Dariy ba ken e babyor ni ke ngongliy barba’ e teliw ni bod rogon e Bible. Dariy ba ken e babyor ni kan ngongliy ni ke yag ni nge gagiyegnag rogon e michan’ rok boor e girdi’ ni kab kakrom i yib ni bod rogon e re ke babyor ney. Maku reb e, dariy ba ken e babyor ni kan fal’eg i fil ma yibe gay murung’agen ni aray rogon.

Bod ni, bay boch e girdi’ ni llowan’ ni be maruwar u wan’rad e yu ke Bible ni bay e ngiyal’ ney ni bochan e yad be lemnag nib thil ko tin nni yoloy nth’abi som’on. Bay reb e sensey u reb e skul nib tolang ni ma fil ko girdi’ murung’agen e teliw ni yog ni gaar: “Dabiyog ni ngar da micheged nib puluw rogon ni kan pilyeg e thin ko tin som’on e babyor ko Bible. Yu ken ni baaray e Bible ni bay rodad e ngiyal’ ney e boor e oloboch riy, ya boor e chibog nga tomuren nni yoloy e tin som’on e babyor ko Bible mfin nni ngongliy. Ere, rib gel e thil riy ko tin som’on e babyor ko Bible nni yoloy.”

Ku bay boch e girdi’ ni be maruwar e Bible u wan’rad ni bochan e teliw rorad. Faizal e ir be’ ni ilal u reb e tabinaw ni yad ma un nga barba’ e teliw ndarur rogned ni yad boch e Kristiano. Ere, i fil chon e tabinaw rok ngak ni Bible e ba ke babyor nib thothup machane ke thil ko ken ni kakrom. I yog ni gaar: “Bochan e re n’ey, ma aram fan nder ma pagan’ug ni nggu non ngak e piin ni yad baadag ni ngar weliyed murung’agen e Bible ngog. Bin riyul’ riy e, dariy e ken th’abi som’on e Bible rorad. Ya Bible ni bay rorad e ke thil!”

Gur, rib ga’ fan ko ke thil e Bible fa dawor? Am lemnag e pi deer ni baaray: Rayog ni nge pagan’um ko pi n’en ni kan micheg u Bible u murung’agen e par rodad boch nga m’on ni faanra dam nang ko rriyul’ ni immoy e pi thin nem u lan e tin th’abi som’on e babyor ko Bible, fa? (Roma 15:4) Gur, ra um fol ko pi kenggin e motochiyel nu Bible u nap’an ni ngam dugliy boch ban’en ni bay rogon ko maruwel ni ga ma un ngay, nge tabinaw rom, nge liyor ni ga ma tay ni faanra pi Bible ni bay e ngiyal’ ney e boor e oloboch riy?

Yugu aram rogon ndakuriy e tin th’abi som’on e babyor ko Bible nni yoloy kakrom, machane rayog ni ngad sulod ngad yaliyed boch e babyor ni un abweg e thin ko pi babyor ko Bible ney ngay kakrom. Pi babyor ney e kub muun ngay yu yang e babyor ni un abweg e pi thin ko Bible ngay kakrom ni un yoloy nga paay. Uw rogon ni ke yag ni nge magey e yungi babyor ney nde wod nge m’ay? Ma uw rogon ni ke yag ni nge par ke mada’ ko ngiyal’ ney ni yugu aram rogon ni immoy boch e girdi’ ni ur guyed rogon ni ngar kirebnaged e Bible, ma boch e yad be guy rogon ni ngar thilyeged e thin riy? Uw rogon nrayog ni nge ayuwegem e pi n’ey ni nge pagan’um ko Bible ni bay rodad e ngiyal’ ney? Mu fal’eg i yaliy e fulweg ko pi deer ney ko tin migid e article.

BAN’EN NRAYOG NI NGE KIREBNAG E BIBLE: Piin ni ur yoloyed e Bible kakrom nge piin ni ur abweged e thin riy e ba ga’ ni ur yolgad nga daken yungi babyor ni kan ngongliy u ba mit e gek’iy ni ka nog e papyrus ngay nge yu yang ni kan ngongliy ko keru’ e gamanman. (2 Timothy 4:13) Ere, uw rogon ni momnag e re n’ey ni nge math e thin ko Bible?

Babyor ni un ngongliy ko gek’iy ni papyrus e ba mom ni nge kireb, ma kub mom ni nge mogchoth, me mathmath raen. I yog l’agruw ni’ ni yow ma fil murung’agen chepin yu Egypt ni ka nog Richard Parkinson nge Stephen Quirke ngorow nra gaargow: “Yira chaariy taabang e yungi babyor ney ma ra munmun me wod nge yan i par ni ka nochi yang riy e ka bay ara ke ngal’ ni fiyath. Ma yu thum ni kan bachiy kan chaariy nga bang e ra munmun ma rayog ni nge pethethaw ara kireb ko garbeb, ma tin ni kan k’eyag e rayog ni nge longuy e boro’ ara ba mit e apurgog nib wechwech.” Bay yu yang e pi babyor ney ni un digey u taramaen e yal’ ara nni tay nga bang nib gowel u tomuren ni kan pirieg, ma aram me papey ni nge kireb.

Pi babyor ni kan ngongliy ko keru’ e gamanman e ba gel ko yu yang ni baaram nni ngongliy ko gek’iy ni papyrus. Machane, faanra dab ni ayuweg nib fel’ rogon, ara ni digey u bang nib pag rogon e garbeb ara gowel riy, ma ra kireb.a Ku baadag e apurgog ni ma longuy e re miti babyor ney. Baaray e n’en ni yog ba ken e babyor u murung’agen e pi babyor ni un yoloy kakrom. I gaar: “Yooren e babyor ni un yoloy kakrom e ke kireb.” (Everyday Writing in the Graeco-Roman East) Ere, faan gomanga wod e pi babyor ko Bible nge m’ay, maku ra math e thin riy.

ROGON NI KE YAG NI NGE PAR E BIBLE NI KA ROGON: Immoy e motochiyel rok e pi Jew kakrom ni be yog ni gubin e pilung ma thingari “yoloy nga lan ba ke babyor fapi motochiyel rok Got.” Ma ireray fa lal ni m’on e babyor ko Bible. (Deuteronomy 17:18, BT) Maku reb e, piin ni yad ba salap i abweg e thin ko Bible nga yugu boch e babyor e boor e babyor ko Bible ni ur abweged e thin riy nga yugu boch e babyor ni yad be yoloy nga pa’rad. Aram fan nap’an ni taw ko bin som’on e chibog C.E., ma rayog ni ngan pirieg e pi Babyor nib Thothup u lan e pi tafen e muulung u Israel ngu Macedonia! (Luke 4:16, 17; Acts 17:11) Ere, mang e ke rin’ ma ke yag ni nge par e pi babyor ko Bible ney ni un yoloy kakrom ke mada’ ko ngiyal’ ney?

I yog be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bin nib Beech e M’ag ko Bible ni manang ni ka nog Philip W. Comfort ngak ni gaar: “Pi Jew e ba ga’ ni yad ma tay e yungi babyor ni kan bachiy ni bay e thin nu Bible riy nga lan bogi rume’ ya nge dabi kireb.” Ku be m’ug ni aray rogon e n’en ni i rin’ e pi Kristiano. Ere, aram fan ni bay boch e babyor ko Bible ni un yoloy nga paay kakrom ni kan pirieg u lan bogi rume’, ma boch e un chaariy nga lan nochi singgil nib achig, ngu lan e yiy, nge yu yang nrib melik’.

ANGIN: Bokum biyu’ yang e babyor ko Bible ni ke pag sogonap’an 2,000 e duw ni kan yoloy nga paay e ke yag ni nge par ke mada’ ko ngiyal’ ney. Dariy yu yang e babyor nni yoloy kakrom ni ke yag ni ngan abweg e thin riy nga aram urngin yang e babyor ni bod rogon e pi babyor ko Bible ney.

BAN’EN NRAYOG NI NGE KIREBNAG E BIBLE: Boor e pi tayugang’ ko am nge teliw e kar guyed rogon ni ngar rin’ed boch ban’en nib togopuluw ko Bible. Kab kakrom i yib nib ga’ ni yad ma fanay mat’awrad ni ngar guyed rogon ndabi yag e Bible ko girdi’, ara ni yoornag ken, ara ni pilyeg nga yugu boch e thin. Baaray l’agruw ban’en ni ke buch ni bay rogon ko re n’ey:

• Bang ko duw ni 167 B.C.E.: Antiochus Epiphanes ni Pilung e guy rogon ni nge towasariy e pi Jew ni ngar uned ko teliw rok piyu Greece, ma aram me yog ni ngan kirebnag gubin e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew. Immoy be’ ni ma yoloy chepin e girdi’ ni ka nog Heinrich Graetz ngak ni yog ni immoy boch e girdi’ ni ur maruwelgad ko re pilung nem “nnap’an ni yad ra pirieg fapi Motochiyel ni kan yoloy nga lan yungi babyor ni kan bachiy, mar guchthuyed ara ra urfiyed, mar thanged e fan rok e piin ni ur beeged e yungi babyor nem ni nge pi’ gelngirad me fal’eg lanin’rad.”

• Nap’an e duw ni 500 nge mada’ nga bang ko duw ni 1500 C.E.: Immoy boch e tayugang’ ko Katolik nra damumuwgad ni bochan e be machibnag girdien e teliw rorad e pi n’en ni bay u Bible ma darur machibnaged e pi machib ko Katolik. Ere, rogned ni piin ni bay e Bible rorad ma gathi fare babyor ni Psalms ko thin ni Latin e aram e kar togopuluwgad ko galesiya. Ku immoy reb e ulung ko galesiya nrogned ni ngan dugliy boch e pumoon ni “ngar gayed e pi girdi’ nem . . . u lan e pi tabinaw ko girdi’ i yan nge yungi n’en ni yibe sananag ni be par e girdi’ riy ni bay yu ken e Bible rorad. . . . Re tabinaw ni yira pirieg reb e pi girdi’ ney riy e yira kirebnag.”

Faan gomanga yag ko girdi’ ni ngar kirebnaged urngin ken e Bible, ma ke math e thin riy.

ROGON NI KE YAG NI NGE PAR E BIBLE NI KA ROGON: I guy Antiochus ni Pilung rogon ni nge pingeg laniyan’ e piin ni ur pared u Israel, machane ngiyal’ nem e ke yoor e pi Jew ni yad ma par u yugu boch e nam u wuru’ yu Israel. Bin riyul’ riy e, be susunnag e piin ni boor ban’en ni yad manang nnap’an ni taw ko bin som’on e chibog C.E., mab pag 60 e pasent ko pi Jew e yad ma par u yugu boch e nam u wuru’ yu Israel. Ba ga’ ni yad ma tay e yungi babyor ni bay e thin ko Bible riy u lan e pi tafen e muulung rorad i yan. Ma pi yungi babyor nem e aram e yungi babyor ni i fanay boch e girdi’ nga tomurrad, nib muun e piin Kristiano ngay.​—Acts 15:21.

Nap’an e duw ni 500 nge mada’ nga bang ko duw ni 1500 C.E., ma piin nib ga’ fan e Bible u wan’rad e ur athamgilgad u fithik’ e gafgow ni un tay ngorad, ma aram mar ululgad ni ngar pilyeged e thin riy nga yugu boch e thin ma yad be abweg e thin riy nga yugu boch e babyor. Rayog nnap’an ni taw nga lukngun e bin 15 e chibog ma kan pilyeg yu yang ko Bible nga 33 mit e thin. Ngiyal’ nem e dawor ni ngongliy fapi masin ni yima fal’eg e babyor riy. Tomuren e re ngiyal’ i n’em, ma aram min tabab i pilyeg e Bible nga yugu boch e thin ma yibe yoornag ken nib papey.

ANGIN: Yugu aram rogon ni i guy boch e pilung nge tayugang’ ko teliw rogon ni ngar kirebnaged e Bible, machane ke yan i par ni aram e re ke babyor ni bay u roy u fayleng nth’abi yoor ni yibe wereg maku yibe pilyeg nga yugu boch e thin. Ke yag ni nge gagiyegnag rogon e motochiyel nge thin ni yima yog u boch e nam, ma ke yag ni nge thilyeg e par rok bokum milyon e girdi’.

BAN’EN NRAYOG NI NGE KIREBNAG E BIBLE: Yugu aram rogon nrayog ni nge wod e pi babyor ko Bible nge m’ay maku immoy boch e tatogopuluw ni ur guyed rogon ni ngar kirebnaged, machane ka be par e re ke babyor ney ni ka rogon. Yugu aram rogon, ma immoy boch e girdi’ ni ur abweged e thin ko Bible nga yugu boch e babyor nge boch e girdi’ ni ur pilyeged e thin riy nga yugu boch e thin ni ur guyed rogon ni ngar thilyeged e thin riy. Bay boch i yad ni ur guyed rogon ni ngar thilyeged e thin ko Bible ni bochan e nge puluw ko machib rorad ko bin ni ngar guyed rogon ni nge puluw e machib rorad ko thin nu Bible. Baaray boch e pi n’em:

• Tagil’ e liyor: U thilin e bin aningeg nge bin l’agruw e chibog B.C.E., ma piin nra yoloyed fa lal ni m’on e babyor ko Bible ko thin nu Samaria ni ka nog e Samaritan Pentateuch ngay e ra puthuyed e pi thin ni baaray nga tungun fare thin ni bay ko Exodus 20:17 ni be gaar, “u Aargaareezem. Mu rom e ngam ngongliy ba altar riy.” Pi girdi’ nu Samaria nem e ra lemnaged ni ngar thilyeged e thin ko Bible ya nge yag ni un murung’agen ba tempel ngay ni ur toyed u bangi ban’en ni ka nog yu “Aargaareezem” ngay ara Burey ni Gerizim.

• Fare machib ni trinitas: De gaman 300 e duw nga tomuren nni mu’ i yoloy e Bible, ma immoy be’ ni ma yoloy murung’agen fare machib ni Trinitas ni uneg e pi thin ni baaray ko 1 John 5:7 ni be gaar, “u tharmiy, ni aram e Chitamangiy, nge fare Thin, nge fare Kan ni Thothup: yad gubin ni yad ba taareb.” Re thin ney e da i moy ko tin som’on e babyor ko Bible nni yoloy. I yog be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ni ka nog Bruce Metzger ngak ni “ka nap’an e bin nel’ e chibog i yib ngaray,” ma aram mu un pirieg e pi thin ney u “lan fa gal babyor ko Bible ni un yoloy nga paay ni ka nog e Old Latin nge [Latin] Vulgate ngay.”

• Fithingan Got: Boor e piin ni ur pilyeged e Bible ni ur ted fan ban’en ni ke mich u wan’ e pi Jew nde puluw, ma aram mar chuweged fithingan Got u lan e Bible mar ted e “Got” ara “Somol” nga lon. Gal liw ney nrogon ni bay u Bible e gathi kemus ni fan ngak e En ni Ke Sunmiy urngin ban’en, ya ku rayog ni ngan fanay ko girdi’, nge yugu boch e got ni ma liyor boch e girdi’ ngay, nge Moonyan’.​—John 10:34, 35; 1 Korinth 8:5, 6.

ROGON NI KE YAG NI NGE PAR E BIBLE NI KA ROGON: Yugu aram rogon ni immoy boch e girdi’ ni ur abweged e thin ko Bible nga yugu boch e babyor nda ur tedan’rad nga rogon ni ur yoloyed e pi thin ney, maku boch i yad e i ban, machane bay boch e girdi’ ni ur yoloyed e Bible ni yad ba salap maku ur kol ayuwgad u rogon ni ur rin’ed e re n’ey. Fapi girdi’ ni ka nog e Masoretes ngorad nra abweged e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew nga boch e babyor e yad e ra ngongliyed fapi babyor ko Bible ni ka nog e Masoretic text ngay u thilin e bin nel’ nge bin ragag e chibog C.E. Nap’an ni ur pilyeged e pi babyor ko Bible ney ma ur theeged urngin bug e thin nge yol riy ni bochan e nge dab ra olobochiyed ban’en riy. Ma faanra kar sananaged ni bay e oloboch u reb e pi thin nu Bible nem ni yad be abweg nga yugu boch e babyor, mab ga’ ni yad ma yoloy boch e thin nga tooben fare thin ni ngar tamilangnaged ni fare thin nu Bible e bay e oloboch riy. I siyeg e pi girdi’ nem ni ngar thilyeged e thin ko Bible. I yoloy reb e sensey u reb e skul nib tolang ni ka nog Moshe Goshen-Gottstein ngak ni gaar: “Rogon u wan’rad e faanra ngar thilyeged e thin ko Bible ni lem rorad ma aram e kar ngongliyed ba pa’ e oloboch nrib ga’.”

Bin migid e, fapi babyor ko Bible ni un yoloy nga paay ni ka bay e ngiyal’ ney e ir e ke ayuweg e piin ni boor ban’en ni yad manang u murung’agen e Bible ni ngar pirieged e oloboch u boch e thin nu Bible. Bod ni, ke yoor e chibog ni ma fil e pi tayugang’ ko teliw ko girdi’ ni pi babyor ko Bible ni bay rorad ni kan yoloy ni Latin e aram e tin nib puluw e babyor ko Bible. Machane, faan yira guy fare thin ko 1 John 5:7 ko pi babyor ney ma kar ted yu bugithin ngay nde puluw ni bod rogon ni kad weliyed boch nga tabolngin e re article ney. Ku bay e re oloboch ney u lan fare ke Bible ni thin ni Meriken ni ka nog e King James Version ngay. Machane, mang e ke m’ug u yugu boch e babyor ko Bible ni un yoloy nga paay nni pirieg boch nga tomuren? I yoloy Bruce Metzger ni gaar: “Fapi thin ni kan tay [ko 1 John 5:7] e dariy ko yungin baaram e babyor ko Bible nni yoloy kakrom (ko thin ni Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), ya kemus ni yigoo bin Latin e bay riy.” Bochan e re n’ey, ma aram fan ni kan chuweg e pi thin ney ko ken ni baaram e Bible ni King James Version ni kun ngongliy bayay nge yugu boch e Bible.

Ere gur, pi babyor ko Bible ni un yoloy nga paay kakrom e be micheg ni ka be par e Bible ni ka rogon? Nap’an nni pirieg fapi Dead Sea Scroll ko duw ni 1947, ma aram e ngiyal’ ni fini yag rok e piin ni boor ban’en ni yad manang u murung’agen e Bible ni ngar taarebrogonnaged fapi babyor ko Bible ni ka nog e Masoretic text ngay ko pi n’en ni kan pirieg ko yungin baaram e babyor ko Bible ni kan yoloy ni ke pag bbiyu’ e duw ni ke yan. Bay bagayad e piin ni i un i gay murung’agen e thin ko fapi Dead Sea Scroll ni yog nra taab yang e yungi babyor nem ma rayog ni nge “micheg nib puluw mab fel’ rogon ni i abweg e pi Jew e pi babyor ko Bible nga yugu boch e babyor ni yugu aram rogon ni ke pag bbiyu’ e duw ni ke yan.”

Bay reb e naun ni yima chaariy boch e babyor riy u Dublin u Ireland ni ka nog e Chester Beatty Library ngay ni bay boch e babyor ko Bible riy nni yoloy nga yungi babyor ni kan ngongliy ko gek’iy ni papyrus ni bay yooren e Pi Babyor ko Bible riy nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek, ni kub muun ngay e tin nni yoloy ko bin l’agruw e chibog C.E. ara sogonap’an 100 e duw u tomuren nni mu’ i yoloy e Bible. I yog reb e dictionary ni gaar: “Yugu aram rogon ni boor ban’en nib beech ni ke tamilangnag e yungi babyor ney, machane ku be tamilangnag feni fel’ rogon ni un yoloy e pi babyor ko Bible kakrom.”​—The Anchor Bible Dictionary.

ANGIN: Bochan ni boor e pi babyor ko Bible ni un yoloy kakrom ni kan pirieg nge bochan ni ke n’uw nap’an ni un yoloy, ma aram e n’en ni ke ayuweg ni nge tamilang e thin ko Bible, ma gathi ke thilyeg fan e thin riy. I weliy be’ ni ka nog Frederic Kenyon ngak murung’agen e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek ni gaar: “Dariy ba ken e babyor kakrom ni aram urngin e babyor ni ke micheg nib puluw e thin riy, ma be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ma de laniyan’ e dabiyog ni nge yog ni ke thil e thin ko pi babyor ko Bible ni bay rodad.” Ku bay be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ni ka nog William Henry Green ngak ni weliy murung’agen e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew ni gaar: “Ba puluw ni nga dogned ndariy ba ken e babyor ni kan yoloy ni ke kakrom nrib puluw e thin riy ni bod rogon e re ke babyor ney.”

Ke yag ni nge par e Bible ni ka rogon. Ere, ngiyal’ ney e rayog ni nge yag baken ngom mag beeg. Ma nap’an nra yag ba ken ngom nib fel’ rogon ni kan pilyeg, ma rayog ni nge pagan’um ni ga be beeg e thin ni kan fek ko tin th’abi som’on e babyor ko Bible nni yoloy.a Machane, mang fan ni ke yag ni nge par e pi babyor ko Bible nde wod nge m’ay, ma de yag ko pi tatogopuluw ni ngar taleged ndab kun wereg ma dab kun ngongliy, maku de yag ko girdi’ ni ngar thilyeged e thin riy? Mang e rib thil ko ken ney e babyor?

Boor e girdi’ ni kar filed e Bible e ke mich u wan’rad fare thin ni yoloy apostal Paul ni gaar: “Urngin e thin ni bay u lan e babyor nib thothup e Got e yib i pi’ nga laniyan’ e girdi’ ngar yoloyed nga babyor.” (2 Timothy 3:16) Ke mich u wan’rad ni fan nde kireb e Bible e bochan ni Thin rok Got e bay riy ma ir e ke ayuweg ni nge par nge mada’ ko ngiyal’ ney. Faizal ni faan kan weliy murung’agen ko bin som’on e article e munmun me dugliy ni nge un ko fol Bible ni bochan e baadag ni nge fal’eg i gay murung’agen e pi n’ey. Ere, ri ngat ko n’en ni pirieg u murung’agen e Bible. Munmun ma aram me fil ni yooren e machib ni yima fil ko pi yurba’ i teliw ni yad ma yog ni yad e Kristiano e dariy u lan e Bible. Maku reb e, kub gel e felfelan’ ni tay u nap’an ni fil murung’agen e n’en nib m’agan’ Got ngay ni fan ko fayleng nrogon ni bay ko Thin Rok.

I yog ni gaar: “Chiney e ke mich u wan’ug ni Bible ni bay rog e aram reb e tow’ath ni ke pi’ Got ngog. Bin riyul’ riy e, faanra rayog rok Got ni nge ngongliy e palpalth’ib, me ere gathi ku rayog rok ni nge pi’ ba ken e babyor ngodad me ayuweg ndabi kireb? Faanra nggog ndabiyog rok Got ni nge rin’ e re n’ey, ma aram e gu be darifannag feni gel gelngin Got. Me gag mini’ ni nggu darifannag gelngin Got ni Gubin Ma Rayog Rok?”​—Isaiah 40:8.