-
Tantarany Baiboly io Tsara HaintsikaTilikambo Fiambesan̈a (Natao Ninolo Jiaby)—2016 | No. 4
-
-
FOTOKEVITRY MAVENTY HITA ATO | NAN̈INO MA MBALA MISY FIRAKA IZIOTY BAIBOLY?
Tantarany Baiboly io Tsara Haintsika
Tsisy boky momba fivavahan̈a mitovy amy Baiboly io. Rango efa ela, Baiboly zaraiky fo boky ten̈a nisy vokany tamy raha inoanolo maro. Efa izio zaraiky fo koa boky farany be pandalin̈y ndreky pankaratsy.
Misy manampahizan̈a misalasala tsao tsy mitovy tsarabe tamindro soratan̈ana tamy voanalohany tan̈y Baiboly avahizo io. Misy araiky amindro nivolan̈a karaha ty: “Atsika tsy afaka mahazo antoko tsarabe fa Baiboly anan̈antsika izioty io mitovy ankitin̈y amy Baiboly soratan̈ana taloha tan̈y. Feno raha diso baka an̈aty Baiboly anan̈antsika izioty io. Sady ankamarozany Baiboly aby io nadika efa anjatony taon̈o tafara tatỳ, ke iro io tsy mitovy amy Baiboly tamy voanalohany tan̈y. Maro foeky raha tsy mampiran̈a iro io.”
Olo sasany ndraiky tsy kristianin̈y, ke zen̈y mahavy iro misalasala amy fahamarin̈any Baiboly. Karaha zen̈y Faizal. Fianakavian̈any nampianatra izy fa Baiboly io boky masin̈y, fa efa nivoan̈a zen̈y raha tan̈aty tao. Karaha ty ho izy: “Izikoa fa nisy olo nitady hikoran̈a momba Baiboly io taminaka, zaho efa tsy lampolampon̈o edy. Baibolindro io efa tsy araiky tamy voanalohany tan̈y fa efa nisy raha nivoan̈a!”
Izio ma ten̈a ilain̈a mahay, nivoan̈a raha tan̈aty Baiboly tao sa tsy nivoan̈a? Iritrireta baka ty: Anao ma hatoky fampan̈antinan̈a an̈atinizio ao momba ny hoavy izikoa tsy hainao asa ten̈a tan̈atiny Baiboly araiky tamy voanalohany tan̈y ankitin̈y izio? (Romanina 15:4) Izikoa diso mare raha an̈atinizio ao, anao ma han̈araka toro lalan̈a an̈atinizio, izikoa fa hangala fanapahankevitry maventy momba asa, fianakavian̈a na fivavahan̈a?
Izioty, efa tsisy eky iro boky tamy voanalohany tan̈y nanjary an̈isany Baiboly. Fa atsika fo mbala afaka mandiniky iro soratan̈ana taloha be tan̈y. Misy andrivony aby iro io. Karakory mahavy iro io mbala misy fo firaka izioty kanefa mora robaka raha nanoratan̈a iro io, avio nisy olo nitady han̈afoan̈a iro io, ndreky nitady han̈ova hafatra tan̈aty tao foeky? Nan̈ino zen̈y mahavy anao hatoky fa marin̈y ankitin̈y Baiboly anan̈antsika amy zioty io? Mamaly fan̈ontan̈ian̈a aby zen̈y lahatsoratra fan̈araka ty.
-
-
Mbala Misy Fo Baiboly Ndray Mora Robaka Raha Nanoratan̈a IzioTilikambo Fiambesan̈a (Natao Ninolo Jiaby)—2016 | No. 4
-
-
FOTOKEVITRY MAVENTY HITA ATO | NAN̈INO MA MBALA MISY FIRAKA IZIOTY BAIBOLY?
Mbala Misy Fo Baiboly Ndray Mora Robaka Raha Nanoratan̈a Izio
NY RAHA MISY: Taratasy papyrus ndreky hoditry biby raha voanalohany nampiasaindro panoratra Baiboly ndreky olo aby nan̈ano kopỳ izio.a (2 Timoty 4:13) Ke Baiboly nanjary natahoran̈a tsy ho hisy eky.
Papyrus io taratasy mora matriaka, mipôko kolera, baka io koa izio mahaimalemy. Karaha ty nivolan̈iny Richard Parkinson ndreky Stephen Quirke, pikaroko momba Ezipty taloha tan̈y: “Taratasy io mety ho robaka ke manjary misarasaraka ndreky mivadiky fotaka foeky. Izikoa taratasy papyrus io ajarisin̈y, izio mety ho mando ke manjary moazỳ na lo. Ke izio izikoa alevin̈y, hoaniny biby na biby madiniky, karaha ataony vitsiky malandy.” Sasany tamy taratasy papyrus aby io betibetiky fo efa robaka edy, tafara heliny nahitan̈a iro, fotony iro azony hazavan̈a na hamandoan̈a be loatra.
Hoditry biby ndraiky mbala mahadin̈idin̈y tozay taratasy papyrus. Fa ndray zen̈y, izio mora robaka izikoa tsy tandreman̈a tsara na izikoa apetraka amy tany mafana be, manintsy be, mando, na mazava loatra.b Izio koa farandraha tiany biby madiniky aby io. Ke tsy mahagaga izikoa efa tsisy eky ankamarozandro soratan̈ana taloha aby in̈y. Izikoa Baiboly io robaka karaha zen̈y, niaraka tsisy taminany koa hafatra tan̈aty tao.
NAN̈INO MBALA MISY BAIBOLY FO FIRAKA ZIOTY? Lalàn̈any jiosy mivolan̈a fa iro boky dimy voanalohany amy Baiboly ao tokony hadikany panjaka tsiaraikiaraiky amy boky. (Deoteronomia 17:18) Maro koa soratan̈ana nataondro olo mahay mare man̈ano kopỳ aby io. Ke tamy taonjato voanalohany, nahitan̈a Soratra Masin̈y aby tamy synagoga jiaby tan Israely tan̈y firaka ta Makedonia. (Lioka 4:16, 17; Asan’ny Apostoly 17:11) Karakory mbala mampisy sasany amindro soratan̈ana efa ela be aby io firaka ziôty?
Horonambokiny Ranomasin̈y Maty navoakajy tan̈atiny taonjato maro, fotony nampidirin̈y tan̈aty sajoa tanimanga, baka io napetraka tan̈aty lavabato tamy tany paiky tan̈y
Philip W. Comfort, manampahaizan̈a momba Testamenta Vaovao, nivolan̈a karaha ty: “Efa fataony Jiosy aby io man̈akajy horonan̈a misy Soratra Masin̈y an̈aty sajoa.” Ndray iro Kristianin̈y aby io koa mbala nan̈ano zen̈y matoa nahitan̈a soratan̈ana taloha be tan̈y tan̈aty sajoa tanimanga, taminy efitry madiniky mahizikiziky, lavabato, ndreky tamy tany paiky.
VOKANY: Andrivony aby tapany Baiboly soratan̈ana taloha be tan̈y io mbala misy fo firaka izioty. Sasany amindro io efa mandilatrany 2 000 taon̈o. Baiboly zaraiky fo misy soratan̈ana maro salakady efa ela be karaha zen̈y.
a Papyrus io an̈arany kakazo araiky maniry an̈aty rano. Baka tamizio nangalan̈a raha mety hanoratan̈a.
b Filazan̈a momba fahaleovanten̈any Etazonỳ, ohatra, nisoratin̈y taminy hoditry biby. Kanefa, tsy ampy 250 taon̈o tafara tatỳ, ankamaraozany soratra tan̈atinizio tao nanjary nahainanjavon̈o fo ke efa kalikaly tsy avoavaky eky.
-
-
Mbala Misy Fo Baiboly Ndray Nisy Olo Nitady Han̈afoan̈a IzioTilikambo Fiambesan̈a (Natao Ninolo Jiaby)—2016 | No. 4
-
-
FOTOKEVITRY MAVENTY HITA ATO | NAN̈INO MA MBALA MISY FIRAKA IZIOTY BAIBOLY?
Mbala Misy Fo Baiboly Ndray Nisy Olo Nitady Han̈afoan̈a Izio
NY RAHA MISY: Mifanohitry amy raha volan̈iny Baiboly tanjon̈ony pitondra fanjakan̈a ndreky pitondra fivavahan̈a maro. Matetiky iro nampiasa fahifan̈andro hanakan̈ana olo tsy hanan̈a Baiboly na han̈amboatra ndreky handika izio. Diniha baka ohatra aroe ty:
Kadiriny tamy taon̈o 167 Talohany Kristy: Panjaka syrianin̈y, Antiochus Epifana nitady hanery Jiosy aby io han̈araka fivavahan̈a griky, ke izy nan̈iraka fa iro boky an̈isany Soratra Hebreo jiaby mila foan̈ana. Karaha ty nivolan̈iny Heinrich Graetz, pahay tantara, mikasiky raha nataondro iraka nalefany panjaka io: “Nitriatriarindro baka io niroandro aby lan̈iany horonan̈a nisy Lalàn̈a, ndray taia ndray taia tany nahitandro zen̈y. Nivonendro koa lan̈iany olo nitady fankahirezan̈a ndreky angovo baka tamizio, ke takandro namaky izio.”
Kadiriny tan̈elan̈elany taon̈o 500 ndreky 1500: Sasany tamindro pitondra fivavahan̈a katoliky aby io neloko mare, fotony nisy tamindro pikamban̈a tao nitory hafatra baka tan̈atiny Baiboly fa tsy fampianaran̈any Katoliky. Nataondro fa pivadipinoan̈a zen̈y lan̈iany lahiky hitandro nanan̈a iro boky hafa amy Baiboly ao, ankoatrany bokiny Salamo amy volan̈a latin. Tapaka tamy fivorian̈a araiky nataony leglizy io fa iro handefa lelahy “hitady tany misy pivadipinoan̈a aby io. Matetitetiky iro han̈ano raha zen̈y salakady tsy atao kidikidy foeky. Savaindro tran̈o ndreky lakaly jiaby iritriretindro fa misy pivadipinoan̈a aby io. ... Ke lan̈iany tran̈o ahitan̈a iro io ravan̈indro.”
Izikoa vitanolo panohitry aby io nan̈afoan̈a Baiboly io, very tan̈y koa hafatra tan̈atinizio tao.
Baiboly tamy volan̈a angiley nadikany William Tyndale in̈y tsy foan̈a fa mbala misy fo, ndray tsy nimboan̈a hanan̈a izio olo, ndray izio niroandro, ary nata Tyndale fa nivonen̈a taminy 1536
NAN̈INO MBALA MISY BAIBOLY FO FIRAKA ZIOTY? Iro Jiosy tan Israely tan̈y ten̈a niforseny Panjaka Antiokosa han̈araka fivavahan̈a griky. Kanefa Jiosy aby io efa niparitaka tamy firenena maro. Misy manampahizan̈a mivolan̈a fa tamy taonjato voanalohany, mandilatrany 60 isanjatony Jiosy aby io nipetraka tambelany taniny Israely. Nakajindro Jiosy aby io tamy synagoga tan̈y boky aby an̈isany Soratra Masin̈y. Ke iro in̈y nampiasainy taranaka tafara tatỳ, an̈isanizen̈y Kristianin̈y aby io.—Asan’ny Apostoly 15:21.
Kadiriny tan̈elan̈elany taon̈o 500 ndreky 1500, olo tia Baiboly aby io tsy navozo fan̈injehan̈a zen̈y foeky. Ke iro nandika Soratra Masin̈y ndreky nan̈ano kopỳ izio fo. Kadiriny tamy taon̈o 1450 tan̈y, ndray mbala tsendriky nisy lamasiny fan̈anaovan̈a pirinty, tapany tamy Baiboly io mety efa nisy tamy volan̈a 33 karazany. Baka io tafara tatỳ, nahainaro fo Baiboly nadika ndreky naboaka.
VOKANY: Ndray nifen̈y mare iro panjaka matanjaka ndreky pitondra fivavahan̈a aby io han̈afoan̈a Baiboly, mbala izio fo boky ten̈a miparitaka ndreky voadika amy volan̈a farany maro letrizay. Izio nisy vokany tamy lalàn̈a ndreky fivolan̈ana tamy tany sasany, salakady izio koa ten̈a nisy vokany tamy fiain̈ananolo antapitrisany.
-
-
Mbala Misy Fo Baiboly Ndray Nisy Olo Nitady Han̈ova Hafatra Tan̈aty TaoTilikambo Fiambesan̈a (Natao Ninolo Jiaby)—2016 | No. 4
-
-
Masoreta aby io nitandrin̈y tsarabe izikoa fa nan̈ano kopỳ Soratra Masin̈y
FOTOKEVITRY MAVENTY HITA ATO | NAN̈INO MA MBALA MISY FIRAKA IZIOTY BAIBOLY?
Mbala Misy Fo Baiboly Ndray Nisy Olo Nitady Han̈ova Hafatra Tan̈aty Tao
NY RAHA MISY: Raha mora robaka nanoratan̈a Baiboly io, salakady maro koa olo nitady han̈afoan̈a izio. Fa ndray tio raha aby zen̈y, Baiboly mbala misy fo. Nisy sasany tamindro pandika teny ndreky pan̈ano kopỳ Baiboly io koa nitady han̈ova hafatra tan̈aty tao. Tozay fampianaran̈andro nampifan̈arahindro tamy Baiboly, fampianaran̈any Baiboly ndraiky nitadiavindro hampifan̈arahin̈y amy fampianaran̈andro. Zahava baka ohatra aby ty:
Tany ivavahan̈a: Tan̈elan̈elany taonjato fahefatra ndreky faharoe T.K, nampiany panoratra Boky Dimy Voanalohany amy volan̈a samaritanin̈y volan̈a ty taminy Eksodosy 20:17: “ … amy Bongo Gerizima an̈y. Ke anao han̈orin̈y alitara an̈y.” Ke nanjary karaha Soratra Masin̈y fo nan̈iraka iro Samaritanin̈y aby io han̈orin̈y tempoly tamy Bongo Gerizima tan̈y.
Fampianaran̈a momba Zan̈ahary tokana olo telo: Latsakany 300 taon̈o tafarany nivitany Baiboly io, nisy panoratra araiky mino fampianaran̈a io nan̈ampy volan̈a karaha ty amy 1 Jaona 5:7: “ … andan̈itry an̈y, Baba, Volan̈a, ndreky Fan̈ahy Masin̈y: Ke iro telo io olo araiky fo.” Kanefa volan̈a aby io tsy hita amy soratan̈ana tamy voanalohany tan̈y. Bruce Metzger, manampahizan̈a momba Baiboly, nivolan̈a fa “nanomboko tamy taonjato fahatsiota” volan̈a aby io “nanjary nimpodipody tan̈aty soratan̈ana latin taloha be tan̈y ndreky tamy Vulgate [latin].”
An̈arany Zan̈ahary: Maro tamindro pandika Baiboly aby io nan̈araka finoanoampoan̈any Jiosy, ke baka amy zen̈y nahavy iro nan̈adoso an̈arany Zan̈ahary tan̈aty Baiboly tao. An̈aran̈a io nisoloandro an̈aran̈a fan̈ajan̈a “Zan̈ahary” na “Tompo.” Kanefa amy Baiboly ao, tsy Pamoron̈o zaraiky fo kaian̈a aminy an̈aran̈a fan̈ajan̈a zen̈y fa firaka aminy olo ndreky sampy baka io Devoly koa.—Jaona 10:34, 35; 1 Korintianina 8:5, 6; 2 Korintianina 4:4.a
NAN̈INO MBALA MISY BAIBOLY FO FIRAKA ZIOTY? Voanalohany, ndray nisy sasany tamindro pan̈ano kopỳ Baiboly io tsy ten̈a nitandrin̈y tsarabe nan̈ano izio ndreky navandy, mbala nisy pan̈ano kopỳ maro hafa koa ten̈a nahay sady nitandrin̈y tsarabe. Ohatra, tan̈elan̈elany taonjato fahatsiota ndreky fahafolo, nataony Masoreta kopỳ Soratra Hebreo, ke an̈aranizio natao soratra nataony Masoreta. Nikontendro iro volan̈a ndreky litera tao, misy ahitan̈a tsao misy diso. Izikoa fa nisy raha atahoran̈a tsao diso tamy kopỳ nataondro io, nimarkendro tamy sisiny pazy io izin̈y. Iro tsy nan̈eky han̈ova volan̈a tamy Baiboly tao foeky. Karaha ty nivolan̈iny Moshe Goshen-Gottstein pikaroko araiky: “Tamindro, miran̈a man̈ano raha araiky farany ratsy in̈y iro izikoa kinia man̈ova raha an̈aty ao.”
Faharoe, iro soratan̈ana marobe amy zioty io man̈ampy manampahizan̈a momba Baiboly aby io hahita zay raha diso ao. Ohatra, tan̈atiny taonjato maro, iro pitondra fivavahan̈a aby io nampianatra fa Baiboly amy volan̈a latin io ten̈a marin̈y. Kanefa tamy 1 Jaona 5:7 tao efa nampiandro fampianaran̈a diso nikoran̈intsika tan̈abo tio in̈y. Firaka amy Fandikan-tenin’ny Fiangonana Jesosy Mamonjy koa mbala ahitan̈a izio. Kanefa ino raha hita tan̈aty soratan̈ana hafa niboaka tafara tatỳ? Karaha ty nivolan̈iny Bruce Metzger: “Frazy nampian̈a [amy 1 Jaona 5:7] ao io tsy hita amy soratan̈ana taloha tan̈y foeky (syriàka, kôpta, armenianin̈y, etiopianin̈y, arabo ndreky slavôniky). Soratan̈ana amy volan̈a latin fo misy izio.” Ke frazy tsy marin̈y io nadoso taminy ankamaraozany Baiboly gasy.
Chester Beatty P46, Baiboly soratan̈ana amy taratasy papyrus, kadiriny tamy taon̈o 200 tan̈y
Iro soratan̈ana taloha tan̈y aby io ma man̈aporofo fa Baiboly io tsy niova? Taminy 1947 nahitan̈a Horonambokiny Ranomasin̈y Maty. Efa mandilatrany arivo taon̈o talohany nanoratan̈a soratra hebreo nataony Masoreta in̈y nanoratan̈a izio. Ke soratan̈ana aroe io afaka nampiran̈indro manampahizan̈a aby io. Nisy araiky tamindro pandalin̈y horonambokiny Baiboly io nivolan̈a fa horonan̈a araiky fo efa “man̈amia porofo tsy azo famaran̈a fa Jiosy aby pan̈ano kopỳ aby io ten̈a nitandrin̈y mare sady tsy nan̈ano diso foeky, izikoa fa nan̈ano kopỳ iro Baiboly soratan̈ana tan̈atiny arivo taon̈o manan̈amby.”
Amy Biblioteky Chester Beatty an Irlandy an̈y, ahitan̈a taratasy papyrus misy ankamaraozany boky amy Soratra Griky Kristianin̈y. An̈isanizen̈y soratan̈ana tamy taonjato faharoe, kadiriny 100 taon̈o fo tafarany nivitany Baiboly. Karaha ty nivolan̈iny Diksionera Andrisany Baiboly (angiley): “Taratasy papyrus aby io nahitan̈a tsipiriandraha vaovao maro. Fa ndray zen̈y, hita baka amindro io koa fa tsy niova foeky iro Baiboly soratan̈ana aby io izikoa fa natao kopỳ.”
“Amy rariny atsika izikoa mivolan̈a fa tsisy asa soratra taloha be karaha io nampiran̈iny tamy fomba marin̈y tsarabe karaha zen̈y”
VOKANY: Ndray iô fisiandro soratan̈ana maro ndreky efa ela be io, tsy nihen̈y lanjany Baiboly fa izio nanjary nahaimety atokisan̈a fo. Frederic Kenyon nivolan̈a karaha ty momba Soratra Griky Kristianin̈y: “Io zaraiky fo boky taloha be tan̈y manan̈a porofo maro fa marin̈y ankitin̈y raha an̈aty ao. Baka io izikoa mbala manampahizan̈a tsy mitsara antendrony fo tsy maintsy han̈eky fa marin̈y ankitin̈y Baiboly anan̈antsika amizioty io.” Karaha ty koa nivolan̈iny manampahizan̈a araiky, William Henry Green momba Soratra Hebreo: “Amy rariny atsika izikoa mivolan̈a fa tsisy asa soratra taloha be karaha io nampiran̈iny tamy fomba marin̈y tsarabe karaha zen̈y.”
-
-
Nan̈ino Baiboly io Mbala Misy Fo Firaka Izioty?Tilikambo Fiambesan̈a (Natao Ninolo Jiaby)—2016 | No. 4
-
-
FOTOKEVITRY MAVENTY HITA ATO | NAN̈INO MA MBALA MISY FIRAKA IZIOTY BAIBOLY?
Nan̈ino Baiboly io Mbala Misy fo Firaka Izioty?
Baiboly io mbala misy fo firaka izioty. Ke anao afaka mahazo ndreky mamaky izio. Izikoa tsara fandikanteniny Baiboly fidinao, matokisa fa izio mifan̈araka tsarabe amindro soratan̈ana tamboanalohany tan̈y. Asa nan̈ino Baiboly io mbala misy fo firaka izioty, kanefa farandraha mora robaka eky raha nanoratan̈a izio tamy voanalohany tan̈y, avio tio koa iro olo nitady han̈afoan̈a izio, nisy aby nan̈ohatra nan̈ova hafatra tan̈atiny tao foeky? Mahagaga mare!a Ino ma raha mampiavaka boky io?
“Ten̈a resy lahatra zaho zioty fa Baiboly io kadô baka amy Zan̈ahary”
Maro pianatra Baiboly man̈eky raha nivolan̈iny apostoly Paoly ty: “Ilain̈y Soratra Masin̈y jiaby io, fotony baka amy fan̈ahy masin̈y Zan̈ahary.” (2 Timoty 3:16) Iro mino fa matoa Baiboly io mbala misy fo firaka izioty fotony izio Volan̈a Zan̈ahary, ke Zan̈ahary niaro izio. Faizal, araiky nikoran̈intsika talohaloha in̈y, nianatra Baiboly fotony tiany ho hay asa marin̈y ankitin̈y raha zen̈y. Gaga mare izy tamy raha nianarany. Tsy ela, nanjary hainy fa kaiky tsy baka amy Baiboly ao foeky ankamarozany fampianaran̈a baka amy Fivavahan̈a Miaboko ho Kristianin̈y. Fa ten̈a nanohin̈y fônany koa nahay raha koran̈iny Baiboly momba fikasan̈any Zan̈ahary amy tany ty.
Karaha ty ho Faizal: “Ten̈a resy lahatra zaho zioty fa Baiboly io kadô baka amy Zan̈ahary. Salakady izy niasa raha jiaby, ke atokisan̈a tsarabe fa vitany man̈amia atsika boky ndreky miaro izio. Izikoa zaho mifamatra zen̈y, zaho miran̈a mivolan̈a fa misy limitiny angovony Zan̈ahary Farany Mahery io. Azovy ma zaho ke hasaky han̈ano zen̈y?”—Isaia 40:8.
a Zahava lahatsoratra “Inona no Baiboly Tokony Hovakinao”, amy Tilikambo Fiambenana 1 Mey 2008.
-