Tafitoʼaga ʼo Te Kaupepa Ako Te Maʼuli Fakakilisitiano Mo Te Faifakamafola
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 4-10 ʼO SUNIO
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | MALEKO 15-16
“Neʼe Fakahoko Moʼoni e Sesu Te ʼu Lea Fakapolofeta”
(Maleko 15:3-5) Kaʼe neʼe lahi te ’u tukugakovi neʼe fai ki ai e te kau pelepitelo pule. 4 Pea neʼe toe kamata fakafehuʼi fenei ia ia e Pilato: “ ʼE mole hau tali ki ai? Sio ki te lahi ʼo te ʼu tukugakovi ʼae ʼe natou fai ʼo ʼuhiga mo koe.” 5 Kaʼe neʼe mole fai e Sesu hana tali, ʼo punamaʼuli ai ia Pilato.
(Maleko 15:24) Neʼe natou tutuki ia ia ki te pou, pea neʼe natou tufa ʼona kofu tuʼa ʼi tanatou ʼosi toho ke natou iloʼi pe kotea ʼae ka natou tahi maʼu.
(Maleko 15:29, 30) Pea ko natou ʼae neʼe fakalaka, neʼe natou laukoviʼi ia ia mo kalokalo ʼonatou ʼulu pea mo ui fenei: “Oie! Ia koe ʼae neʼe ke ui ʼe ke holoʼi anai ia te fale lotu pea mo ke toe laga ia ʼaho ʼe tolu, 30 ke ke haofaki ia koe totonu, ʼo ke hifo mai te pou fakamamahi.”
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Mko 15:24, 29
tufa ʼona kofu tuʼa: Ia Soa 19:23, 24, ʼe hilifaki ki ai te tahi atu manatu ʼe mole talanoa ki ai ia Mateo, Maleko pea mo Luka: Ko te kau solia Loma neʼe natou matetea ki te kofu tuʼa mo te kofu loto ʼo Sesu pea neʼe natou ‘vae fa, ʼo takitahi te tagata solia mo tona vahe ʼi ʼona kofu tuʼa’; neʼe mole natou fia vahe tona kofu loto, koia ʼae neʼe natou matetea ai, ʼo fakahoko ai te lea fakapolofeta ʼo Pes 22:18, MN ʼo ʼuhiga mo te ʼu mutuʼi meʼa ʼo te Mesia. Neʼe ko he agamahani ʼe taupau te ʼu mutuʼi meʼa ʼo te kau pilisoni ʼae ka matehi e natou ʼae ʼe gaue ki tonatou tāmateʼi. Pea, ʼi mua ʼo tonatou matehi, neʼe toʼo fuli ʼonatou mutuʼi meʼa ke ʼasili kovi age tonatou lainoa.
kalokalo ʼonatou ʼulu: Neʼe mahani ’e kalokalo te ulu fakatahi mo he ʼu palalau, ʼo ha ai te fehiʼa mo te manukinuki ʼa te hahaʼi. Pea ko natou ʼaia ʼae neʼe fakalaka ʼo kalokalo ʼonatou ulu, neʼe mole natou iloʼi ʼe natou fakahoko te lea fakapolofeta ’o Pes 22:7, MN.
(Maleko 15:43) neʼe haʼu ai ia Sosefo mai te kolo ko Alimatea, neʼe ko he tagata maʼuhiga ʼo te Fono Lahi, pea neʼe toe fakaatalitali mo ia ki te Puleʼaga ʼo te ʼAtua. Neʼe lototoʼa ʼo alu kia Pilato ʼo kole age ia te sino ʼo Sesu.
(Maleko 15:46) ʼI tana ʼosi totogi he kie lelei pea mo fakahifo ifo ia te sino, neʼe ina kofukofu ʼaki te kie lelei pea ina tuku ki he fale maka, neʼe toli ʼi he mata maka. Pea neʼe ina fuli ai te foʼi maka ki te huʼaga ʼo te fale maka.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Mko 15:43
Sosefo: ʼE tahi alu pe te kau faitohi Evaselio mo tana faʼahiga fakamatala ʼo ʼuhiga mo Sosefo. Ko Mateo te tagata tanaki tukuhau ʼe ina ui ʼo ʼuhiga mo Sosefo, neʼe ko he tagata maʼu koloa”; ko Maleko, ʼae neʼe faitohi tafito ki te kau Loma, ʼe ina ui ia neʼe ko “he tagata maʼuhiga ʼo te Fono Lahi” pea neʼe fakaatalitali ki te Puleʼaga ʼo te ʼAtua; ko Luka leva, te toketa agaʼofa, ʼe ina ui ko Sosefo “neʼe ko he tagata agalelei pea mo faitotonu” pea neʼe mole lagolago ia ki te fakatuʼutuʼu ʼae neʼe fai ke matehi ia Sesu; ko Soane tokotahi pe ʼae neʼe ina fakamatala ko Sosefo neʼe ko he “he tisipulo fakafufu ʼa Sesu, koteʼuhi neʼe mataku ʼi te kau Sutea.”—Mat 27:57-60; Mko 15:43-46; Luk 23:50-53; Soa 19:38-42.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Maleko 15:25) Neʼe ko te vaʼevaʼe hola hiva uhu ʼaia pea neʼe natou tutuki ia ia ki te pou.
nwtsty study ʼo Mko 15:25
te vaʼevaʼe hola hiva uhu: ʼE ui e ʼihi ʼe mole alu tahi te hola ʼaeni mo ʼae ʼe tuʼu ia Soa 19:14-16, ʼae ʼe ui ai “neʼe ko te vaʼevaʼe fetapa” ʼae neʼe tuku age ai e Pilato ia Sesu ke tutuki ki te pou. Logo la ʼe mole fakamahino lelei mai ʼi te Tohi-Tapu te kehekehe ʼaia, kae ʼe lelei ke tou vakaʼi te ʼu faʼahi ʼaeni: ʼI te ʼu Evaselio ʼe alu tahi te ʼu fakamatala ʼo ʼuhiga mo te ʼu aluʼaga ʼae neʼe hoko ʼi te ʼaho fakaʼosi ʼo te maʼuli ʼo Sesu ʼi te kele. ʼE fakamatala ʼi te ʼu Evaselio ʼae ʼe fa, neʼe fonofono te kau pelepitelo mo te kau takitaki Sutea kae kei hegihegi te ʼaho ke ave ia Sesu ki te Kovana Loma Posio Pilato. (Mat 27:1, 2; Mko 15:1; Luk 22:66–23:1; Soa 18:28) Neʼe tohi e Mateo mo Maleko pea mo Luka, ʼi te temi ʼae neʼe kua tutuki ai ia Sesu ʼi te pou, neʼe fakapoʼuli ia te fenua talu mai “te vaʼevaʼe fetapa ki te vaʼevaʼe hola tolu hili hoʼata.” (Mat 27:45, 46; Mko 15:33, 34; Luk 23:44) ʼE ʼi ai te tahi faʼahi maʼuhiga neʼe ko te huipiʼi, ʼe kau ki te ʼu fakamamahiʼi ʼo he tahi ʼe tonu ke matehi. ʼI ʼihi temi, neʼe feala pe ke mate he tahi ʼi te malohi fau ʼo tona huipiʼi. Ko Sesu ia, ʼuhi ko te kovi ʼo tona ta, neʼe maʼua ke amo e he tahi age tagata te pou fakamamahi ʼae neʼe ina ʼuluaki amo tokotahi. (Luk 23:26; Soa 19:17) Kapau la neʼe kamata te fakamamahiʼi ʼo Sesu ʼaki te huipiʼi, pea neʼe kua fakalaka he temi fua loa ʼi muʼa ʼo tona tutuki ki te pou fakamamahi. Moʼo lagolago te manatu ʼaia, ʼe fakamatala ia Mat 27:26 mo Mko 15:15 te huipiʼi ʼo Sesu fakatahi mo tona tutuki ki te pou. Ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo te kehekehe ʼo te ʼu fakamatala. He neʼe tahi mulimuli pe ki tana faʼahiga sio ki te aluʼaga ʼae neʼe hoko ʼo ʼuhiga mo te hola ʼae neʼe ave ai ia Sesu ke matehi. Koia ʼe tou mahino ai ki te punamaʼuli ʼa Pilato ʼi te mate vave pe ʼa Sesu hili ʼo he kiʼi temi ki tona tutuki ki te pou. (Mko 15:44) Pea tahi, ko te kau faitohi ʼo te Tohi-Tapu ʼe natou vaheʼi te ʼaho ʼo koga fa pea ʼe hola tolu takitahi te koga, ʼo toe feia pe mo te poʼuli. Ko te faʼahiga vaevae ʼaia ʼo te ʼaho, ʼe kamata mai te hopo ake ʼo te laʼa ko te teitei hola ono uhu ʼaia, ʼo tou mahino ai ki te tupuʼaga ʼo te kupusiga palalau ʼae vaʼevaʼe hola hiva uhu mo te vaʼevaʼe fetapa mo te vaʼevaʼe hola tolu hili hoʼata. (Mat 20:1-5; Soa 4:6; Gau 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Pea tahi, neʼe mole heʼeki ʼi ai foki he ʼu uasi. Koia, neʼe fakaʼaogaʼi ai e te hahaʼi te kupu “vaʼevaʼe” moʼo fakaʼape ʼo te hola, ohage ko tona tuʼu ia Soa 19:14. (Mat 27:46; Luk 23:44; Soa 4:6; Gau 10:3, 9) Moʼo fakanounou: neʼe toʼo fakatahiʼi e Maleko te huipiʼi mo te tutuki ʼo Sesu ki te pou. Kae ko Soane neʼe talanoa pe ia ki te tutuki ki te pou. Neʼe lagi fakafuafua e naua toko lua te hola ʼo te ʼaho ki te hola hiva. Kae neʼe fakaʼaogaʼi ia e Soane te kupu “vaʼevaʼe”. Ko te tupuʼaga la ʼaia ʼo te kehekehe ʼo te ʼu fakamatala ki te hola. Pea ko te Evaselio ʼo Soane ʼae neʼe tohi ʼi ni taʼu ki muli age, ʼe ina fakaʼaogaʼi he hola ʼe kehe age mo ʼae ʼi te tohi ʼo Maleko, ʼe ha mai ai neʼe mole hiki pe e Soane te fakamatala ʼa Maleko.
(Maleko 16:8) Koia ʼi tanatou fehufi mai ki tuʼa, neʼe natou feholaki mai te fale maka, ʼo natou tekelili pea mo punamaʼuli ai. Pea neʼe mole natou fakamatala te faʼahi ʼaia ki he tahi, koteʼuhi neʼe natou manavasiʼi.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Mko 16:8
koteʼuhi neʼe natou manavasiʼi: ʼO mulimuli ki te ʼu ʼuluaki tohi ʼafea ʼo te koga fakaʼosi ʼo te Evaselio ʼo Maleko, ʼe fakaʼosi te Evaselio ʼo Maleko ʼaki te ʼu palalau ʼae ʼe tuʼu ʼi te vaega 8. Koia ʼae ʼe ui ai e ʼihi ko te faʼahiga fakaʼosi fakapunamaʼuli ʼaia ʼo te Evaselio, ʼe ha ai neʼe mole fakaʼosi feia te tohi ʼo Maleko. Kae, ʼo mulimuli ki te faʼahiga faitohi ʼa Maleko ʼe hala te manatu ʼaia. Pea tahi, ko te ʼu tagata faihisitolia ʼo te fa sekulo ko Jérôme pea mo Eusèbe, neʼe nā ui ʼe tuʼu moʼoni te ʼu kupusiga palalau ʼaeni “koteʼuhi neʼe natou manavasiʼi” ʼi te fakaʼosi ʼo te Evaselio ʼo Maleko.
ʼE lahi te ʼu tohi ʼafea Fakakeleka pea mo ʼihi fakaliliu ʼi te tahi ʼu lea neʼe natou hilifaki ki ai te fakaʼosi fakanounou peʼe ko te fakaʼosi loaloaga, ʼi te ʼosi ʼo te vaega 8. Ko te fakaʼosi loaloaga (ʼe 12 vaega) ʼe maʼu ʼi te Codex Alexandrinus mo te Codex Ephraemi Syri rescriptus pea mo te Codex Bezae Cantabrigiensis talu mai te nima sekulo hili te temi ʼo Sesu. Pea ʼe toe tuʼu ʼi te Tohi-Tapu Fakalatina Vulgate pea mo te Cureton mo Peshitta ʼi te lea Syriaque. Kae, ʼe mole tuʼu ia ʼi te ʼu ʼuluaki tohi ʼafea ʼe lua Fakakeleka ʼo te fa sekulo te Codex Sinaiticus pea mo te Codex Vaticanus, peʼe ʼi te Codex Sinaiticus Syriacus ʼo te fa peʼe nima sekulo, peʼe ʼi te ʼuluaki tohi afea te Sahidic Coptic ʼo te nima sekulo. ʼE toe feia mo te ʼu tohi ʼafea atu ʼo Maleko ʼi te lea Arménien mo Géorgien, ʼe fakaʼosi ʼaki pe te vaega 8.
Ko ʼihi tohi Fakakeleka ʼafea neʼe hoki tohi ki muli age pea mo ʼihi fakaliliu ʼi te tahi ʼu lea, neʼe natou hilifaki ki ai te fakaʼosi fakanounou (ʼae ko he ʼu kiʼi falasisi pe). ʼI te Codex Regius ʼo te valu sekulo hili te temi ʼo Sesu,ʼe maʼu luaai te ʼu fakaʼosi ʼae ʼe lua, pea ʼe kamata ʼaki te fakaʼosi fakanounou. Kae ʼi muʼa ʼo te ʼu fakaʼosi takitahi ʼaia, ʼe fakamahino muʼa ʼaki he kiʼi nota. Ko te ʼu manatu fakaʼosi lualua ʼaia, ʼe tali e ʼihi, kae ʼe mole fakaʼuhiga leva ʼe ko he ʼu fakamatala ʼe feala ke tuha mo te falala.
TE FAKAʼOSI FAKANOUNOU
ʼE maʼu ʼi ʼihi fakaliliu mo ʼihi tohi neʼe hoki fai ki muli age, te fakaʼosi fakanounou ʼaeni ʼi te ʼosi ʼo Maleko 16:8:
Kaʼe ko meʼa fuli ʼae neʼe fakatotonu age, neʼe natou toe fakamatala fakanounou kia natou ʼae neʼe nonofo mo Petelo. Ki muli age, ʼi te ʼosi ʼo te ʼu meʼa ʼaia, neʼe fekauʼi natou e Sesu totonu mai te potu esite ki te potu uesite ke natou kalagaʼi te logo maʼoniʼoni pea mo heʼe popo ʼo te haofaki heʼe gata.
TE FAKAʼOSI LOALOAGA
ʼE maʼu ʼi ʼihi tohi ʼafea (ACD) pea mo ʼihi fakaliliu ʼafea (VgSyc,p) te fakaʼosi loaloaga ʼaeni, kae ʼe mole maʼu ia ʼi te אBSysArm:
9 ʼI tona fakatuʼuake ʼi te kei hegihegi ʼo te ʼuluaki ʼaho ʼo te vahaʼa, neʼe ʼuluaki ha ia kia Malia Maketalena, ʼaia foki neʼe ina kapu ai te ʼu temonio ʼe toko fitu. 10 Pea neʼe ʼalu ia ia ʼo fakaha kia natou ʼae neʼe nonofo mo ia, he neʼe natou putu pea mo fetagihi. 11 Kae ko natou, ʼi tanatou logo ʼae kua toe maʼuli pea kua sio ia ia ki ai, neʼe mole natou tui ki ai. 12 Pea ʼi te hili ʼo te ʼu meʼa ʼaia, neʼe hā ʼi he tahi age fofoga ki te tokolua ʼo natou ʼe lolotoga fagona ʼi te ala, ki te tuvao; 13 pea ko naua ʼaia neʼe nā ʼomai ʼo fakaha kia natou ʼae. Kae neʼe toe feia pe, neʼe mole natou tui kia naua. 14 Pea ki muli age, neʼe ha ki te toko hogofulu-ma-tahi ʼi te lolotoga ʼo tanatou takokoto ki te laupapa kai, pea neʼe ina valoki natou ʼi tanatou tuigataʼa pea mo te fefeka ʼo ʼonatou loto, he neʼe mole natou tui kia natou ʼae neʼe sisio ki ai ʼi tona kua ʼosi fakatuʼuake. 15 Pea neʼe ʼui maʼana kia natou: “Kotou ʼolo ʼi te malamanei katoa ʼo fakamafola te logo lelei ki te hahaʼi fuli pe. 16 Ko ʼae ʼe tui pea mo papitema, ʼe maʼuli anai ia, kae ko ʼae ʼe mole tui ʼe fakatūʼa anai ia. 17 Pea koʼeni te ʼu fakaʼiloga ʼae ka fai anai e natou ʼae ʼe tui: ʼAki tanatou fakaʼaogaʼi toku huafa, ʼe natou kapu anai te ʼu temonio, ʼe natou palalau anai ʼi te ʼu lea kehekehe, 18 pea ʼe natou toʼo anai he ʼu gata ʼi ʼonatou nima, pea kapau ʼe natou ʼinu he meʼa kona ʼe fakatupu mate, ʼe mole kovi anai kia natou. ʼE natou hilifaki anai ʼonatou nima ki te hahaʼi mahahaki, pea ʼe malolo ai anai.”
19 Pea ko te ʼAliki ko Sesu, ʼi tana ʼosi palalau kia natou, neʼe toʼo ake ia ki selo pea heka ia ʼi te toʼomataʼu ʼo te ʼAtua. 20 Pea neʼe natou ʼolo ai ʼo fakamafola ʼi te ʼu potu fuli pe, kae ko te ʼAliki neʼe gaue mo natou pea mo ina fakamoʼoni ai ki te folafola ʼaki te ʼu fakaʼiloga ʼae neʼe ina fai.
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 11-17 ʼO SUNIO
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | LUKA 1
“Tou Faʼifaʼitaki Te Agavaivai ʼa Malia”
(Luka 1:38) Neʼe tali fenei age e Malia ki ai: “Ko au ko te kaugana ʼa Sehova! Ke hoko kia au ʼo mulimuli ki tau folafola.” Pea neʼe mavae ai te ʼaselo mai ia ia.
ia-F p. 149 pal. 12
“Ko au ko te kaugana ʼa Sehova!”
12 ʼAki he agavaivai mo he fakalogo, neʼe tali fenei ia Malia kia Kapeliele: “Ko au ko te kaugana ʼa Sehova! Ke hoko kia au ʼo mulimuli ki tau folafola.” (Luka 1:38) Ko he taʼahine kaugana neʼe ko he tahi neʼe malalo age ʼi te kau faifekau fuli; ko tona maʼuli neʼe fakalogo katoa ki tona tagata pule. Pea koia la ʼae neʼe tali feia ai ia Malia kia Sehova tona pule. Neʼe ina iloʼi ʼe puipui ia ia ʼe Sehova he ʼe agatonu kia natou ʼae ʼe agatonu kia te ia. Pea neʼe toe iloʼi e Malia ʼe tapuakiʼi anai ia ia e Sehova ʼi te gaue faigataʼa ʼaia.—Pes. 18:26.
(Luka 1:46-55) Pea neʼe ui fenei e Malia: “ ʼE au fakavikiviki kia Sehova, 47 pea ʼe fiafia toku loto ʼi te ʼAtua toku Fakamaʼuli, 48 koteʼuhi neʼe sio ifo kia au, tana fafine kaugana masiva. Pea ʼe fakamatala anai e te ʼu taʼiake fuli toku fiafia, 49 koteʼuhi ʼe lahi te ʼu gaue neʼe fai maʼaku e te Mafimafi, pea ʼe maʼoniʼoni tona huafa, 50 pea ʼe manavaʼofa kia natou ʼae ʼe manavasiʼi kia te ia mai te taʼiake ki te taʼiake. 51 Neʼe ina fai he gaue malohi ʼaki tona nima, pea neʼe ina fakamavetevete ia natou ʼae ʼe ha tanatou fialahi ʼi te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo ʼonatou loto. 52 Neʼe ina fakahifo te ʼu tagata malolohi mai ʼonatou hekaʼaga fakahau, pea mo hikihiki ia natou ʼae neʼe malalo. 53 Neʼe ina fakafimalie katoa ia natou ʼae neʼe pakupaku ʼaki he ʼu meʼa lelei, kaʼe neʼe ina fakaliliu ʼatea ia natou ʼae neʼe maʼu koloa. 54 Neʼe tokoni ia ki tana kaugana ko Iselaele, ʼi tana manatuʼi tona manavaʼofa, 55 ohage ko tana fakaha ki ʼatatou kui, ko Apalahamo pea mo tona hakoga, ʼo talu ai.”
ia-F p. 150-151 pal. 15-16
“Ko Au Ko Te Kaugana ʼa Sehova!”
15 Ko te temi palalau leva ʼaeni ʼo Malia. Pea ko ʼana palalau ʼe tuʼu ʼi te Folafola ʼa te ʼAtua. (Lau ia Luka 1:46-55.) ʼI te Tohi-Tapu, ko te ʼu palalau ʼaia ʼa Malia ʼae neʼe loaloaga age. Ko tana vikiʼi ʼaia te ʼAtua ʼe ha lelei ai tona uluagaaga totonu. Neʼe ko he fafine fonu ʼi te lotofakafetaʼi ʼuhi ko tona tapuakiʼi e Sehova ʼo foaki age te pilivilesio ʼae ke liliu ko te faʼe ʼa te Mesia. Neʼe toe tui malohi ʼe feala anai ke fakamalaloʼi e Sehova te hahaʼi fialahi pea mo malohi pea mo tokoni kia natou ʼae ʼe agavaivai mo masisiva pea mo natou fia tauhi kia te ia. Pea ʼe toe ha ʼi te ʼu palalau ʼa Malia tana iloʼi lelei te Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo. Neʼe lagi talanoa ki ai tuʼa 20 tupu.
16 Koia ʼe ha lelei mai ai, ko Malia neʼe ko he fafine neʼe metitasio fakamalotoloto ki te Folafola ʼa te ʼAtua pea neʼe agavaivai tuʼumaʼu pe. Neʼe ina tuku te Folafola ʼa te ʼAtua ke palalau, kae mole ko ʼana manatu. Ko te kiʼi tamasiʼi ʼae ʼe lahilahi ake ʼi tona fatu, ʼe liliu anai ohage pe ko tana faʼe. Koia, ʼe ui fenei anai e Sesu: “Ko te ʼu meʼa ʼae ʼe au akoʼi ki te hahaʼi ʼe mole ʼaʼaku ia, kaʼe ʼe ʼa ia ʼae neʼe ina fekauʼi mai au.” (Soa 7:16). Tou fai te fehuʼi ʼaeni kia tatou: ‘ ʼE au maʼu koa mo au te fakaʼapaʼapa ʼaeni ki te Folafola ʼa te ʼAtua? Peʼe ʼe au loto pe ke au akoʼi aku manatu totonu? Neʼe tuku mai e Malia he faʼifaʼitaki ʼe lelei kia tatou.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Luka 1:69) Pea neʼe ina fakatupu maʼa tatou he fakamaʼuli malohi mai te ʼapi ʼo tana kaugana ko Tavite,
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Luk 1:69
he fakamaʼuli malohi: Peʼe “ ʼI te Tohi-Tapu, ko te ʼu talaʼi manu ʼe tau fakata ki he malohi pea mo he malo. (1Sa 2:1; Pes 75:4, 5, 10; 148:14; nota, MN.) Pea ʼe toe fakaʼuhiga ki he kau pule mo he ʼu hologa hau neʼe agalelei peʼe neʼe agakovi. Pea ʼi tanatou ʼu malo neʼe hage ko he ʼu tala ʼe hohomo ake. (Te 33:17; Tan 7:24; 8:2-10, 20-24) ʼI te vaega ʼaeni, ko te kupusiga palalau “he fakamaʼuli malohi” ʼe fakaʼuhiga ki te Mesia ʼae ʼe ko ia tokotahi pe ʼe ina maʼu te malohi haofaki.
(Luka 1:76) Kaʼe ko koe, kiʼi tamasiʼi, ʼe fakahigoaʼi anai koe ko he polofeta ʼo te Maʼoluga, koteʼuhi ʼe ke haʼele anai ia muʼa ʼo Sehova ʼo fakatokatoka ʼona ala,
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Luka 1:76
ʼe ke haʼele anai ia muʼa ʼo Sehova: Ko tona fakaʼuhiga ko Soane Patita ʼe liliu anai ko he tagata fakamelomelo ʼo Sesu, ʼae ʼe ina fakafofoga anai ia tana Tamai pea ʼe haʼu anai ʼi te huafa ʼo tana Tamai.—Soa 5:43; 8:29; vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo ʼuhiga mo Sehova ʼi te vaega ʼaeni.
Sehova: Ko te ʼu palalau fakapolofeta ʼa neʼe fai e Sakalia ʼi te koga lua ʼo te vaega ʼaeni, ʼe haʼu mai te ʼu kupusiga palalau ʼae ia Esaia 40:3 pea mo Malakia 3:1. ʼE tuʼu ʼi te ʼuluaki tohi Fakahepeleo afeā te ʼu kosona Fakahepeleo ʼe 4 (YHWH) ʼae ko te huafa ʼo te ʼAtua. ʼE fakaʼaogaʼi ʼi te ʼu Koga Tohi-Tapu Fakahepeleo te huafa ʼo te ʼAtua, kae ʼe tuʼu Kurios (ʼAliki) ʼi te ʼu tohi afeā Fakakeleka. Pea tahi, ʼi te vaega ʼaeni, pea mo ʼihi atu vaega ʼo te kapite 1 ʼo Luka ʼae ʼe tuʼu ai Kurios, ʼe fakaʼuhiga te kupu ʼaia ki he higoa. Pea ʼe lahi te ʼu Tohi-Tapu ʼe natou fakaliliu Kurios ʼaki ia Sehova, Yahvé, Yahweh, יהוה (YHWH, te Tetalakalame), ʼAliki pea mo Adonaï, ʼo ha ai ʼe hinoʼi ai Sehova te ʼAtua. ʼE lahi te ʼu tohi ʼe natou lagolago ki te manatu ʼaia.
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 18-24 ʼO SUNIO
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | LUKA 2-3
“Kau Tupulaga—ʼE Kotou Faiga Koa Ke Toe Malohi Age ʼAkotou Felogoi Mo Sehova?”
(Luka 2:41, 42) “Pea neʼe ko te agamahani ʼo ʼana matuʼā tanā olo ki Selusalemi ʼi te taʼu fuli ki te ʼaho lahi ʼo te Pasikate. 42 ʼI tona taʼu 12, neʼe natou olo ai ʼo mulimuli pe ki te fai mahani ʼo te ʼaho lahi.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Luk 2:41
ko te agamahani ʼo ʼana matuʼā: Neʼe mole fakamaʼua ʼi te Lao ke kau te hahaʼi fafine ki te ʼaho lahi ʼo te Pasikate. Kae, neʼe ko te agamahani pe ʼa Malia tana kaugā olo mo Sosefo ki te toʼotoʼoga ʼaia ʼi Selusalemi. (Ek 23:17; 34:23) ʼI te taʼu fuli, neʼe nā faifagona ia kilometa ʼe teitei 300, mo tona kiʼi famili.
(Luka 2:46, 47) Hili ki ai ʼaho ʼe tolu pea neʼe nā maʼu atu ki te fale lotu, ʼe heka ʼi te lotomalie ʼo te kau faiako ʼo fakalogo pea mo faifehuʼi kia natou. 47 Kaʼe ko natou fuli ʼae neʼe fakalogo kia ia, neʼe natou punamaʼuli ʼaupito ʼi tana mahino pea mo ʼana tali.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Luk 2:46, 47
faifehuʼi kia natou: ʼI te punamaʼuli ʼa te hahaʼi, ʼe tou mahino ai neʼe mole hage te ʼu fehuʼi ʼa Sesu ko te ʼu fehuʼi ʼae ʼe fai e he kiʼi toe ʼe fia iloʼi meʼa fuli. (Luk 2:47) ʼE feala ke fakaʼuhiga te kupu Fakakeleka ʼae neʼe fakaliliu ʼaki te kupu “faifehuʼi” ki te ʼu fakafehuʼi ʼae ʼe fai ʼi te ʼu telepinale. (Mat 27:11; Mko 14:60, 61; 15:2, 4; Gau 5:27) ʼE ui e te ʼu tagata faihisitolia, neʼe nonofo ʼihi ʼo te kau takitaki lotu maʼu tuʼulaga ʼi te fale lotu, ʼi te ʼosi ʼo te ʼu fakafiafia ʼo te Pasikate. Pea neʼe natou faiako ai ʼi te fakaheketalaʼa ʼae neʼe laulahi age. Pea neʼe heheka te hahaʼi ʼo fakalogo mo faifehuʼi kia natou.
neʼe natou punamaʼuli ʼaupito: ʼE fakaʼuhiga te kupusiga palalau Fakakeleka ʼaeni, neʼe natou punamaʼuli ʼo fualoa peʼe neʼe natou punamaʼuli tuʼumaʼu atu.
(Luka 2:51, 52) Pea neʼe liliu ai mo naua ki Nasaleti, pea mo hoko atu pe tana talagafua kia naua. Pea ko tana faʼe, neʼe ina taupau te ʼu folafola fuli ʼaia ʼi tona loto. 52 Pea neʼe tuputupu pe ia Sesu ʼi te poto, mo te faʼahi fakasino, pea mo tona ʼofainaʼi e te ʼAtua pea mo te hahaʼi.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Luk 2:51, 52
hoko atu pe tana talagafua: Peʼe “hoko atu pe tana fakalogo.” Neʼe punamaʼuli te kau faiako ki te iloilo ʼae neʼe maʼu e Sesu ʼo ʼuhiga mo te Folafola ʼa te ʼAtua. Pea, ʼi tana toe liliu ki tona ʼapi, neʼe hoko atu tana fakalogo ki ʼana matuʼā. Koia, neʼe maʼuhiga age te faʼahiga fakalogo ʼa Sesu ʼi ʼae ’a te tamaliki, ʼo ina fakahoko katoa ai te Lao ʼa Moisese.—Ek 20:12; Kal 4:4.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Luka 2:14) “Kololia ki te ʼAtua ʼi te ʼu potu tauʼaluga, pea tokalelei ʼi te kele ki te hahaʼi lotolelei.”
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Luk 2:14
pea tokalelei ʼi te kele ki te hahaʼi lotolelei: ʼI ʼihi tohi ʼafea, ʼe fakaliliu fenei ai te kupusiga palalau ʼaeni: “pea ko te tokalelei mo te ʼofa ki te tagata ʼi te kele.” ʼE toe ha te faʼahiga fakaliliu ʼaeni ʼi ʼihi atu ʼu fakaliliu ʼo te Tohi-Tapu. Kae ko tona fakaliliu ʼae ʼi te Fakaliliu ʼo te Malama Foʼou ʼe malohi age. ʼE mole ha ʼi te ʼu palalau ʼaeni ʼa te ʼaselo, ʼe ko te finegalo ʼaia ʼo te ʼAtua ki te tagata fuli tatau aipe pe neʼe feafeaʼi ʼanatou aga mo ʼanatou gaue. Kae, ʼe fakahagahaga ia kia natou pe ʼae ʼe tui moʼoni kia te ia pea mo haga mulimuli ki tona ʼAlo.—Vakaʼi te tokoni ki te ako te hahaʼi lotolelei ʼo te vaega pe ʼaeni.
te hahaʼi lotolelei: ʼE talanoa ʼi heni ki te “lotolelei” ʼae ʼe fakaha mai e te ʼAtua kae mole ko ʼae ʼo te tagata. ʼE feala ke toe fakaliliu te kupu Fakakeleka eudokia ʼaki te “ ʼofa” mo te “fiafia.” ʼE toe fakaʼaogaʼi te kupu eudokéô ia Mat 3:17; Mko 1:11 mo Luk 3:22 (vakaʼi te tokoni ki te ako ʼo Mat 3:17; Mko 1:11), ʼe talanoa ai ki te palalau ifo ʼa te ʼAtua ki tona ʼAlo, ʼi te ʼosi pe ʼo tona papitema. Pea ko tona fakaʼuhiga “ ʼe fiafia ʼo ʼuhiga mo; ʼe ʼofa kia.” Koia, ʼo mulimuli ki te fakamahino ʼaeni, ʼe fakatuhatuha te kupusiga palalau “te hahaʼi lotolelei” (anthrôpoïs eudokias) kia natou ʼae ʼe ʼofainaʼi e te ʼAtua, “te hahaʼi ʼae ʼe ina tali, ʼae ʼe fiafia ai.” Neʼe palalau te ʼaselo ki te ʼofa ʼo te ʼAtua kia natou ʼae ʼe natou fakafiafiaʼi ia ia, ʼaki tanatou tui moʼoni mo tanatou faʼifaʼitakiʼi tona ʼAlo. Logo pe la ʼe feala ke fakaʼuhiga te kupu Fakakeleka eudokia ki te lotolelei ʼo te tagata (Lom 10:1; Flp 1:15) kae ʼe fakaʼaogaʼi mahani ki te lotolelei ʼae ʼe fakaha mai e te ʼAtua (Mat 11:26; Luk 10:21; Efe 1:5, 9; Flp 2:13; 2Te 1:11). ʼI te Septante, ʼe fakaʼaogaʼi te kupu ʼaia ʼi te Pes 51:18 ʼo ʼuhiga mo te “ ʼofa” ʼo te ʼAtua.
(Luka 3:23) ʼI te kamata e Sesu tana gaue, neʼe kua teitei taʼu 30. Pea ki te manatu ʼa te hahaʼi neʼe ko te foha ʼo Sosefo, foha ʼo Eli,
Kua Kotou Ilo’i Koa?
Ko ai ia te tamai ʼa Sosefo?
Ko Sosefo neʼe ko te tamai tauhi ʼa Sesu. Neʼe ko te tagata tufuga neʼe maʼuli ʼi Nasaleti. Kaʼe ko ai te tamai ʼa Sosefo? ʼE ha mai ʼi te hologa ʼo Sesu ʼae ʼe tohi ʼi te Evaselio ʼa Mateo, ko te tamai ʼa Sosefo ko Sakopo. Kaʼe ia Luka ʼe ui ai ko Sosefo neʼe ko te “foha o Eli.” He koʼe ʼe mole tatau te ʼu fakamatala ʼaia ʼe lua?—Luka 3:23; Mateo 1:16.
ʼE ui fenei ʼi te Evaselio ʼo Mateo: “Ko Sakopo nee tupu ai ia Sosefo.” (Vakaʼi te kiʼi nota.) Ko te kupu Fakakeleka ʼae neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te vaega ʼaia, ʼe fakaha ai ko Sakopo ko te tamai moʼoni ʼa Sosefo. Ko Mateo neʼe ina fia tohi te hologa ʼo Sosefo, ʼae neʼe hifo mai ai te hau ko Tavite. Koia, neʼe feala ai kia Sesu ke ina maʼu te tuʼulaga hau, koteʼuhi neʼe ko ia te foha ʼo Sosefo.
Kaʼe ʼe ui ia Luka ko Sosefo ko te “foha o Eli.” Ko te kupu ʼae “foha o” ʼe toe fakaʼuhiga ki he tahi ʼe ʼohoana mo te ʼofafine ʼo he tahi. ʼE tou toe maʼu foki he faʼifaʼitaki feia ia Luka 3:27. ʼE ui ai ko Salatiele neʼe ko te “foha o Neli.” Kaʼe ʼe ui ʼi te Tohi-Tapu ko Salatiele ko te foha moʼoni ʼo Sekoniasi. (1 Koloniko 3:17; Mateo 1:12) Ko Salatiele neʼe lagi ʼohoana mo te ʼofafine ʼo Neli, ʼo liliu ai ko tona foha. ʼO toe feia pe ko Sosefo neʼe ko te “foha” ʼo Eli, koteʼuhi neʼe ʼohoana ia mo te ʼofafine ʼo Eli ʼae neʼe higoa ko Malia. Koia, neʼe tohi e Luka te hologa ʼo Sesu, “i te fai ki te kakano,” koteʼuhi ko tana faʼe moʼoni ko Malia. (Loma 1:3) ʼE tou maʼu ʼi te Tohi-Tapu te ʼu hologa ʼe lua ʼo Sesu pea ʼe fakaʼaogaʼi te ʼu hologa ʼaia ʼe lua.
VAHAʼA ʼO TE ʼAHO 25 ʼO SUNIO –1 ʼO SULIO
TE ʼU KOLOA ʼO TE TOHI-TAPU | LUKA 4-5
Tou Tekeʼi Te ʼu Fakahala Ohage Ko Sesu
(Luka 4:1-4) ʼI tana liliu mai te Solotane, neʼe fonu ia Sesu ʼi te laumalie maʼoniʼoni. Neʼe taki leva ia ia e te laumalie ʼo te ʼAtua ʼi te toafa 2 lolotoga ʼaho ʼe 40, ʼo fakahalaʼi ai e te Tevolo. Neʼe mole kai lolotoga te ’u ʼaho ʼaia, koia ʼi te hili ʼo te ’u ʼaho ʼaia, neʼe kua kovi ʼosi tona fia kai. 3 Pea neʼe ui fenei age e te Tevolo kia te ia: “Kapau ko koe ko te ʼalo ʼo te ʼAtua, ui age ki te maka ʼaeni ke liliu ko he foʼi pane.” 4 Kaʼe neʼe tali fenei age e Sesu kia ia: “Kua tohi: ‘ ʼE mole tonu ke maʼuli pe te tagata ki te pane.’ ”
Ko Te Faʼahiga Tagata Fea ʼAe ʼe Tonu Ke Kotou Hoko Ki Ai?
8 Neʼe faigaʼi e Satana ke ina toe fakaʼaogaʼi te kakā ʼaia kia Sesu. ʼI te temi ʼae neʼe nofo ai Sesu ʼi te toafa pea neʼe mole kai lolotoga ʼaho ʼe 40 mo po ʼe 40, neʼe faigaʼi ai e Satana ke ina fakahalaʼi ia ia ʼaki tana fakaʼaogaʼi tana fia kai. Neʼe ui fenei e Satana: “Kapau ko te Alo ia koe o te Atua, fakatotonu ki te foi maka aeni ke liliu ia ia ko he pane.” (Luka 4:1-3) Neʼe tonu ke fai e Sesu he tonu: Ke mole ina fakaʼaogaʼi tona malohi moʼo fakafimalieʼi tana fia kai, peʼe ke ina fakaʼaogaʼi. Neʼe iloʼi e Sesu ʼe mole tonu ke ina fakaʼaogaʼi tona malohi maʼa ia. Logo la tana fia kai, kaʼe kia te ia ko tana fakakaumeʼa mo te ʼAtua ʼae neʼe maʼuhiga age ʼi te meʼa kai. Koia neʼe ina tali fenei age: “E tuu i te tohi: E mole mauli anai te tagata ki te pane pe, kae ki te u folafola fuli ae e hau mai te gutu o te Atua.”—Luka 4:4.
(Luka 4:5-8) Koia neʼe ina ʼave leva ia ia ki he moʼuga pea mo ina fakaha age ʼi he temi pe ʼe tahi te ʼu puleʼaga fuli ʼo te kele. 6 Pea neʼe ui fenei age e te Tevolo kia te ia: “ ʼE au foaki atu anai te pule ki te ʼu puleʼaga fuli ʼaeni pea mo ʼonatou kololia, koteʼuhi neʼe tuku mai kia au, pea ʼe au foaki age kia ia ʼae ʼe au loto ki ai. 7 Koia kapau ʼe ke fai mai he atolasio, pea ʼe ke maʼu fuli anai.” 8 “Neʼe tali fenei age e Sesu kia ia: “Kua tohi: ‘ ʼE tonu ke ke atolasio kia Sehova tou ʼAtua pea mo foaki kia te ia tokotahi pe he tauhi taputapu.’ ”
Ko Te Faʼahiga Tagata Fea ʼAe ʼe Tonu Ke Kotou Hoko Ki Ai?
10 Neʼe fakaʼaogaʼi feafeaʼi e Satana “te manumanu o te u mata” moʼo fakahalaʼi ʼo Sesu? Neʼe “fakaha [e Satana] kia ia i he temi e tahi te u puleaga fuli o te kele, pea nee ina ui leva kia ia: E au foaki atu anai kia koe te mafimafi katoa aena, pea mo te kololia o te u puleaga aena.” (Luka 4:5, 6) Neʼe mole sio moʼoni ia Sesu ki te atu puleʼaga ʼo te kele, kaʼe neʼe ko he ʼata pe ia ʼo te kololia ʼo te ʼu puleʼaga ʼaia. Neʼe lagi manatu Satana ʼe holi anai ia Sesu ki te ʼu meʼa ʼae neʼe sio ki ai. Koia neʼe ina ui fenei kia Sesu: “Kapau e ke atolasio mai kia au, e ke mau anai ia ia katoa.” (Luka 4:7) Neʼe mole loto tuʼa tahi e Sesu ke liliu ko te faʼahiga tagata ʼae ʼe loto ki ai Satana. Koia neʼe ina tali fenei atu aipe: “E kua tohi: E ke atolasio anai [kia Sehova], tou Atua, pea e ke tauhi anai kia ia toko tahi.”—Luka 4:8.
(Luka 4:9-12) Pea neʼe ina taki ia ia ki Selusalemi pea mo ina fakatuʼu ia ia ʼi te potu maʼoluga ʼo te fale lotu pea mo ina ui fenei age kia te ia: “Kapau ko koe ko te ʼalo ʼo te ʼAtua, fakato ki lalo, 10 he ʼe kua tohi fenei: ‘ ʼE ina fakatotonu anai ki ʼana ʼaselo ke natou haofaki koe,’ 11 pea, ‘ ʼE natou hapai anai ia koe, ke ʼaua naʼa ʼi tou vaʼe ki he maka.’ ” 12 Neʼe tali fenei age e Sesu kia ia: “ ʼE ui: ‘ ʼE mole tonu ke ke ʼahiʼahiʼi ia Sehova tou ʼAtua.’ ”
nwtsty pāki mo ʼata viteo
Te Potu Maʼoluga ʼo Te Fale Lotu
Neʼe lagi taki e Satana ia Sesu ki te “potu maʼoluga ʼo te fale lotu” pea neʼe ina ui age ke fakato ai ki lalo. Kae, ʼe mole tou iloʼi papau pe neʼe tuʼu ia Sesu ʼi te faʼahi fea. Koteʼuhi ko te fale lotu ʼe fakaʼuhiga ki te foʼi fale katoa. Neʼe lagi tuʼu ia Sesu ʼi te muliʼi potu saute esite (1) ʼo te fale lotu. Pe neʼe tuʼu ʼi he tahi age muliʼi faʼahi pe ʼo te fale. Kae ʼe mahino ia, ka na pau la neʼe fakato ia Sesu ʼi he faʼahi, neʼe feala pe ke mate ai. Gata pe ki hona haofaki e Sehova.
Ko Te Faʼahiga Tagata Fea ʼAe ʼe Tonu Ke Kotou Hoko Ki Ai?
12 Kaʼe ʼo mole hage ko Eva, ko Sesu neʼe ina tuku he faʼifaʼitaki lelei ʼo ʼuhiga mo te agavaivai! Neʼe faigaʼi e Satana ke ina fakahalaʼi ia Sesu ke ina fai he meʼa ke tokagaʼi ia ia pea mo ʼahiʼahiʼi te ʼAtua. Kaʼe neʼe fakafisi ki ai Sesu he neʼe ko he aga fiameʼalahi ia! Koia neʼe fakahagatonu mo mahino lelei tana tali ʼaeni: “Kua fakaha: Aua pe naa ke ahiahii anai [ia Sehova], tou Atua.”—Lau ia Luka 4:9-12.
Kumi Te ʼu Koloa ʼi Te Tohi-Tapu
(Luka 4:17) Koia neʼe ʼavage kia te ia te takaiga tohi ʼa te polofeta ko Isaia, ʼo ina avahi pea mo ina maʼu te faʼahi ʼae neʼe tohi fenei ai:”
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Luk 4:17
te takaiga tohi ʼa te polofeta ko Esaia: Ko te Takaiga Tohi ʼo te Tai Mate ʼo Isaia ʼe ko ʼona kiʼi koga ʼe 17 neʼe hokohoko ke pipiki tahi. Ko tona loa ʼe meta 7,3 pea ko ona atu ʼe 54. Neʼe lagi tatau tona loa mo te takaiga tohi ʼae neʼe fakaʼaogaʼi ʼi te sinakoka ʼo Nasaleti. ʼI te ʼuluaki sekulo, neʼe mole heʼeki fakanumelo te ʼu kapite mo te ʼu vaega. Koia ʼae neʼe tonu ai ke kumi e Sesu te koga tohi ʼae neʼe ina fia lau. Kae ʼe ha ʼi tana maʼu te faʼahi ʼae ʼe tuʼu ai te ʼu lea fakapolofeta, tana iloʼi lelei te Folafola ʼa te ʼAtua.
(Luka 4:25) Ohage la, ʼe au tala moʼoni atu kia koutou: Neʼe tokolahi te ʼu fafine vitua ʼi Iselaele ʼi te temi ʼo Elia. ʼI te temi ʼaia neʼe pupunu ai te lagi ia taʼu ʼe tolu mo mahina ʼe ono, pea neʼe hoko ai te hoge lahi ʼi te fenua katoa.
nwtsty tokoni ki te ako ʼo Luk 4:25
ia taʼu ʼe tolu mo mahina ʼe ono: Ia 1Ha 18:1, neʼe fakaha ai e Elia te fakaʼosi ʼo te temi taʼi laʼa “i te tolu tau.” Kae neʼe ui e ʼihi neʼe mole alu tahi te ʼu palalau ʼa Sesu mo te fakamatala ʼae ia 1 Hau. Kae, ʼe mole tuʼu ʼi te fakamatala ʼaia, ko te taʼi laʼa neʼe mole kaku ʼo taʼu tolu. Ko te kupusiga palalau “i te tolu tau” neʼe kamata ʼi te temi ʼae ne ʼe fakaha ai e Elia te taʼi laʼa kia Akapo. (1Ha 17:1) Neʼe lagi ina fakaha te logo ʼaia kae kua ʼosi lolotoga te taʼi laʼa. Pea ʼi te mahani neʼe mahina ono peʼe loaloaga atu. Pea tahi, neʼe mole ʼosi te taʼi laʼa ʼi te temi ʼae neʼe toe ʼasi ai ia Elia ʼi muʼa ʼo Akapo, “i te tolu tau.” Kae, ʼi te hili pe ʼo te tautea ʼaki te afi ʼae neʼe hoko ʼi te Moʼuga ʼo Kalemelo. (1Ha 18:18-45) Koia, ko te ʼu palalau ʼa Sesu ʼi te vaega ʼaeni, ʼe tatau pe mo ʼae ʼo tona tehina ko Sakopo, ʼae ʼe tuʼu ia Skp 5:17, ʼe alutahi mo te fakamatala ʼae ia 1Ha 18:1.