Ko He Tohi ʼe Haʼu Mai Te ʼAtua
“Neʼe mole heʼeki he temi neʼe fai ai te lea faka polofeta ʼaki te finegalo ʼo te tagata, kae neʼe palalau ni ʼu tagata ʼaki te fakatotonu ʼa te ʼAtua, he neʼe uga nātou e te laumālie maʼoniʼoni.”—2 Petelo 1:21.
1, 2. (a) He koʼe ʼe feʼekeʼaki ʼihi peʼe ʼaoga moʼoni koa te Tohi-Tapu ki totatou maʼuli ia ʼaho nei? (b) Koteā te ʼu faʼahiga fakamoʼoni e tolu ʼaē ʼe feala ke tou fakaʼaogaʼi moʼo fakahā ai ko te Tohi-Tapu ʼe haʼu mai te ʼAtua?
ʼE ʼAOGA koa te Tohi-Tapu ki te hahaʼi ʼi te kua ōvi mai ʼo te 21 sēkulō? ʼE ʼui e ʼihi, ʼe mole hona ʼaoga. Ko te tōketā ko Eli S. Chesen neʼe ina fakamahino pe koʼe ʼi tana manatu, ʼe mole kei ʼaoga te Tohi-Tapu, ʼo ina ʼui fēnei: “ ʼE mole he tahi ʼe ina uga anai te hahaʼi ke nātou fakaʼaogaʼi he tohi ʼo te chimie neʼe tā ʼi te taʼu 1924 moʼo akoʼi te chimie ia ʼaho nei—kua lahi ʼaupito te ʼu meʼa foʼou ʼe tou ʼiloʼi ʼo ʼuhiga mo te chimie talu mai te taʼu ʼaia.” ʼE feala pe ke ʼui e ʼihi, ʼe tonu te manatu ʼaia. ʼE moʼoni, talu mai te ʼu temi muʼa ʼaē neʼe tohi ai te Tohi-Tapu, kua lahi te ʼu meʼa neʼe ako e te hahaʼi ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa fakapoto lalahi, mo te fakakaukau ʼa te tagata, pea mo tana aga. Koia, ko ʼihi ʼe nātou feʼekeʼaki fēnei: ‘Ko te tohi ʼāfea ʼaia, ʼe mole feala koa la ke tuʼu ai he ʼu meʼa ʼe fakafeagai ki te ʼu meʼa fakapoto lalahi? ʼE feala koa ke maʼu ai he ʼu tokoni ʼe ʼaoga ki totatou maʼuli ia ʼaho nei?’
2 ʼE tali tonu e te Tohi-Tapu ki te ʼu fehuʼi ʼaia. Ia 2 Petelo 1:21, ʼe fakahā mai ko te kau polofeta ʼo te Tohi-Tapu ‘neʼe nātou palalau ʼaki te fakatotonu ʼa te ʼAtua, he neʼe uga nātou e te laumālie maʼoniʼoni.’ Koia, ʼe fakahā e te Tohi-Tapu, ʼe ko he tohi ʼe haʼu ia mai te ʼAtua. Kae ʼe lava feafeaʼi hatatou uga te hahaʼi ke nātou faka tui ki te faʼahi ʼaia? Tou vakaʼi ia fakamoʼoni e tolu ʼe hā ʼaki mai, ko te Tohi-Tapu ʼe ko te Folafola ʼa te ʼAtua: (1) ʼE ʼalutahi mo te ʼu meʼa fakapoto lalahi, (2) ʼe tuʼu ai he ʼu pelesepeto ʼe kei ʼaoga ki totatou maʼuli ia ʼaho nei, (3) ʼe tohi ai he ʼu lea faka polofeta kua ʼosi hoko, pea ʼe fakamoʼoni kiai te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te hisitolia.
Ko He Tohi ʼe ʼAlutahi Mo Te ʼu Meʼa Fakapoto Lalahi
3. He koʼe neʼe mole fai he fakafihi ki te Tohi-Tapu logope la te ʼu meʼa fakapoto lalahi foʼou ʼaē neʼe maʼu?
3 Ko te Tohi-Tapu ʼe mole ko he tohi moʼo fakahā te ʼu meʼa fakapoto lalahi. Kae ʼe ko he tohi ʼe ina fakahā te moʼoni, pea ko te moʼoni ʼe mole fetogi ʼaki te temi. (Soane 17:17) Ko te ʼu meʼa foʼou ʼaē kua ʼiloʼi e te kau popoto, neʼe mole fakafihiʼi ai te Tohi-Tapu. Ka talanoa te Tohi-Tapu ki te ʼu meʼa ʼaē ʼe pipiki ki te ʼu meʼa fakapoto lalahi, ʼe mole talanoa ia ki te ʼu manatu “ ʼa te kau popoto” ʼo te ʼu temi ʼāfea ʼaē neʼe ko he ʼu fagana. ʼI tona fakahagatonu, ʼe tohi ai he ʼu manatu ʼe felogoi lelei mo te ʼu meʼa fakapoto lalahi, pea neʼe fakafeagai te ʼu manatu ʼaia ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe tui māhani kiai te hahaʼi ʼi te ʼu temi ʼāfea. Ohage la, koutou fakatokagaʼi te felogoi lelei ʼa te Tohi-Tapu pea mo te manatu ʼa te kau tōketā.
4, 5. (a) Koteā te meʼa ʼaē neʼe mole mahino kiai te kau tōketā ʼāfea ʼo ʼuhiga mo te ʼu mahaki? (b) He koʼe ʼe feala ke tou ʼui, neʼe ʼiloʼi lelei e Moisese te ʼu faitoʼo ʼa te kau tōketā Esipito?
4 ʼI te ʼu temi ʼāfea, neʼe mole ʼiloʼi e te kau tōketā peʼe feafeaʼi te mafola ʼo te ʼu mahaki, pea neʼe mole mahino kia nātou te maʼuhiga ʼaē ke maʼa tonatou maʼuli moʼo tāʼofi te ʼu mahaki. ʼE lahi te ʼu faitoʼo neʼe fai e te kau tōketā ʼāfea, ʼe ko he ʼu meʼa fakamataku kia tatou ʼi te temi ʼaenī. Ko te tohi ʼāfea ʼaē ʼe tou maʼu ʼo ʼuhiga mo te ʼu mahaki ʼe ko te Papyrus Ebers, ko te tohi ʼe tānaki ai te ʼu faitoʼo ʼa te kau Esipito, pea neʼe tohi ʼi te teitei taʼu 1550 ʼi muʼa ʼo totatou temi. ʼE maʼu ai te ʼu faitoʼo e 700 ki te ʼu lavea kehekehe, “mai te uʼusi ʼo kita e te kolokotile ʼo aʼu ki te mamahi ʼo te paninia ʼo tokita kauʼi vaʼe.” ʼE lahi te ʼu faitoʼo neʼe mole honatou fua, pea ko ʼihi faitoʼo neʼe feala ke tuʼutāmaki ai te hahaʼi. Moʼo faitoʼo te tahi lavea, neʼe ʼui e te tohi ʼaia ʼe tonu ke fakaʼaogaʼi te fekau ʼa te tagata ʼo fefioʼaki mo te tahi ʼu meʼa.
5 Ko te tohi ʼaia ʼo te ʼu faitoʼo ʼa te kau Esipito, neʼe tohi ʼi te temi ʼaē neʼe fai ai te ʼu ʼuluaki tohi ʼo te Tohi-Tapu, ʼaē neʼe kau ai te Lao Faka Moisese. Ko Moisese, ʼaē neʼe tupu ʼi te taʼu 1593 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe lahilahi ake ʼi Esipito. (Ekesote 2:1-10) ʼI tana lahilahi ake ʼi te ʼapi ʼo Falaone, neʼe “akoʼi [ia Moisese] ʼi te poto fuli pe ʼa te kau Esipito.” (Gāue 7:22) Neʼe feʼiloʼi lelei ʼaki mo “te kau tōketā” ʼo Esipito. (Senesi 50:1-3) Ko te ʼu meʼa ʼaē neʼe tohi e Moisese, neʼe mulimuli koa ki tanatou ʼu faitoʼo ʼaē neʼe mole lelei pea mo fakatupu tuʼutāmaki?
6. Koteā te lekula ʼo te Lao Faka Moisese ʼo ʼuhiga mo te maʼuli maʼa, ʼaē ʼe faka tui kiai te ʼu tōketā ʼo te temi ʼaenī?
6 Kailoa, kae ko te Lao Faka Moisese, ʼaē neʼe kau kiai te ʼu lekula ʼo ʼuhiga mo te maʼuli maʼa ʼe faka tui kiai te kau tōketā ʼo te temi ʼaenī. Ohage la, ko te tahi lao ʼo ʼuhiga mo te ʼu nofoʼaga faka temi ʼa te kau solia neʼe ina fakamaʼua kia nātou ke nātou tanu tonatou ʼu fekau ʼi te tuʼa nofoʼaga. (Teutalonome 23:13) Ko te fakatuʼutuʼu ʼaia neʼe ko he puipui lelei. Neʼe feala ai hanatou taupau he ʼu matapuna vai maʼa, pea neʼe tāʼofi ai te faka mafola ʼo te ʼu mikolope e te ʼu lago pea neʼe ko he puipui ʼaia ʼa te hahaʼi ki te liligi ʼaē ʼe mamate ai te toko lauʼi miliona hahaʼi ʼi te taʼu fuli, pea tāfito ʼi te ʼu fenua masiva.
7. Koteā te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo te Lao Faka Moisese ʼaē neʼe ʼaoga moʼo tāʼofi te mafola ʼo te ʼu mahaki?
7 Neʼe tohi ʼi te Lao Faka Moisese te tahi ʼu lekula ʼo ʼuhiga mo te maʼuli maʼa, pea neʼe ʼaoga moʼo tāʼofi te mafola ʼo te ʼu mahaki. Ko he tahi neʼe feala ke mafola tona mahaki ki te tahi ʼu hahaʼi, neʼe tonu ke fakamamaʼo ia ia ʼi te hahaʼi. (Levitike 13:1-5) Ko te ʼu mutuʼi meʼa peʼe ko te ʼu ipu ʼaē neʼe lave kiai he manu kua mate (lagi ʼuhi ko he mahaki), neʼe tonu ke fakamaʼa ʼi muʼa ʼo tona toe fakaʼaogaʼi, pe neʼe tonu ke maumauʼi. (Levitike 11:27, 28, 32, 33) Kapau neʼe fāfā he tahi ki he sino kua mate, neʼe liliu ia ʼo heʼemaʼa pea neʼe tonu ke ina fakahoko he toʼotoʼoga ʼo ʼuhiga mo tona fakamaʼa, ʼo ina fakamaʼa tona ʼu mutuʼi meʼa pea mo maʼanu. Lolotoga te ʼu ʼaho e fitu ʼo tona heʼemaʼa, neʼe tapu tana fakaōvi ki te hahaʼi.—Faka au 19:1-13.
8, 9. He koʼe ʼe feala ke tou ʼui, ko te ʼu lekula ʼo te Lao Faka Moisese ʼo ʼuhiga mo te maʼuli maʼa neʼe lelei ʼaupito māʼiape la te mole heʼeki ʼiloʼi e te kau tōketā te ʼu faʼahi ʼaia?
8 ʼE ʼiloga mai ʼi te ʼu lekula ʼaia ʼo ʼuhiga mo te maʼuli maʼa he faʼahiga poto neʼe hoki ʼiloʼi e te kau popoto ʼo te temi ʼaenī. Ko te kau tōketā popoto ʼo te temi ʼaenī, ʼe lahi te ʼu meʼa neʼe nātou ako ʼo ʼuhiga mo te mafola ʼo te ʼu mahaki pea mo te faitoʼo moʼo tāʼofi ʼo te ʼu mahaki ʼaia. Ohage la, ko te ʼu ako ʼa te kau tōketā ʼi te 19 sēkulō neʼe iku ki te fakaʼaogaʼi ʼo te antisepsie—ko te fakamaʼa ʼo meʼa fuli moʼo tāʼofi te mafola ʼo te ʼu mikolope. Ko te meʼa ʼaē neʼe hoko ʼaki, neʼe siʼisiʼi te mafola ʼo te ʼu mahaki pea mo te ʼu mate tautonu. ʼI te taʼu 1900, neʼe lahi te ʼu fenua ʼo Eulopa pea mo Amelika, neʼe maʼuʼuli ai te hahaʼi ia tau pe e 50. Talu mai ai, neʼe fakaloaloaga ʼaupito te maʼuli ʼo te hahaʼi, ʼo mole ʼuhi pe ko te ʼu faitoʼo foʼou ʼaē neʼe fai, kae neʼe toe hoko pe foki ʼuhi ko te maʼuli maʼa ʼa te hahaʼi.
9 Kae kua hili kiai taʼu ʼe lauʼi afe ʼi muʼa ʼo te ʼiloʼi e te kau tōketā peʼe feafeaʼi te mafola ʼo te ʼu mahaki, neʼe kua ʼosi fakahā e te Tohi-Tapu te ʼu fakatuʼutuʼu ʼaē ʼe feala ke tou fai moʼo puipui ʼo tatou mai te ʼu mahaki. Koia ʼe mole tou punamaʼuli ai ki te ʼui ʼa Moisese ʼo ʼuhiga mo te hahaʼi Iselaelite ʼo tona temi, neʼe nātou maʼuʼuli lolotoga taʼu e 70 peʼe 80. (Pesalemo 90:10) Neʼe ʼiloʼi feafeaʼi e Moisese te ʼu lekula ʼaia ʼo ʼuhiga mo te maʼuli maʼa? ʼE fakamahino fēnei mai e te Tohi-Tapu: Ko te Lao “neʼe fakahā mai e te ʼu ʼaselo.” (Kalate 3:19) Ei, ko te Tohi-Tapu ʼe mole ko he tohi ʼe haʼu mai te poto fakatagata, kae ʼe ko he tohi ʼe haʼu mai te ʼAtua.
Ko He Tohi ʼe ʼAoga Ki Totatou Maʼuli Ia ʼAho Nei
10. Logope la neʼe fakaʼosi te Tohi-Tapu kua hili kiai taʼu ʼe teitei 2 000 ki muʼa atu, e feafeaʼi te ʼu tokoni ʼaē ʼe tou maʼu ai?
10 Ko te ʼu tohi ʼaē neʼe faʼu moʼo tokoni ki te hahaʼi, ʼe mole fualoa tona ʼaoga pea ʼe tonu ke toe vakaʼi te ʼu tokoni ʼaē ʼe maʼu ai peʼe tonu ke fetogi. Kae ʼe mole feiā ki te Tohi-Tapu. ʼE ʼui ia Pesalemo 93:5: “ ʼE feala hamatou falala ki tau ʼu fakamanatu.” Logope la neʼe fakaʼosi te Tohi-Tapu kua hili kiai teitei taʼu e 2 000, kae ʼe kei ʼaoga tana ʼu tokoni. Pea ʼe ʼaoga tatau te ʼu tokoni ʼaia, tatau aipe pe koteā totatou lanu peʼe ko te fenua ʼaē ʼe tou maʼuʼuli ai. Koutou fakatokagaʼi te ʼu tokoni ʼo te Tohi-Tapu ‘ ʼe feala ke tou falala kiai,’ pea ʼe kei ʼaoga kia tatou ia ʼaho nei.
11. Ki muʼa atu, neʼe koteā te manatu ʼa te ʼu mātuʼa ʼo ʼuhiga mo te akoʼi ʼo tanatou fānau?
11 Kua hili kiai ni ʼu taʼu, tokolahi te ʼu mātuʼa—ʼaē neʼe uga e te ʼu “manatu foʼou” ʼo ʼuhiga mo te akoʼi ʼo te fānau—neʼe nātou manatu, “ ʼe tapu ke kita tapuʼi he meʼa.” ʼI tanatou manatu, kapau ʼe nātou fai he ʼu tuʼakoi, pea ʼe feala anai ke fakatupu kovi ki tanatou ʼu tamaliki pea mo fakatupu lotomamahi kia nātou. Ko he ʼu hahaʼi fai tokoni fakamalotoloto, neʼe nātou fakaloto mālohiʼi te ʼu mātuʼa ke ʼaua naʼa nātou faʼa akonakiʼi tanatou fānau. Kae ohage ko tona ʼui e te nusipepa New York Times, ko te tokolahi ʼo te hahaʼi ʼaia ia ʼaho nei, ʼe nātou “fakaloto mālohiʼi te ʼu mātuʼa ke ʼāsili age tanatou akonakiʼi tanatou fānau, pea ke nātou toe puleʼi nātou.”
12. Koteā te faka ʼuhiga ʼo te kupu faka Keleka ʼaē ʼe fakaliliu ʼaki te kupu “akonaki,” pea he koʼe ʼe ʼaoga te akonaki ʼaia ki te fānau?
12 Kae kua fualoa te fai e te Tohi-Tapu he ʼu tokoni fakapotopoto ʼo ʼuhiga mo te akoʼi ʼo te fānau. ʼE ina fai te tokoni ʼaenī: “ ʼU tāmai, ʼaua naʼa koutou fakakinakinaʼi takotou fānau, kae ke koutou haga akoʼi nātou ke nātou maʼu te akonaki pea mo te manatu ʼa Sehova.” (Efesi 6:4) Ko te kupu faka Keleka ʼaē ʼe fakaliliu ʼaki te kupu “akonaki” ʼe faka ʼuhiga ki te “ako.” ʼE ʼui e te Tohi-Tapu, ko te akonaki, peʼe ko te ako ʼe ko he fakamoʼoni ʼaia ʼo te ʼofa ʼa te ʼu mātuʼa ki tanatou fānau. (Tāʼaga Lea 13:24) ʼE maʼuʼuli lelei anai te fānau, kapau ʼe takitaki nātou e te ʼu lekula ʼaē ʼe tokoni anai kia nātou ke nātou ʼiloʼi te meʼa ʼaē ʼe lelei pea mo te meʼa ʼaē ʼe kovi. Ko te akonakiʼi fakapotopoto ʼo nātou ʼe ina fakafimālieʼi nātou; heʼe nātou ʼiloʼi ai, ʼe tokaga tanatou ʼu mātuʼa kia nātou pea mo nātou tuʼaniaʼi tonatou ka haʼu.—Vakaʼi ia Tāʼaga Lea 4:10-13.
13. (a) Koteā te fakatokaga ʼaē ʼe fai e te Tohi-Tapu ki te ʼu mātuʼa ʼo ʼuhiga mo te akoʼi ʼo te fānau? (b) Koteā te faʼahiga akonaki ʼaē ʼe fakahinohino mai e te Tohi-Tapu?
13 Kae ko te Tohi-Tapu ʼe ina fakatokagaʼi te ʼu mātuʼa ki te faʼahiga akonakiʼi ʼo tanatou fānau. ʼE mole tonu ke aga fefeka te ʼu mātuʼa. (Tāʼaga Lea 22:15) ʼE mole tonu ke nātou gaohi koviʼi te fānau. ʼE mole tonu ke hoko he ʼu agamālohi fakasino ʼi he loto fale ʼe mulimuli ki te ʼu pelesepeto ʼa te Tohi-Tapu. (Pesalemo 11:5) ʼO toe feiā aipe mo te ʼu palalau fefeka, mo te valoki tuʼumaʼu, ʼe feala ke fakatupu kovi ki te fiafia ʼo he tamasiʼi. (Vakaʼi ia Tāʼaga Lea 12:18.) ʼE fai e te Tohi-Tapu te fakatokaga fakapotopoto ʼaenī ki te ʼu mātuʼa: “ ʼAua naʼa koutou fakakinakinaʼi takotou fānau, naʼa tupu ai hanatou lotovaivai [peʼe “naʼa koutou maumauʼi anai tonatou loto,” Phillips].” (Kolose 3:21) ʼE fakaloto mālohiʼi tatou e te Tohi-Tapu ke tou fai he ʼu fakatuʼutuʼu moʼo puipui tatatou fānau. Ia Teutalonome 11:19, ʼe tokoni ai ki te ʼu mātuʼa ke nātou fakaʼaogaʼi tonatou ʼu temi mālōlō moʼo akoʼi ki tanatou fānau te aga ʼaē ʼe tonu ke nātou fai pea mo te ʼu meʼa fakalaumālie. Ko te tokoni lelei mo fakapotopoto ʼaia ʼo ʼuhiga mo te akoʼi ʼo te fānau neʼe ʼaoga ʼi te ʼu temi ʼāfea pea ʼe kei ʼaoga ia ʼaho nei.
14, 15. (a) He koʼe koa ʼe feala ke tou ʼui ko te Tohi-Tapu ʼe mole gata ʼaki pe tana fai ʼo he ʼu tokoni fakapotopoto? (b) Koteā te ʼu akonaki faka Tohi-Tapu ʼaē ʼe feala ke tokoni ki te hahaʼi ʼo te ʼu lanu kehekehe ke nātou mahino ai ʼe nātou tatau?
14 Ko te Tohi-Tapu, ʼe mole gata ʼaki pe tana tuku mai ʼo he ʼu tokoni fakapotopoto. Ko te logo ʼaē ʼe maʼu ai ʼe malave ki te loto ʼo te hahaʼi. ʼE ʼui fēnei ia Hepeleo 4:12: “Ko te folafola ʼa te ʼAtua ʼe maʼuli pea ʼe mālohi, pea ʼe māsila age ia ʼi he heletā ʼe mata lua pea ʼe ʼulu ia ʼo kaku ki tana vaheʼi te nefesi pea mo te laumālie, pea mo te ʼu hokoga hui mo te ʼu gakoʼi hui, pea ʼe feala ke ina ʼiloʼi lelei te ʼu manatu pea mo te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo te loto.” Koutou fakatokagaʼi te tahi faʼifaʼitaki ʼo ʼuhiga mo te mālohi ʼo te Tohi-Tapu.
15 Ia ʼaho nei, ʼe maveuveu te hahaʼi ʼuhi ko te kehekehe ʼo tonatou lanu, mo tonatou fenua, pea mo tonatou ʼu agaʼi fenua. Ko te ʼu kehekehe ʼaia ʼaē ʼe mole faʼa maʼuhiga, neʼe tupu ai te lahi ʼo te matematehi ʼo te hahaʼi ʼi te ʼu tau ʼaē neʼe hoko ʼi te malamanei katoa. Kae ʼe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu he ʼu akonaki, ʼe nātou tokoni ki te hahaʼi ʼo te ʼu lanu kehekehe pea mo te ʼu fenua kehekehe ke nātou ʼiloʼi ʼe nātou tatau. Ohage la, ʼe ʼui ia Gāue 17:26, “ ʼaki te tagata e tahi [ko te ʼAtua] neʼe ina fakatupu te ʼu puleʼaga fakatagata fuli pe.” ʼI tona fakahagatonu, ʼe hā mai ʼi te faʼahi ʼaia ʼe ko te lanu pe e tahi! Tahi ʼaē meʼa, ʼe fakaloto mālohiʼi tatou e te Tohi-Tapu ke tou “liliu ko he kau faʼifaʼitaki ʼo te ʼAtua,” pea ʼe ina ʼui fēnei ʼo ʼuhiga mo ia: “ ʼE mole fakapulepule, kae ʼi te puleʼaga fuli pe ko te tagata ʼaē ʼe manavasiʼi kia te ia pea mo ina maʼuliʼi te faitotonu ʼe ina tali lelei ia ia.” (Efesi 5:1; Gāue 10:34, 35) Ko nātou ʼaē ʼe nātou faiga moʼoni ke nātou mulimuli ki te ʼu akonaki ʼo te Tohi-Tapu, ʼe nātou logo tahi ʼi tanatou ʼiloʼi te akonaki ʼaia. ʼE malave ʼaupito te akonaki ʼaia kia nātou—ki tonatou loto—ʼo ina maumauʼi te ʼu tuʼakoi ʼaē neʼe fakatupu e te tagata, ʼaē ʼe tupu ai te maveuveu ʼa te hahaʼi. ʼE ʼi ai koa he ʼu fua ʼo te akonaki ʼaia ʼi te malamanei ʼo te temi ʼaenī?
16. Koutou fakahā he faʼifaʼitaki ʼe hā ai te ʼofa fakatautehina ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi te malamanei katoa.
16 ʼE mahino papau ia! Kua ʼiloʼi lelei e te hahaʼi te ʼofa fakatautehina ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi te malamanei katoa, ʼaē ʼe tupu ai te logo tahi ʼa te ʼu hahaʼi ʼo te ʼu fenua kehekehe ʼaē ʼe fetauʼaki ʼi te agamāhani. Ohage la, lolotoga te ʼu maveuveu ʼaē neʼe hoko ʼi Rwanda, ko te ʼu Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼo te tahi telepi neʼe nātou puipui tonatou ʼu tēhina mo tuagaʼane Kilisitiano ʼo te tahi telepi, ʼo nātou tuʼutāmaki ai. ʼI te tahi lakaga, ko te tēhina Hutu neʼe ina fufū ʼi tona ʼapi te famili Tutsi ʼe toko ono ʼo tana kokelekasio. Meʼa fakaʼofaʼofa foki, he neʼe maʼu te famili Tutsi ʼaia pea neʼe matehi nātou. Ki muli age, neʼe ʼiʼita te kau fai fakapō ki te tēhina Hutu ʼaia pea mo tona famili, pea neʼe tonu ke nātou feholaki ki Tanzanie. ʼE lahi te ʼu meʼa feiā neʼe hoko. ʼE ʼiloʼi e te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova, ʼe feala tanatou logo tahi ʼaia koteʼuhi neʼe malave ʼaupito kia nātou te mālohi ʼo te logo ʼo te Tohi-Tapu. Ko te fealagia ʼaē ke faka logo tahi e te Tohi-Tapu te hahaʼi ʼo te malamanei ʼaenī ʼaē ʼe lahi ai te fehiʼa, ʼe ko he fakamoʼoni ʼaia, ʼe ko he tohi ʼe haʼu mai te ʼAtua.
Ko He Tohi ʼe Tuʼu Ai He ʼu Lea Faka Polofeta Moʼoni
17. He koʼe ʼe mole tatau te ʼu lea faka polofeta ʼa te Tohi-Tapu mo te ʼu fakakikite ʼa te tagata?
17 ʼE ʼui fēnei ia 2 Petelo 1:20: “ ʼE mole he lea faka polofeta ʼo te Tohi-Tapu neʼe haʼu mai te fakamahino ʼa te tagata.” Ko te kau polofeta ʼo te Tohi-Tapu, neʼe mole nātou sivisivi te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi te mālama ʼo tonatou temi, pea mo fai leva he ʼu fakakikite ʼo fakatafito ki tanatou manatu ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaia ʼaē neʼe hoko. Tahi ʼaē meʼa, neʼe mole nātou hoko fai he ʼu fakakikite neʼe mole faʼa mahino lelei, ʼo feala ai anai ki te hahaʼi ke nātou faka ʼalutahi te lea faka polofeta ʼaia mo te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko ʼi tonatou temi. Ohage la, ʼe tou vakaʼi anai te tahi lea faka polofeta ʼa te Tohi-Tapu neʼe makehe ʼaupito, pea neʼe fakakikite ai ʼe hoko anai he ʼu meʼa neʼe mole ʼamanaki pe la kiai e te hahaʼi ʼo te temi ʼaia.
18. He koʼe neʼe mole tuʼaniaʼi he meʼa e te hahaʼi ʼo te Papiloni ʼāfea, kae koteā te meʼa ʼaē neʼe fakakikite e Isaia ʼo ʼuhiga mo Papiloni?
18 ʼI te fitu sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ko Papiloni neʼe ko te kolo tāfito ʼo te Puleʼaga ʼo Papiloni, pea ʼe hage neʼe mole feala ke ʼohofiʼi te kolo ʼaia. Neʼe fakatuʼu te kolo ʼaia ʼi te Vaitafe ko Eufalate, pea ko te ʼu vai ʼo te vaitafe ʼaia neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fai ʼaki he tafeʼaga vai mātolu mo loloto, pea mo te tahi ʼu kiʼi tafeʼaga vai. Neʼe toe puipui foki te kolo ʼaia ʼaki te ʼu kaupā lalahi pea mo mātolu, ʼaē neʼe poupouki e te ʼu tule mālohi kehekehe. ʼE mahino papau ia, neʼe mole tuʼaniaʼi he meʼa e te hahaʼi ʼo Papiloni. Kae ʼi te valu sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi muʼa ʼo te logona ʼo te kolo ʼaia, neʼe fakakikite fēnei e te polofeta ko Isaia: “Ko Papiloni . . . ʼe tonu anai ke liliu ohage ko te temi ʼaē neʼe maumauʼi ai e te ʼAtua ia Sotoma pea mo Komola. ʼE mole toe nofoʼi anai ʼi he temi, pea ʼe mole tologa anai ʼi he taʼiake ki he tahi taʼiake. Pea ʼe mole fakatuʼu ai anai e te tagata Alape tona fale fehikitaki, pea ʼe mole tuku anai e te ʼu tagata tauhi ōvi ke mālōlō ai tanatou ʼu faga manu.” (Isaia 13:19, 20) Koutou fakatokagaʼi te faʼahi ʼaenī, neʼe fakakikite e te lea faka polofeta te fakaʼauha ʼo Papiloni, kae neʼe toe fakahā ai foki, ʼe mole toe nofoʼi anai ʼi he temi. Neʼe mole fakameʼameʼa te fakakikite ʼaia! Neʼe feala koa kia Isaia ke ina tohi tana lea faka polofeta ʼi tana ʼosi sio kua maumau ia Papiloni? ʼE fakahā mai e te hisitolia, neʼe mole hoko feiā!
19. He koʼe neʼe mole heʼeki hoko katoa te lea faka polofeta ʼa Isaia ʼi te ʼaho 5 ʼo ʼOketopeli 539 ʼi muʼa ʼo totatou temi?
19 ʼI te po ʼo te ʼaho 5 ʼo ʼOketopeli 539 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe tō ia Papiloni kia nima ʼo te ʼu kautau Metia pea mo Pelesia ʼaē neʼe takitaki e Siliusi Lahi. Kae ʼi te temi ʼaia, neʼe mole heʼeki hoko katoa te lea faka polofeta ʼa Isaia. ʼI te ʼosi ʼohofiʼi ʼo te kolo e Siliusi, neʼe kei nofoʼi ia Papiloni lolotoga ni ʼu sēkulō—logope la neʼe mole kei mālohi ohage ko te kamata. ʼI te lua sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, ʼi te temi ʼaē neʼe hiki ai te Takaiga Tohi ʼo Te Tai Mate ʼaē neʼe tohi e Isaia, neʼe ʼohofiʼi e te kau Paletese te kolo ʼo Papiloni, ʼaē neʼe ko he koloā neʼe fetauʼaki ai te ʼu puleʼaga ʼo te ʼu tafaʼaki ke nātou maʼu. Neʼe fakahā e te tagata tohi hisitolia ko Josèphe, ko te “tokolahi” ʼo te kau Sutea neʼe nonofo ʼi te kolo ʼaia ʼi te ʼuluaki sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi. ʼO mulimuli ki te tohi The Cambridge Ancient History, ko te hahaʼi fakatau koloā ʼo Palmyre neʼe nātou fakatuʼu he sosiete fakatau koloā ʼi Papiloni ʼi te taʼu 24 ʼo totatou temi. Koia, ʼi te ʼuluaki sēkulō ʼo totatou temi, neʼe kei nofoʼi ia Papiloni; kae neʼe kua ʼosi fualoa te fai ʼo te tohi ʼa Isaia.—1 Petelo 5:13.
20. Koteā te ʼu meʼa ʼaē ʼe fakamoʼoni ʼaki ai, ko Papiloni neʼe liliu ko he “tuʼuga maka”?
20 Neʼe mate ia Isaia, kae neʼe mole sio ki te mole kei nofoʼi ʼo Papiloni. Kae ohage ko te meʼa ʼaē neʼe fakakikite, neʼe liliu ia Papiloni ko he “tuʼuga maka.” (Selemia 51:37) ʼO mulimuli ki te tagata sivi ʼo te lea faka Hepeleo ko Jérôme (ʼaē neʼe tupu ʼi te fā sēkulō ʼo totatou temi), ʼi tona temi ko Papiloni neʼe ko he potu neʼe ʼolo kiai te hahaʼi ʼo kapu ai te ʼu “manu kehekehe” ʼaē neʼe nonofo ai, pea neʼe mole toe nofoʼi ʼo aʼu mai ki te temi ʼaenī. ʼE moʼoni, ʼe kei ʼolo kiai te kau tulisi ʼuhi ko te ʼu koga ʼo Papiloni ʼaē neʼe fakafoʼou, kae kua puli ʼo talu ai te “hākoga pea mo te hāko” ʼo Papiloni, ohage ko te meʼa ʼaē neʼe fakakikite e Isaia.—Isaia 14:22.
21. He koʼe neʼe feala ki te kau polofeta agatonu ke nātou fai he ʼu fakakikite totonu ʼo ʼuhiga mo te ka haʼu?
21 Neʼe mole faiga e Isaia ke ina fai he fakakikite ʼo fakatafito ki te ʼu meʼa ʼaē kua ina ʼiloʼi. Tahi ʼaē meʼa, neʼe mole ina toe tohi te hisitolia ke hage ko he meʼa neʼe kua fakakikite. Ko Isaia neʼe ko he polofeta moʼoni. Pea ʼe toe feiā pe mo te ʼu polofeta agatonu fuli ʼaē ʼo te Tohi-Tapu. He koʼe neʼe lava fai e te ʼu tagata ʼaia he meʼa ʼe mole lavaʼi e te tahi ʼu hahaʼi—te fai ʼo he ʼu fakakikite neʼe hoko moʼoni? ʼE faigafua te tali ki te fehuʼi ʼaia. Ko te ʼu lea faka polofeta ʼaia neʼe fai e Sehova, te ʼAtua ʼo te ʼu lea faka polofeta, “ia Ia ʼaē talu mai te kamataʼaga ʼe ina fakahā te fakaʼosi.”—Isaia 46:10.
22. He koʼe ʼe tonu ke tou faiga mālohi ke tou fakaloto mālohiʼi te hahaʼi fakamalotoloto ke nātou sivi e nātou totonu te Tohi-Tapu?
22 Koia, ʼe ʼaoga koa ke kita vakaʼi te Tohi-Tapu? ʼE mātou faka tui ki te faʼahi ʼaia! Kae ʼe tokolahi te hahaʼi ʼe mole nātou faka tui kiai. Kua ʼi ai tanatou ʼu manatu ʼo ʼuhiga mo te Tohi-Tapu, logope la neʼe mole heʼeki nātou lau te tohi ʼaia. Koutou manatuʼi te polofesea ʼaē neʼe tou talanoa ki ai ʼi te kamata ʼo te ʼuluaki alatike. Neʼe ina tali ke fai hana ako Tohi-Tapu, pea ʼi tana ʼosi sivisivi fakalelei te Tohi-Tapu, neʼe mahino ai leva kia ia ʼe ko he tohi ʼe haʼu mai te ʼAtua. Ki muli age, neʼe papitema ʼo liliu ai ko he Fakamoʼoni ʼa Sehova, pea ʼi te temi nei ʼe ko he tagata ʼāfea ʼi tana kokelekasio! Koia, tou faiga mālohi ke tou fakaloto mālohiʼi te hahaʼi fakamalotoloto ke nātou sivisivi e nātou totonu te Tohi-Tapu, ke feala ai hanatou fai he tonu ʼo ʼuhiga mo te tohi ʼaia. ʼE mātou ʼiloʼi papau, kapau ʼe nātou vakaʼi fakamalotoloto te tohi ʼaia, pea ʼe mahino anai kia nātou, ko te Tohi-Tapu ʼe ko he tohi maʼa te hahaʼi fuli!
ʼE Feala Koa Hakotou Fakamahino?
◻ ʼE lava feafeaʼi hakotou fakaʼaogaʼi te Lao Faka Moisese moʼo fakahā ʼaki ko te Tohi-Tapu ʼe mole haʼu mai te tagata?
◻ Koteā te ʼu pelesepeto māʼoluga ʼo te Tohi-Tapu ʼe ʼaoga ki totatou maʼuli ia ʼaho nei?
◻ He koʼe ʼe tou ʼui neʼe mole hoki tohi te lea faka polofeta ʼo Isaia 13:19, 20 ʼi te ʼosi hoko ʼo te ʼu meʼa ʼaia?
◻ Koteā te meʼa ʼaē ka tou uga anai te hahaʼi ke nātou fai pea koteā tona tupuʼaga?
[Talanoa ʼo te pasina 19]
E Feafeaʼi Ki Te ʼu Meʼa ʼAē ʼe Mole Feala Ke Maʼu Hona ʼu Fakamoʼoni?
ʼE maʼu ʼi te Tohi-Tapu te ʼu fakamatala ʼe mole maʼu hona ʼu fakamoʼoni ke tou sio kiai. Ohage la, ʼe talanoa ki te puleʼaga fakapulipuli ʼaē ʼe nofo ai te ʼu laumālie, kae ʼe mole ʼi ai he meʼa ʼa te kau popoto moʼo fakamoʼoni pe fakafihi kiai. Ko tona faka ʼuhiga koa ʼe mole ʼalutahi te Tohi-Tapu mo te ʼu meʼa fakapoto lalahi?
Neʼe ko te fehuʼi ʼaia ʼaē neʼe fai e te tagata ʼe ina sivi te ʼu faʼahiga maka kehekehe ʼo te kele, pea neʼe ina kamata ako te Tohi-Tapu mo te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova kua hili kiai ni ʼu taʼu. ʼE ina manatuʼi fēnei, “ ʼE moʼoni, neʼe faigataʼa taku tali te Tohi-Tapu ʼi te kamata koteʼuhi neʼe mole feala haku fakamoʼoni ki ʼihi fakamatala ʼo te Tohi-Tapu ʼaki te ʼu meʼa fakapoto lalahi.” Neʼe hoko atu e te tagata fakamalotoloto ʼaia tana ako, pea neʼe ina ʼiloʼi papau ai ʼaki te ʼu fakamoʼoni kehekehe ʼaē ʼe feala ke tou maʼu, ko te Tohi-Tapu ʼe ko te Folafola ʼa te ʼAtua. ʼE ina fakamahino fēnei, “neʼe siʼisiʼi ai taku loto ʼaē ke ʼau fakamoʼoni ki te ʼu fakamatala ʼo te Tohi-Tapu ʼaki te ʼu meʼa fakapoto lalahi. Ko he tahi ʼe ina leleiʼia te ʼu meʼa fakapoto lalahi, ʼe tonu ke ina faigaʼi ke ina vakaʼi te Tohi-Tapu ʼo ina tokagaʼi tāfito te ʼu meʼa fakalaumālie, kae kapau ʼe mole ina fai te faʼahi ʼaia, pea ʼe mole feala anai hana tali te moʼoni. Ko te ʼu meʼa fakapoto lalahi, ʼe mole feala ke lagolago ki te ʼu fakamatala fuli ʼo te Tohi-Tapu. Kae logope la ʼe ʼi ai te ʼu fakamatala ʼe mole feala ke tou maʼu hona ʼu fakamoʼoni, ʼe mole faka ʼuhiga leva ʼe mole moʼoni te ʼu fakamatala ʼaia. Ko te meʼa ʼaē ʼe maʼuhiga tāfito, ka talanoa te Tohi-Tapu ki he faʼahi ʼe feala ke tou maʼu hona ʼu fakamoʼoni, pea ʼe fakamoʼoni kiai te ʼu meʼa fakapoto lalahi.”
[Paki ʼo te pasina 17]
Neʼe tohi e Moisese he ʼu lekula ʼe lelei ʼaupito ki te maʼuli maʼa