonaki ʼaia neʼe “leleiʼia ʼi te kele katoa.”

Koutou tokagaʼi te ʼu palalau poto ʼaē ʼe nounou kae ʼaoga ʼe tou maʼu ʼi te Akonaki ʼi te Moʼuga: “Ko ae e ina pâaki tou kauahe matau pea ke fakahaga ki ai tou tahi kauahe.” “Koutou tokaga lelei naʼa koutou fai takotou faitotonu ʼi muʼa ʼo te hahaʼi.” “ ʼAua naʼa koutou hoha ʼo ʼuhiga mo te ʼapogipogi, heʼe ko te ʼapogipogi ʼe ʼi ai anai tona ʼu hoha ʼo ʼona.” “Aua tautou . . . laku outou lopa ia mua o te u puaka.” “Koutou [haga] kole, pea e foaki atu anai kia koutou.” “Ko meafuape e koutou fakaamuʼage ke fai kia koutou e te hahai, pea koutou fai feia’pe kia natou.” “Koutou hu i te matapa fasiʼi.” “E koutou iloi anai natou i onatou fua.” “Ko te akau lelei fuape e fua lelei.”​—Mateo 5:​39; 6:​1, 34, MN; 7:​6, 7, 12, 13, 16, 17.

ʼE mahino papau ia neʼe kua koutou ʼosi logo ki te ʼu palalau ʼaia peʼe ko tona manatu tāfito. Lagi ko he ʼu tākuga lea ʼi takotou lea. Neʼe toʼo fuli te ʼu palalau ʼaia mai te Akonaki ʼi te Moʼuga. Ko te malave ʼo te akonaki ʼaia ki te hahaʼi mo te ʼu agaʼi fenua ʼe ko he fakamoʼoni lahi ʼaia ʼo te maʼuli ʼo “te tagata faiako lahi.”

Tou fakakaukauʼi age muʼa mo kanapaula neʼe faʼu pe e he tahi ʼi tona ʼatamai he tagata ʼe higoa ko Sesu Kilisito, pea ʼaki tona poto ʼe ina faʼu he ʼu akonaki ʼo ina ʼui ʼi te Tohi-Tapu ko Sesu ʼaē neʼe ina fai. ʼE mole faiga anai koa e te tagata ʼaia ke tali e te hahaʼi fuli te ʼu akonaki ʼa Sesu? Kae neʼe tohi fēnei e te ʼapositolo ko Paulo: “ ʼE kole e te kau Sutea he ʼu fakaʼiloga pea ko te kau Keleka ʼe nātou kumi te poto; kae kia tatou ʼe tou fagonogono ko Kilisito neʼe haʼi ki te pou, meʼa faka tūkia ki te Sutea pea ko he meʼa fakavale ki te ʼu puleʼaga.” (1 Kolonito 1:​22, 23, MN ) Ko te logo ʼo ʼuhiga mo Kilisito ʼaē neʼe haʼi ʼi te pou neʼe mole loto kiai te kau Sutea pea mo te hahaʼi ʼo te ʼu puleʼaga. Neʼe ko Kilisito ʼaē neʼe faka mafola e te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō. He koʼe koa ʼe fakamatala ʼo ʼuhiga mo Kilisito neʼe haʼi ʼi te pou? ʼUhi ko te ʼu tagata ʼaē neʼe nātou tohi te Tohi-Tapu Faka Keleka Faka Kilisitiano neʼe nātou fakamatala te moʼoni ʼo ʼuhiga mo te maʼuli pea mo te mate ʼa Sesu.

Ko te tahi manatu ʼe lagolago ki te maʼuli moʼoni ʼa Sesu ʼe ko te faʼafai ʼo tana kau tisipulo ʼi tanatou faka mafola tana ʼu akonaki. Lagi taʼu e 30 ʼi te kua ʼosi kamata e Sesu tona minisitelio, neʼe feala ke ʼui e Paulo ko te logo lelei “neʼe faka mafola ʼi te ʼu meʼa katoa ʼaē neʼe fakatupu ʼi te lalo lagi.” (Kolose 1:​23, MN ) ʼE moʼoni, neʼe mafola te ʼu akonaki ʼa Sesu ʼi te mālama ʼaia ʼo te temi muʼa logola te fakafeagai. Ko Paulo, ʼaē neʼe fakatagaʼi ʼuhi neʼe ko he Kilisitiano, neʼe ina tohi fēnei: “Kapau nee mole tuuake Kilisito, e noa tamatou akonaki pea e noa mo tautou tui.” (1 Kolonito 15:12-​17) Kapau neʼe vaʼiganoa te faka mafola ʼo Kilisito ʼaē neʼe mole fakatuʼuake, pea neʼe toe vaʼiganoa age tanatou faka mafola ʼaē ia Kilisito ʼaē neʼe mole maʼuli moʼoni ia. ʼO mulimuli ki te fakamatala ʼa Pline le Jeune, neʼe lotolelei te kau Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō ke nātou mamate ʼuhi ko tanatou tui kia Kilisito Sesu. Neʼe nātou tali hanatou mamate maʼa Kilisito heʼe neʼe ko he tahi ʼe moʼoni, pea neʼe maʼuli moʼoni ohage ko tona fakamatala ʼi te ʼu Evaselio.

Kua Koutou Sio Ki Te Fakamoʼoni

Neʼe fakamaʼua ki te kau Kilisitiano ke nātou tui ki te fakatuʼuake ʼo Sesu Kilisito ʼi muʼa ʼo tanatou lava fai faka mafola. ʼE feala mo koutou ke koutou sio kia Sesu kua fakatuʼuake ʼuhi ko tona malave ia ʼaho nei.

ʼI muʼa ʼo te tutuki ʼo Sesu ki te pou, neʼe ina fai he lea faka polofeta ʼe lahi ʼo ʼuhiga mo tana ʼafio ʼi te temi ka haʼu. Neʼe ina toe fakahā ʼe fakatuʼuake anai pea mo heka anai ʼi te toʼomataʼu ʼo te ʼAtua, ʼo atalitali ki te temi ʼaē ka ina tauʼi ai tona ʼu fili. (Pesalemo 110:1; Soane 6:​62; Gaue 2:​34, 35; Loma 8:​34) Ki muli age ʼe ina kapu anai ia Satana mo tana ʼu temonio mai lagi.​—Apokalipesi 12:​7-9.

Ko ʼafea ʼaē neʼe hoko ai te faʼahi fuli ʼaia? Neʼe foaki e Sesu ki tana kau tisipulo ‘te fakaʼiloga ʼo tana ʼi henī pea mo te fakaʼosi ʼo te tuʼu ʼaenī.’ ʼE kau ki te fakaʼiloga ʼo tana ʼi henī te ʼu tau lalahi, te ʼu hoge, te ʼu mafuike, te hā ʼo te ʼu polofeta loi, te tuputupu ʼo te manukiʼi ʼo te lao pea mo he ʼu mahaki fakamataku. Neʼe tonu ke hoko te ʼu malaʼia ʼaia, heʼe ʼaki te kapu ʼa Satana te Tevolo neʼe faka ʼuhiga ai ko he “malaʼia ki te kele.” Neʼe lī ifo te Tevolo ki te kele “mo tona ʼita lahi, he kua ina ʼiloʼi kua nounou tona temi.” Pea ʼe toe kau ki te fakaʼiloga te faka mafola ʼo te logo lelei ʼo te Puleʼaga ʼi “te kele katoa, ko he meʼa fakamoʼoni ia ki te ʼu puleʼaga katoa.”​—Mateo 24:​3-​14, MN; Apokalipesi 12:12, MN; Luka 21:7-19.

Neʼe hoko te ʼu meʼa ʼaē neʼe fakakikite e Sesu. Talu mai te ʼUluaki Tau Faka Malamanei ʼi te 1914, kua tou sio ki te ʼu fakamoʼoni kehekehe ʼo te kua henī ʼa Sesu Kilisito. Kua ʼafio ʼi tona ʼuhiga Hau ʼo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua pea ʼe malave ʼaupito. Ko takotou maʼu te nusipepa ʼaenī ʼe ko te fakamoʼoni ʼaia ʼo te fakahoko ia ʼaho nei te fai faka mafola ʼo te Puleʼaga.

Ke lahi age takotou mahino ki te malave ʼo te maʼuli ʼo Sesu ki totatou temi, ʼe tonu ke koutou ako te Tohi-Tapu. He koʼe ʼe mole koutou kole ki te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova he tahi ʼu manatu ʼo ʼuhiga mo te ʼi henī ʼa Sesu?

[Paki ʼo te pasina 5]

Ko Josèphe, mo Tacite, pea mo Pline le Jeune neʼe nātou talanoa kia Sesu Kilisito pea mo tana kau tisipulo

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

All three images: © Bettmann/CORBIS

[Paki ʼo te pasina 7]

Neʼe tui papau te ʼu ʼuluaki Kilisitiano ko Sesu neʼe maʼuli moʼoni