BAN’EN NRAYOG NI NGE KIREBNAG E BIBLE: Piin ni ur yoloyed e Bible kakrom nge piin ni ur abweged e thin riy e ba ga’ ni ur yolgad nga daken yungi babyor ni kan ngongliy u ba mit e gek’iy ni ka nog e papyrus ngay nge yu yang ni kan ngongliy ko keru’ e gamanman. (2 Timothy 4:13) Ere, uw rogon ni momnag e re n’ey ni nge math e thin ko Bible?

Babyor ni un ngongliy ko gek’iy ni papyrus e ba mom ni nge kireb, ma kub mom ni nge mogchoth, me mathmath raen. I yog l’agruw ni’ ni yow ma fil murung’agen chepin yu Egypt ni ka nog Richard Parkinson nge Stephen Quirke ngorow nra gaargow: “Yira chaariy taabang e yungi babyor ney ma ra munmun me wod nge yan i par ni ka nochi yang riy e ka bay ara ke ngal’ ni fiyath. Ma yu thum ni kan bachiy kan chaariy nga bang e ra munmun ma rayog ni nge pethethaw ara kireb ko garbeb, ma tin ni kan k’eyag e rayog ni nge longuy e boro’ ara ba mit e apurgog nib wechwech.” Bay yu yang e pi babyor ney ni un digey u taramaen e yal’ ara nni tay nga bang nib gowel u tomuren ni kan pirieg, ma aram me papey ni nge kireb.

Pi babyor ni kan ngongliy ko keru’ e gamanman e ba gel ko yu yang ni baaram nni ngongliy ko gek’iy ni papyrus. Machane, faanra dab ni ayuweg nib fel’ rogon, ara ni digey u bang nib pag rogon e garbeb ara gowel riy, ma ra kireb.a Ku baadag e apurgog ni ma longuy e re miti babyor ney. Baaray e n’en ni yog ba ken e babyor u murung’agen e pi babyor ni un yoloy kakrom. I gaar: “Yooren e babyor ni un yoloy kakrom e ke kireb.” (Everyday Writing in the Graeco-Roman East) Ere, faan gomanga wod e pi babyor ko Bible nge m’ay, maku ra math e thin riy.

ROGON NI KE YAG NI NGE PAR E BIBLE NI KA ROGON: Immoy e motochiyel rok e pi Jew kakrom ni be yog ni gubin e pilung ma thingari “yoloy nga lan ba ke babyor fapi motochiyel rok Got.” Ma ireray fa lal ni m’on e babyor ko Bible. (Deuteronomy 17:18, BT) Maku reb e, piin ni yad ba salap i abweg e thin ko Bible nga yugu boch e babyor e boor e babyor ko Bible ni ur abweged e thin riy nga yugu boch e babyor ni yad be yoloy nga pa’rad. Aram fan nap’an ni taw ko bin som’on e chibog C.E., ma rayog ni ngan pirieg e pi Babyor nib Thothup u lan e pi tafen e muulung u Israel ngu Macedonia! (Luke 4:16, 17; Acts 17:11) Ere, mang e ke rin’ ma ke yag ni nge par e pi babyor ko Bible ney ni un yoloy kakrom ke mada’ ko ngiyal’ ney?

I yog be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bin nib Beech e M’ag ko Bible ni manang ni ka nog Philip W. Comfort ngak ni gaar: “Pi Jew e ba ga’ ni yad ma tay e yungi babyor ni kan bachiy ni bay e thin nu Bible riy nga lan bogi rume’ ya nge dabi kireb.” Ku be m’ug ni aray rogon e n’en ni i rin’ e pi Kristiano. Ere, aram fan ni bay boch e babyor ko Bible ni un yoloy nga paay kakrom ni kan pirieg u lan bogi rume’, ma boch e un chaariy nga lan nochi singgil nib achig, ngu lan e yiy, nge yu yang nrib melik’.

ANGIN: Bokum biyu’ yang e babyor ko Bible ni ke pag sogonap’an 2,000 e duw ni kan yoloy nga paay e ke yag ni nge par ke mada’ ko ngiyal’ ney. Dariy yu yang e babyor nni yoloy kakrom ni ke yag ni ngan abweg e thin riy nga aram urngin yang e babyor ni bod rogon e pi babyor ko Bible ney.

BAN’EN NRAYOG NI NGE KIREBNAG E BIBLE: Boor e pi tayugang’ ko am nge teliw e kar guyed rogon ni ngar rin’ed boch ban’en nib togopuluw ko Bible. Kab kakrom i yib nib ga’ ni yad ma fanay mat’awrad ni ngar guyed rogon ndabi yag e Bible ko girdi’, ara ni yoornag ken, ara ni pilyeg nga yugu boch e thin. Baaray l’agruw ban’en ni ke buch ni bay rogon ko re n’ey:

• Bang ko duw ni 167 B.C.E.: Antiochus Epiphanes ni Pilung e guy rogon ni nge towasariy e pi Jew ni ngar uned ko teliw rok piyu Greece, ma aram me yog ni ngan kirebnag gubin e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew. Immoy be’ ni ma yoloy chepin e girdi’ ni ka nog Heinrich Graetz ngak ni yog ni immoy boch e girdi’ ni ur maruwelgad ko re pilung nem “nnap’an ni yad ra pirieg fapi Motochiyel ni kan yoloy nga lan yungi babyor ni kan bachiy, mar guchthuyed ara ra urfiyed, mar thanged e fan rok e piin ni ur beeged e yungi babyor nem ni nge pi’ gelngirad me fal’eg lanin’rad.”

• Nap’an e duw ni 500 nge mada’ nga bang ko duw ni 1500 C.E.: Immoy boch e tayugang’ ko Katolik nra damumuwgad ni bochan e be machibnag girdien e teliw rorad e pi n’en ni bay u Bible ma darur machibnaged e pi machib ko Katolik. Ere, rogned ni piin ni bay e Bible rorad ma gathi fare babyor ni Psalms ko thin ni Latin e aram e kar togopuluwgad ko galesiya. Ku immoy reb e ulung ko galesiya nrogned ni ngan dugliy boch e pumoon ni “ngar gayed e pi girdi’ nem . . . u lan e pi tabinaw ko girdi’ i yan nge yungi n’en ni yibe sananag ni be par e girdi’ riy ni bay yu ken e Bible rorad. . . . Re tabinaw ni yira pirieg reb e pi girdi’ ney riy e yira kirebnag.”

Faan gomanga yag ko girdi’ ni ngar kirebnaged urngin ken e Bible, ma ke math e thin riy.

ROGON NI KE YAG NI NGE PAR E BIBLE NI KA ROGON: I guy Antiochus ni Pilung rogon ni nge pingeg laniyan’ e piin ni ur pared u Israel, machane ngiyal’ nem e ke yoor e pi Jew ni yad ma par u yugu boch e nam u wuru’ yu Israel. Bin riyul’ riy e, be susunnag e piin ni boor ban’en ni yad manang nnap’an ni taw ko bin som’on e chibog C.E., mab pag 60 e pasent ko pi Jew e yad ma par u yugu boch e nam u wuru’ yu Israel. Ba ga’ ni yad ma tay e yungi babyor ni bay e thin ko Bible riy u lan e pi tafen e muulung rorad i yan. Ma pi yungi babyor nem e aram e yungi babyor ni i fanay boch e girdi’ nga tomurrad, nib muun e piin Kristiano ngay.​—Acts 15:21.

Nap’an e duw ni 500 nge mada’ nga bang ko duw ni 1500 C.E., ma piin nib ga’ fan e Bible u wan’rad e ur athamgilgad u fithik’ e gafgow ni un tay ngorad, ma aram mar ululgad ni ngar pilyeged e thin riy nga yugu boch e thin ma yad be abweg e thin riy nga yugu boch e babyor. Rayog nnap’an ni taw nga lukngun e bin 15 e chibog ma kan pilyeg yu yang ko Bible nga 33 mit e thin. Ngiyal’ nem e dawor ni ngongliy fapi masin ni yima fal’eg e babyor riy. Tomuren e re ngiyal’ i n’em, ma aram min tabab i pilyeg e Bible nga yugu boch e thin ma yibe yoornag ken nib papey.

ANGIN: Yugu aram rogon ni i guy boch e pilung nge tayugang’ ko teliw rogon ni ngar kirebnaged e Bible, machane ke yan i par ni aram e re ke babyor ni bay u roy u fayleng nth’abi yoor ni yibe wereg maku yibe pilyeg nga yugu boch e thin. Ke yag ni nge gagiyegnag rogon e motochiyel nge thin ni yima yog u boch e nam, ma ke yag ni nge thilyeg e par rok bokum milyon e girdi’.

BAN’EN NRAYOG NI NGE KIREBNAG E BIBLE: Yugu aram rogon nrayog ni nge wod e pi babyor ko Bible nge m’ay maku immoy boch e tatogopuluw ni ur guyed rogon ni ngar kirebnaged, machane ka be par e re ke babyor ney ni ka rogon. Yugu aram rogon, ma immoy boch e girdi’ ni ur abweged e thin ko Bible nga yugu boch e babyor nge boch e girdi’ ni ur pilyeged e thin riy nga yugu boch e thin ni ur guyed rogon ni ngar thilyeged e thin riy. Bay boch i yad ni ur guyed rogon ni ngar thilyeged e thin ko Bible ni bochan e nge puluw ko machib rorad ko bin ni ngar guyed rogon ni nge puluw e machib rorad ko thin nu Bible. Baaray boch e pi n’em:

• Tagil’ e liyor: U thilin e bin aningeg nge bin l’agruw e chibog B.C.E., ma piin nra yoloyed fa lal ni m’on e babyor ko Bible ko thin nu Samaria ni ka nog e Samaritan Pentateuch ngay e ra puthuyed e pi thin ni baaray nga tungun fare thin ni bay ko Exodus 20:17 ni be gaar, “u Aargaareezem. Mu rom e ngam ngongliy ba altar riy.” Pi girdi’ nu Samaria nem e ra lemnaged ni ngar thilyeged e thin ko Bible ya nge yag ni un murung’agen ba tempel ngay ni ur toyed u bangi ban’en ni ka nog yu “Aargaareezem” ngay ara Burey ni Gerizim.

• Fare machib ni trinitas: De gaman 300 e duw nga tomuren nni mu’ i yoloy e Bible, ma immoy be’ ni ma yoloy murung’agen fare machib ni Trinitas ni uneg e pi thin ni baaray ko 1 John 5:7 ni be gaar, “u tharmiy, ni aram e Chitamangiy, nge fare Thin, nge fare Kan ni Thothup: yad gubin ni yad ba taareb.” Re thin ney e da i moy ko tin som’on e babyor ko Bible nni yoloy. I yog be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ni ka nog Bruce Metzger ngak ni “ka nap’an e bin nel’ e chibog i yib ngaray,” ma aram mu un pirieg e pi thin ney u “lan fa gal babyor ko Bible ni un yoloy nga paay ni ka nog e Old Latin nge [Latin] Vulgate ngay.”

• Fithingan Got: Boor e piin ni ur pilyeged e Bible ni ur ted fan ban’en ni ke mich u wan’ e pi Jew nde puluw, ma aram mar chuweged fithingan Got u lan e Bible mar ted e “Got” ara “Somol” nga lon. Gal liw ney nrogon ni bay u Bible e gathi kemus ni fan ngak e En ni Ke Sunmiy urngin ban’en, ya ku rayog ni ngan fanay ko girdi’, nge yugu boch e got ni ma liyor boch e girdi’ ngay, nge Moonyan’.​—John 10:34, 35; 1 Korinth 8:5, 6.

ROGON NI KE YAG NI NGE PAR E BIBLE NI KA ROGON: Yugu aram rogon ni immoy boch e girdi’ ni ur abweged e thin ko Bible nga yugu boch e babyor nda ur tedan’rad nga rogon ni ur yoloyed e pi thin ney, maku boch i yad e i ban, machane bay boch e girdi’ ni ur yoloyed e Bible ni yad ba salap maku ur kol ayuwgad u rogon ni ur rin’ed e re n’ey. Fapi girdi’ ni ka nog e Masoretes ngorad nra abweged e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew nga boch e babyor e yad e ra ngongliyed fapi babyor ko Bible ni ka nog e Masoretic text ngay u thilin e bin nel’ nge bin ragag e chibog C.E. Nap’an ni ur pilyeged e pi babyor ko Bible ney ma ur theeged urngin bug e thin nge yol riy ni bochan e nge dab ra olobochiyed ban’en riy. Ma faanra kar sananaged ni bay e oloboch u reb e pi thin nu Bible nem ni yad be abweg nga yugu boch e babyor, mab ga’ ni yad ma yoloy boch e thin nga tooben fare thin ni ngar tamilangnaged ni fare thin nu Bible e bay e oloboch riy. I siyeg e pi girdi’ nem ni ngar thilyeged e thin ko Bible. I yoloy reb e sensey u reb e skul nib tolang ni ka nog Moshe Goshen-Gottstein ngak ni gaar: “Rogon u wan’rad e faanra ngar thilyeged e thin ko Bible ni lem rorad ma aram e kar ngongliyed ba pa’ e oloboch nrib ga’.”

Bin migid e, fapi babyor ko Bible ni un yoloy nga paay ni ka bay e ngiyal’ ney e ir e ke ayuweg e piin ni boor ban’en ni yad manang u murung’agen e Bible ni ngar pirieged e oloboch u boch e thin nu Bible. Bod ni, ke yoor e chibog ni ma fil e pi tayugang’ ko teliw ko girdi’ ni pi babyor ko Bible ni bay rorad ni kan yoloy ni Latin e aram e tin nib puluw e babyor ko Bible. Machane, faan yira guy fare thin ko 1 John 5:7 ko pi babyor ney ma kar ted yu bugithin ngay nde puluw ni bod rogon ni kad weliyed boch nga tabolngin e re article ney. Ku bay e re oloboch ney u lan fare ke Bible ni thin ni Meriken ni ka nog e King James Version ngay. Machane, mang e ke m’ug u yugu boch e babyor ko Bible ni un yoloy nga paay nni pirieg boch nga tomuren? I yoloy Bruce Metzger ni gaar: “Fapi thin ni kan tay [ko 1 John 5:7] e dariy ko yungin baaram e babyor ko Bible nni yoloy kakrom (ko thin ni Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), ya kemus ni yigoo bin Latin e bay riy.” Bochan e re n’ey, ma aram fan ni kan chuweg e pi thin ney ko ken ni baaram e Bible ni King James Version ni kun ngongliy bayay nge yugu boch e Bible.

Ere gur, pi babyor ko Bible ni un yoloy nga paay kakrom e be micheg ni ka be par e Bible ni ka rogon? Nap’an nni pirieg fapi Dead Sea Scroll ko duw ni 1947, ma aram e ngiyal’ ni fini yag rok e piin ni boor ban’en ni yad manang u murung’agen e Bible ni ngar taarebrogonnaged fapi babyor ko Bible ni ka nog e Masoretic text ngay ko pi n’en ni kan pirieg ko yungin baaram e babyor ko Bible ni kan yoloy ni ke pag bbiyu’ e duw ni ke yan. Bay bagayad e piin ni i un i gay murung’agen e thin ko fapi Dead Sea Scroll ni yog nra taab yang e yungi babyor nem ma rayog ni nge “micheg nib puluw mab fel’ rogon ni i abweg e pi Jew e pi babyor ko Bible nga yugu boch e babyor ni yugu aram rogon ni ke pag bbiyu’ e duw ni ke yan.”

Bay reb e naun ni yima chaariy boch e babyor riy u Dublin u Ireland ni ka nog e Chester Beatty Library ngay ni bay boch e babyor ko Bible riy nni yoloy nga yungi babyor ni kan ngongliy ko gek’iy ni papyrus ni bay yooren e Pi Babyor ko Bible riy nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek, ni kub muun ngay e tin nni yoloy ko bin l’agruw e chibog C.E. ara sogonap’an 100 e duw u tomuren nni mu’ i yoloy e Bible. I yog reb e dictionary ni gaar: “Yugu aram rogon ni boor ban’en nib beech ni ke tamilangnag e yungi babyor ney, machane ku be tamilangnag feni fel’ rogon ni un yoloy e pi babyor ko Bible kakrom.”​—The Anchor Bible Dictionary.

ANGIN: Bochan ni boor e pi babyor ko Bible ni un yoloy kakrom ni kan pirieg nge bochan ni ke n’uw nap’an ni un yoloy, ma aram e n’en ni ke ayuweg ni nge tamilang e thin ko Bible, ma gathi ke thilyeg fan e thin riy. I weliy be’ ni ka nog Frederic Kenyon ngak murung’agen e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek ni gaar: “Dariy ba ken e babyor kakrom ni aram urngin e babyor ni ke micheg nib puluw e thin riy, ma be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ma de laniyan’ e dabiyog ni nge yog ni ke thil e thin ko pi babyor ko Bible ni bay rodad.” Ku bay be’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni manang ni ka nog William Henry Green ngak ni weliy murung’agen e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew ni gaar: “Ba puluw ni nga dogned ndariy ba ken e babyor ni kan yoloy ni ke kakrom nrib puluw e thin riy ni bod rogon e re ke babyor ney.”