Pi Reference ni Fan ko fare Babyor ni Pi N’en ni Ma Rin’ e Piin Kristiano nge Machib ni Yad Ma Tay
June 4-10
BOCH E THIN NIB GA’ FAN KO THIN ROK GOT | MARK 15-16
“Boch e Yiiy ni Ke Lebug u Daken Jesus”
nwtsty-E fa gal study note ko Mr 15:24, 29
mi yad f’oth e [thal ni wuru’ e] mad rok: Fare thin ko Joh 19:23, 24 e ku be tamilangnag boch ban’en ndariy ko babyor rok Matthew, nge Mark, nge Luke. I yog John ni fapi salthaw nu Roma e ur ron’ed nga but’ nochi ban’en ni bay e pow riy ni ir e nge dugliy ko mini’ arorad e nge fanay e thal ni wuru’ e mad rok Jesus nge fare mad rok nib n’uw nni ngongliy u taab yang i mad ni lifith nga paay. N’en nrin’ed ko fa thal ni wuru’ e mad rok e aram e ra ‘f’othed ni aningeg e f’oth riy, nra bagayad ma reb e f’oth.’ Machane dubrad ni ngar guchthuyed e bin baaram e mad rok nib n’uw nni ngongliy u taab yang i mad ni lifith nga paay. Ere rron’ed nga but’ nochi ban’en ni bay e pow riy ni ir e nge dugliy ko mini’ arorad e nge fanay e re gi mad ney. Re n’ey ni ur rin’ed e lebguy e n’en ni yiiynag ni murung’agen fare Messiah ni bay ko Ps 22:18. Ba ga’ nnap’an ni yira li’ be’ nge yim’, ma u m’on riy ma piin ni yad ra thang e pogofan rok facha’ e yad ma luf e mad rok ni ngar fanayed. Pi n’en ni kar chuweged rok facha’ e nge mang chugum rorad, ma fan ni yima rin’ ban’en ni aray rogon e bochan e ngar gelnaged e tamra’ rok.
chichingeged lolugrad: Faanra rin’ e girdi’ ban’en ni aray rogon maku yad ma yog yu bugithin. Yima rin’ e re n’ey ni bochan e ngan moningnag be’ maku yibe darifannag. Ere nap’an ni yan fapi girdi’ ko gin’em ni bay Jesus riy ma yad be chichingeg lolugrad ma yad be yog boch e thin nra darifannag Jesus, ma n’en ni yad be rin’ e be lebguy fare yiiy ni bay ko Ps 22:7.
nwtsty-E study note ko Mr 15:43
Josef: Fapi pumoon nra yoloyed fapi Gospel e ba thil rogon ni ur weliyed murung’agen Josef ni bochan nra bagayad mab thil rogon ni ma lemnag ban’en. Matthew ni ir be’ ni ma kunuy e tax e yog ni Josef e ir be’ nib “pire’ ban’en rok.” Ma Mark e yog ni “ir reb e girdi’ u lan e muulung ni yima ta’ fan” ma be sonnag Gil’ilungun Got. Fan ni yog e re thin ney e bochan ni be lemnag rogon laniyan’ yu Roma. Luke nreb e togta ni ma lemnag laniyan’ e girdi’ e yog ni Josef e ir “be’ nib fel’” ma de m’agan’ ko n’en ni ke turguy fare ulung u nap’an rogned ni ngan li’ Jesus nge yim’. Kemus ni yigoo John e yog ni Josef e “ir reb i gachalpen Jesus, machane be mithag, ni bochan e be tamdag ngak piyu Israel.”—Mt 27:57-60; Mr 15:43-46; Lu 23:50-53; Joh 19:38-42.
Ngan Fal’eg i Gay Boch Ban’en nib Ga’ Fan ko Thin rok Got
nwtsty-E study note ko Mr 15:25
mereb e kolok ni kadbul: Bay boch e girdi’ ni ka rogned nib thil e tayim nni richibiy Jesus riy nrogon ni kan weliy ko Mark 15:25 ko n’en ni bay ko Joh 19:14-16. Ya be yog John 19:14 nnap’an ni “ke chugur ni nge misiw’,” ma aram e ngiyal’ ni yog Pilate ngak piyu Israel ni ngar feked Jesus ngar lied nge yim’. Yugu aram rogon ni gathi ri be tamilangnag e Bible fan nib thil e gali tayim ney ni kan weliy ko gal verse ney, machane baaray rogon ni ngan tamilangnag: Boor ban’en ni buch rok Jesus ko rofen ni tomur ni par nib fas ni weliy fapi Gospel murung’agen, ma pi n’ey e ur weliyed ni taareb rogon. Bod ni gubin e pi Gospel e bay riy ni i muulung e pi tolang ko prist nge piin ni piilal rok piyu Israel nri kab kadbul ni ngar turguyed ni ngan li’ Jesus nge yim’, ngemu’ mar feked i yan ngak Pontius Pilate ni ir e Am rok yu Roma. (Mt 27:1, 2; Mr 15:1; Lu 22:66–23:1; Joh 18:28) Maku reb e, i weliy Matthew, nge Mark, nge Luke nnap’an ni immoy Jesus u daken fare ley i gek’iy, ma aram me nep’ u daken fare nam ni polo’, me par ni aram rogon ni tabab ko “ragag nge l’agruw e kolok . . . nge yan i mada’ ko dalip e kolok ni mithigyal’.” (Mt 27:45, 46; Mr 15:33, 34; Lu 23:44) Reb i fan ni kan weliy e ngiyal’ ni tabab ni ngan li’ Jesus nge yim’ e bochan ni ma lemnag boch e girdi’ nre n’em ni kan toy Jesus nib gel e ku aram bang ko pi gafgow nni tay ngak u m’on ni ngan li’ nge yim’. Yu ngiyal’ e nap’an ni yira toy e en ni ngan li’ nge yim’ mab gel e maad’ad nra tay nrayog ni nge yim’. Ere nap’an nni toy Jesus mab gel e gafgow ni tay ngak miki m’ay gelngin. Bochan e re n’ey ma aram fan ni mo’maw’ ngak ni nge fek fare ley i gek’iy rok, ere aram fan ni munmun mi nog ngak Simon ni nge ayuweg. (Lu 23:26; Joh 19:17) Ere faan gomanga re n’em ni kan toy Jesus e aram bang ko gafgow ni tay ngak u m’on ni ngan li’ nge yim’, ma re n’ey e be yip’ fan ni bay boch e tayim u thilin e ngiyal’ ni kan gafgownag nge ngiyal’ ni kan richibiy ko fare ley i gek’iy. Mus ko fa gal thin ni bay ko Mt 27:26 nge Mr 15:15 ni weliy murung’agen Jesus nni pi’ ngan toy ngemu’ min richibiy ko fare ley i gek’iy. Ere ra be’ ma rogon e tayim ni lemnag ni aram e ngiyal’ ni li’ Jesus riy ni be yan u rogon e ngiyal’ ni lemnag ni kan tabab ni ngan gafgownag. Rayog ni ireray fan ni gin Pilate u nap’an ni guy nde n’uw nap’an u tomuren ni kan richibiy Jesus ma ke aw e fan rok. (Mr 15:44) Maku reb e, ba ga’ ni piin ni ma yoloy e pi babyor ko Bible e nap’an ni yad ra yoloy e ngiyal’ ni buch ban’en riy, ma yad ma fol u rogon ni yima yu guruynag e awa u lan reb e rran. Ku ireray rogon ni yima yu guruynag e awa u lan reb e nep’. Ere ra reb e rran ma aningeg e guruy riy nra reb e pi guruy nem ma dalip e awa n’umngin. Bochan e re n’ey ma aram fan ni ma weliy e Bible murung’agen e mereb e kolok ni kakadbul, nge ragag nge l’agruw e kolok ni misiw’, nge dalip e kolok ni mithigyal’ ni yima tabab i theeg e pi awa ney ko nel’ e kolok ni kakadbul. (Mt 20:1-5; Joh 4:6; Ac 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Girdi’ kakrom e dariy e kolok ni yad ma fol ko tayim riy, ere aram fan ni yima yog e tayim ni bod e “ke chugur” ni bod rogon ni bay ko Joh 19:14. (Mt 27:46; Lu 23:44; Joh 4:6; Ac 10:3, 9) Ere n’en ni ke tamilang e sana be weliy Mark murung’agen e ngiyal’ ni kan toy Jesus riy nge mada’ ko ngiyal’ ni kan richibiy, ma John e kemus ni be weliy e ngiyal’ ni kan richibiy Jesus riy. Rayog nrogon ni weliy John nge Mark e ngiyal’ ni li’ Jesus riy e ra bagayow me weliy rogon e tayim nib chugur nga reb e pi awa nem ni yima yu guruynag. Ma John e weliy e ngiyal’ nni li’ Jesus riy ni “ke chugur” ni nge misiw’. Ireray boch i fan nib thil e tayim ni weliy e gal thin nu Bible ney. Maku reb e, re n’em nib thil e tayim ni yoloy John nga lan e babyor rok e be dag nder sul nge yoloy e n’en ni bay ko babyor rok Mark ni yugu aram rogon ni boor e duw nga tomuren mfini yoloy John e birok e babyor.
nwtsty-E study note ko Mr 16:8
ya kar tamdaggad: Bay boch e babyor kakrom ni un yoloy nga paay ni be yog ni fare Gospel rok Mark e yan i mus e thin riy ko verse 8. Pi babyor ney e aram e tin som’on e babyor ni kan yoloy nga paay. Boch e girdi’ e ka rogned ni gathi ireray rogon nsusun ni nge mus e re babyor rok Mark ney, ya rogon ni kan museg e yugu ba tomgin. Machane de puluw e n’en ni ka rogned ni bochan e yoloy Mark e girok e babyor ni kemus ni thin nib ga’ fan e ke yoloy ngay, ma aram fan nib ngoch e birok e babyor. Maku reb e, be yog Jerome nge Eusebius ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni yow manang ni kan pirieg fare thin ni “kar tamdaggad” u lan e tin som’on e babyor ma ireray e tin tomur e thin ni bay riy. Ma gali cha’ney e ur mew ko bin aningeg e chibog.
Ku bay boch e babyor ni kan yoloy nga paay ko thin ni Greek nge yugu boch ni kan pilyeg nga yugu boch e thin ni kan uneg reb ko gal tungun ni bay ko Gospel rok Mark u tomuren e verse 8. Bod fapi babyor ni Codex Alexandrinus, nge Codex Ephraemi Syri rescriptus, nge Codex Bezae Cantabrigiensis e bay fa bin nib n’uw e tungun riy ni 12 e verse riy. Gubin e pi babyor ney e bay ko bin lal e chibog C.E. Mus ko fapi babyor ni Latin Vulgate, nge Curetonian Syriac, nge Syriac Peshitta e kan uneg e pi verse ney ngay. Machane u lan fa gal babyor ni Codex Sinaiticus nge Codex Vaticanus ni thin ni Greek ni bay ko bin aningeg e chibog e dariy e pi verse ney riy. Ku dariy e pi verse ney u lan fare Codex Sinaiticus Syriacus ni bay ko bin aningeg ara bin lal e chibog nib muun fare babyor ni Sahidic Coptic ni bay ko bin lal e chibog. Mus ko fa gal babyor ni aram e tin th’abi kakrom e babyor ni kan yoloy nga paay ko thin ni Armenia nge Georgia ni bay riy ni mus e re babyor rok Mark ney ko verse 8.
Bay boch fapi babyor ni kan yoloy nga paay ko thin ni Greek nge ku boch ni kan pilyeg nga yugu boch e thin ni kan uneg e bin nib ngoch e tungun ngay ni kemus ni buchuuw e verse ni bay riy. Bod fare babyor ni Codex Regius ko bin meruk e chibog C.E. e bay e gal tungun nem riy, ma bin nib ngoch e tungun e kan tay nsom’on. Bay boch e thin ni kan uneg u m’on ko gali tungun nem ni be yog ni bay yu ken e babyor nib puluw e thin ni kan tay ngay, machane der yog nib fel’ reb nga reb.
BIN NIB NGOCH E TUNGUN
Fa bin nib ngoch e tungun ni bay u tomuren e Mr 16:8 e gathi bang ko fapi thin nu Bible ni thagthagnag Got nga laniyan’ e girdi’ ni ngar yoloyed. Be gaar e pi thin nem:
Me yan fapi ppin ngak Peter nge pi tafager rok ngar weliyed ngorad. Ma tomuren e biney, e maruwel Jesus ngak pi gachalpen ngar wereged e thin rok Got nib thothup ma dabi m’ay biid, nra wereged u lan e ngek nge mada’ nga lan e ngal, ni fare thin ni murung’agen e n’en nra rin’ min thap ko yafos ndariy n’umngin nap’an.
BIN NIB N’UW E TUNGUN
Fa bin nib n’uw e tungun ni bay u tomuren e Mr 16:8 e gathi bang ko fapi thin nu Bible ni thagthagnag Got nga laniyan’ e girdi’ ni ngar yoloyed. Be gaar e pi thin nem:
9 Nap’an ni fos Jesus ko yam’ nri kakadbul ko bin som’on e rran ko wik ni aram e madnom, me m’ug ni som’on ngak Maria Magdalene, ni aram e cha’ ni tuluf Jesus medlip i moonyan’ ngar chuwgad rok. 10 Me yan Maria Magdalene nge yog ngak e piin ur chaggad ngak Jesus ni ki yad be par nri kab kireban’rad ma yad be yor. 11 Ma nap’an nrung’aged rok ni ke fos Jesus ma ke guy, ma de riyul’ u wan’rad e tin ni ke yog. 12 Me tomuren e yaney me m’ug Jesus ngak l’agruw i yad ko ngiyal’ ni yow be yan nga arow ni ke thil yaan. 13 Mi yow sul nga rognew ko piin yad, ma de riyul’ u wan’rad e tin ka rognew. 14 Me tomur riy me m’ug Jesus ngak fa ragag nge taareb i gachalpen ko ngiyal’ ni yad be abich; me puwan’ ngorad ni bochan e de pagan’rad ko thin ni yog, nge bochan e kaygi gel e gelan’ rorad nde riyul’ u wan’rad e tin ni yog e piin nra guyed Jesus ni ke fos. 15 Me gaar ngorad, “Mmarod nga gubin yang u fayleng, ngam machibnaged e thin nib fel’ ngak urngin e girdi’. 16 En nra michan’ ngay min taufenag e ke thap ngak Got; ma en ni dabi michan’ ngay e kan turguy e gechig rok. 17 Ma pi pow ni baaray e bayi un ngak e piin kug mich u wan’rad, be yag ni ngar tulufed e pi moonyan’ u daken fithingag; ma be yag ni ngar nonad ni thin nu bang; 18 ma faan yad ra kol e porchoyog nga pa’rad, fa ra unumed ban’en ni bay e yub riy, ma dab ra m’ad ngay; ma yad ra tay pa’rad nga daken e piin nib m’ar, me m’ay e m’ar rorad.”
19 Ma aram e faani mu’ Somol Jesus ko numon ngak pi gachalpen min fek nga lang nga tharmiy, nge yan i par nga but’ nga ba’ ni mat’aw rok Got. 20 Ma aram me yan fa piin gachalpen Jesus ngar machibgad u gubin yang, me un Somol ngorad ko maruwel, ni ke pi’ gelngirad yad be ngongliy e maang’ang, ni aram e mich riy ni ke pi’ ni thin rok ni yad be machibnag e ba riyul’.
June 11-17
BOCH E THIN NIB GA’ FAN KO THIN ROK GOT | LUKE 1
“Mu Folwok rok Maria u Rogon nib Sobut’an’”
ia-E 149 ¶12
“I Gag e Tapigpig rok Somol”
12 Be m’ug ko fapi thin ni yog Maria ni ir be’ ni ma fol, mab sobut’an’. Gal fel’ngin ney ni bay rok e ku ireray ban’en nib ga’ fan nib l’ag rogon ko michan’ rodad. I yog ngak Gabriel ni gaar: “I gag e tapigpig rok Somol; nggu yodor ni bod ni ka mog.” (Luke 1:38) Reb e tapigpig nib pin e ir be’ nth’abi sobut’ u fithik’ e tapigpig, ma yafos rok e bay u tan pa’ e masta rok. Ireray rogon ni lemnag Maria Jehovah ni ir e Masta rok. Manang nrayog ni nge naf nga tan pa’ Jehovah, ya ba yul’yul’ ngak e piin ni yad ba yul’yul’ ngak, ma ra tow’athnag ni faanra rin’ e tin nrayog rok ni nge lebguy e re maruwel nem ni kan pi’ ngak ni yugu aram rogon nib mo’maw’.—Ps. 18:25.
ia-E 150-151 ¶15-16
“I Gag e Tapigpig rok Somol”
15 Ma aram me tabab Maria ni nge non ma thin ni i weliy e kan tay nga lan e Thin rok Got. (Mu beeg e Luke 1:46-55.) Ireray e thin nu Bible ni boor ban’en riy ni weliy Maria murung’agen maku be dag boch ban’en u rarogon. Miki m’ug riy ni be pining e magar nge sorok ngak Jehovah ni ke tow’athnag ni nge mang chitiningin fare Messiah. Ki m’ug gelngin e michan’ rok u nap’an ni be weliy murung’agen rogon ni ma sobut’nag Jehovah e piin nib ufanthin mab gel lungurad, ma ma ayuweg e piin nib sobut’ nge piin nib gafgow ni yad be gay rogon ni ngar pigpiggad ngak. Maku be dag e re thin ney nrib tamilangan’ ko thin ni bay u lan fare Babyor nib Thothup. Ka nog ni sogonap’an 20 yay ni i sul u daken boch e thin ni bay u lan fare Babyor nib Thothup u nap’an ni be non!
16 Ba tamilang nri ma fal’eg i lemnag Maria e Thin rok Got. Yugu aram rogon ma i par nib sobut’an’ ni aram e yog e thin ni bay u lan e Babyor nib Thothup ko bin ni nge yog e pi n’en ni be lemnag. Mus ko fare tir ni bay u lan yin e ku ireram e miti lem nra dag. Aram fan ni boch nga tomuren me yog Jesus ni gaar: “N’en ni gu be machibnag e gathi gag e yib rog, yi yib rok Got, ni ir e ke l’ugeg ku gub.” (John 7:16) Ere nge bagadad me fith ir ni nge gaar: ‘Gu be dag ni gu be tayfan e Thin rok Got, fa? Fa gu baadag ni nggog e n’en ni gu be lemnag mug fil e llowan’ rog ko girdi’?’ Rib tamilang ko thin rok Maria e n’en ni ke dugliy ni nge rin’.
Ngan Fal’eg i Gay Boch Ban’en nib Ga’ Fan ko Thin rok Got
nwtsty-E study note ko Lu 1:69, NW
ba gagey ni ngan naf ngay: Ara ‘be’ nib gel gelngin nra thapegey ngak Got.’ Yu ngiyal’ e ba ga’ nra weliy e Bible murung’agen e gagey ko gamanman ma be yip’ fan gelngin be’ ara gelngin ban’en, nge gel ni kan tay u nap’an ni kan cham nga reb e binaw. (1Sa 2:1; Ps 75:4, 5, 10; 148:14; ftn, NW.) Maku reb e, fare gagey e yu ngiyal’ e be yip’ fan e piin ni yad ba mat’aw nge piin nde mat’aw ni yad ma gagiyeg. Ma rogon ni kar gelgad nga yugu boch e nam e kan taarebnag nga rogon nra fanay reb e gamanman e gagey rok ni nge yip’ ngak e tin ni ka bay e nam nge thuruyrad nga orel. (De 33:17; Da 7:24; 8:2-10, 20-24) Ere rogon ni ke tamilang e re thin ney ni “gagey ni ngan naf ngay” e be yip’ fan fare Messiah ni ir e ba gel gelngin nrayog ni nge ayuweg e girdi’.
nwtsty-E study note ko Lu 1:76
bayi m’on rok Somol: Re thin ney ni ‘bayi m’on’ John ni Tataufe rok Jehovah e be weliy e ngiyal’ nra yib John nib m’on ku Jesus maku ra dag boch ban’en nra rin’ Jesus. Ma Jesus e ir e ra yib ni owchen e Chitamangin ni be fek fithingan.—Joh 5:43; 8:29; mu guy e study note ko re verse ney ni murung’agen Jehovah ko thin ni Meriken.
June 18-24
BOCH E THIN NIB GA’ FAN KO THIN ROK GOT | LUKE 2-3
“Piin Fel’ Yangaren—Gimed Be Gelnag e Tha’ u Thilmed Jehovah, Fa?”
nwtsty study note ko Lu 2:41
gubin e duw ni ma yan e gallabthir rok: Der yog fare Motochiyel rok Moses nthingari un e piin nib pin ko fare madnom ko Paluk’af. Machane, gubin e duw ma ma un Maria ngak Josef ngar milekaggow nga Jerusalem ni fan ko re madnom nem. (Ex 23:17; 34:23) Ere yugu aram rogon ni be yoor i yan girdien e tabinaw rorow, ma ra reb e duw ma yad ma milekag nga Jerusalem ngemu’ mar sulod nib gaman 300 e km (190 e mi) e gin ni yad be yan riy.
nwtsty fa gal study note ko Lu 2:46, 47
be fith e [deer] ngorad: Be m’ug ko ngongol rok e pi tamachib nu Israel ni yad be motoyil ngak Jesus ni pi deer ni be fith Jesus ngorad e gathi bogi deer ni ma fith reb e pagel ni kemus ni bochan e baadag ni nge nang e fulweg riy. (Lu 2:47) Fare thin ni Greek ni kan pilyeg ni ‘be fith’ e deer e ku rayog ni nge yip’ fan e deer ni yima fith u nap’an ni yibe kort. (Mt 27:11; Mr 14:60, 61; 15:2, 4; Ac 5:27) Piin ni yad ma yoloy chepin e girdi’ kakrom e u rogned ni u tomuren ni kan mu’nag reb e madnom ma bay boch e tayugang’ ko teliw ni yad ma tay e tayim rorad ni ngar filed boch ban’en ko tin ni ka bay e girdi’ ni kar mageygad. Ba ga’ ni yad ma par ko branda ko fare tempel ni ngar rin’ed e re n’ey. Aram e gin ni ma yib e girdi’ ngay ni ngar motoyilgad mi yad fith e deer ngorad.
kar gingad nga feni llowan’: Fare bugithin ni Greek ni kan pilyeg ni ‘kar gingad’ e rayog ni nge yip’ fan ni boor yay ni i gin e piin ni yad be motoyil ngak Jesus ni bochan e be m’ug ko tin ni be yog nrib llowan’.
nwtsty-E study note ko Lu 2:51, 52
mi i par ni be fol: Re bugithin ney ko thin ni Greek e be tamilangnag ni u tomuren ni fith Jesus e deer me pi’ e fulweg nrib manigil me gin fapi tayugang’ ni yad bay u tempel nga feni tamilangan’ ko Thin rok Got, ma aram me sul nga tabinaw rorad me par ni be fol ko gallabthir rok u fithik’ e sobut’an’. Rogon e fol ni i tay e kab ga’ fan nga rogon ni i fol yugu boch e bitir ni bochan e fol ni i tay e be lebguy gubin ban’en ni bay ko fare Motochiyel rok Moses.—Ex 20:12; Ga 4:4.
Ngan Fal’eg i Gay Boch Ban’en nib Ga’ Fan ko Thin rok Got
nwtsty-E fa gal study note ko Lu 2:14
nge yib e gapas nga fayleng ngak e piin ni yad ba fel’ u wan’ Got: Bay boch e pi babyor kakrom ni kan yoloy nga paay ni kan tay e re thin ney ngay ni, “nge yib e gapas nga fayleng ma nge fel’ e girdi’ u wan’ Got.” Bay yu ken e Bible ni bay e re thin ney riy. Machane boor e pi babyor kakrom ni kan yoloy nga paay ni taareb rogon e re thin ney riy nga rogon ni bay ko fare ke Bible ni New World Translation. Re thin ney ni yog fapi engel e gathi be yip’ fan nra fel’ gubin e girdi’ u wan’ Got ndemtrug rogon e lem nge ngongol rorad. Ya be yip’ fan e piin ni yad ba fel’ u wan’ Got ni bochan e be m’ug nriyul’ nib mich Got u wan’rad ma kar manged pi gachalpen Fak.—Mu guy fare study note ni bay ko re verse ney ni murung’agen e piin ni yad ba fel’ u wan’ Got.
piin ni yad ba fel’ u wan’ Got: Fare thin ni “piin ni yad ba fel’” ni yog boch e engel e be weliy rogon ni dag Got nib fel’ e girdi’ u wan’. Fare bugithin ni Greek ni eu·do·kiʹa e ku rayog ni nge yip’ fan “nib fel’ be’ u wan’ Got, ara ba t’uf rok.” Bay yugu reb e thin ni ka nog eu·do·keʹo ngay ni kub chugur fan ko fare bugithin ni eu·do·kiʹa ni un fanay ko Mt 3:17, nge Mr 1:11, nge Lu 3:22 ni be weliy e n’en ni yog Got ngak Fak u tomuren ni kan taufenag. (Mu guy fapi study note ko Mt 3:17; Mr 1:11) Fan fare thin ni eu·do·keʹo e “ba fel’ u wan’ Got, ara ba felfelan’ ngak, ara ba m’agan’ ngak.” Ere bochan e re n’ey, ma aram fan ni fare thin ni “piin ni yad ba fel’ u wan’ Got” (an·throʹpois eu·do·kiʹas) e be yip’ fan e piin ni yad ma rin’ e tin nib m’agan’ Got ngay. Maku rayog ni nge yip’ fan e “girdi’ ni yad ba t’uf rok Got, ara yad ba fel’ u wan’.” Ere re thin ney e be weliy rogon nib m’agan’ Got ngak e piin ni yad ba fel’ u wan’ ni bochan e be m’ug nriyul’ nib mich u wan’rad ma kar manged pi gachalpen Fak ma gathi rogon nib fel’ e girdi’ ni gubin u wan’ Got. Yugu aram rogon ni fare thin ni Greek ni eu·do·kiʹa e yu ngiyal’ e yima fanay ni nge yip’ fan e pi n’en nib fel’ ni ma rin’ e girdi’ (Fil. 1:15), machane ba ga’ ni yima fanay ni nge tamilangnag rogon ni ma rin’ Got e tin nib fel’ ni fan ngak e piin ni yad ba fel’ u wan’. (Mt 11:26; Lu 10:21; Efe 1:5, 9; Fil 2:13). U lan fare Bible ni Septuagint ko Ps 51:18 [50:20, LXX] e kan fanay e re thin ney riy ni nge weliy e “tin nib m’agan’ Got ngay.”
wp16.3-E 9 ¶1-3
Ga Manang Murung’agen e Re N’ey, Fa?
Mini’ e chitamangin Josef?
Josef e ir reb e daiksang ma be’ ko fare binaw nu Nazareth ni ke mang e chitamangin Jesus ni bochan e ke leengiy Maria. Machane mini’ e chitamangin Josef? U lan fare Gospel rok Matthew ni be weliy murung’agen e pi ga’ rok Jesus e bay riy ni Jakob e chitamangin Josef, machane be yog Luke u lan e babyor rok ni “Heli e chitamangin Josef.” Ere mang fan nib thil e gali n’ey?—Luke 3:23; Matthew 1:16.
I yog Matthew u lan e babyor rok ni: “Jakob e chitamangin Josef.” Rogon ni bay ko re verse ney e kan fanay reb e thin ni Greek ni be yip’ fan nriyul’ ni Jakob e ir e chitamangin Josef. Ere i weliy Matthew rogon ni yib e pi ga’ rok Josef ko tabinaw rok David ni pilung. Ireray fan ni yib mat’awun Jesus ni nge gagiyeg ni bochan e ir fak Josef ni figirngin Maria.
Machane yog Luke u lan e babyor rok ni: “Heli e chitamangin Josef.” Re bugithin nem ni “chitamangin” e ku rayog ni nge yip’ fan ni Josef e ir e “wechma’” ko tabinaw rok Heli. Ku arrogon e n’en ni bay ko Luke 3:27 ni be weliy murung’agen Shealtiel ni “Neri e chitamangin,” machane bin riyul’ riy e Jekoniah e ir e chitamangin. (1 Kronicles 3:17; Matthew 1:12) Dabisiy ni Shealtiel e leay reb e ppin ni fak Neri nda nog fithingan, ma aram e ke par Shealtiel ni ir e wechma’ ko re tabinaw nem. Ere ku arrogon Josef ni Heli e ke mang “chitamangin” ni bochan e ke leay Maria ni fak Heli. Ba puluw e n’en ni yog Luke ni yib Jesus ko “ganong rok David” ni bochan e Maria e diyennag. (Roma 1:3) Ere be weliy e Bible l’agruw e kanawo’ u rogon ni ngan nang e pi ga’ rok Jesus riy. Reb e yib u daken Maria ma reb e yib u daken Josef ma gali kanawo’ ney e l’agruw mab puluw.
June 25–July 1
BOCH E THIN NIB GA’ FAN KO THIN ROK GOT | LUKE 4-5
“Mu Siyeg e Pi N’en ni Ma Waliyem Ngam Denen ni Bod Rogon e N’en ni Rin’ Jesus”
Mu Lemnaged ko Ba Miti Mang Girdi’ e Ngam Boded
8 Maku ireray e n’en ni ke fanay Satan u nap’an ni guy rogon ni nge waliy Jesus u daken e ted. Tomuren 40 e rran nge nep’ nde abich Jesus, me gay Satan rogon ni nge waliy Jesus ni nge adag ni nge kay ban’en. Ma aram me non Satan ngak Jesus ni gaar: “Faanra Fak Got gur, me ere mu non ko re malang ney nge ngal’ ni flowa.” (Luke 4:1-3) Rayog rok Jesus ni nge mel’eg l’agruw ban’en ni nge rin’: Reb e rayog ni nge fanay gelngin ni nge pilyeg fare malang nge ngal’ ni flowa, ya nge yag ni nge kay ara dabi fanay gelngin ni nge rin’ e re n’em. Jesus e manang ni thingari dabi fanay gelngin ni yigoo ir e nge fel’ ngak. Ere, yugu aram rogon ni kari yib e bilig ngak, machane de tay ni nge m’on e ggan u wan’, ya kub ga’ fan e tha’ u thilrow Jehovah. Ere, ke fulweg Jesus ni gaar: “Fare babyor nib thothup e be gaar, Girdi’ e dabiyog ni yigoo flowa e ra i kay mi i par nib fos.”—Luke 4:4.
Mu Lemnaged ko Ba Miti Mang Girdi’ e Ngam Boded
10 Mang e ke rin’ Satan ngak Jesus? Ke fek “Jesus nga bayang nib tolang me dag ngak urngin e pi nam nu fayleng nnap’an e talab ni tay be’. Me gaar fare moonyan’ ngak, “Gu ra pi’ mat’awum ni nguum gagiyegnag e pi nam ney nge urngin e pi flaab ney.” (Luke 4:5, 6) Dabiyog rok Jesus ni nge guy urngin e pi nam nga owchen e chingiyal’ nem, machane sana ke lemnag Satan nfaanra pilyeg e changar rok ya nge yag ni guy e pi flaab ko pi am nem, ma ra adag Jesus ni nge rin’ e n’en ni be yog Satan. De tamra’ Satan ni nge yog ni gaar: “Urngin e pi n’ey ma ra mil suwon ngom ni faanra mu ragbug nga but’ u p’eowcheg.” (Luke 4:7) Ri dabun Jesus e re n’em ni ke yog Satan ngak ni nge rin’. I fulweg Jesus nib papey ni gaar: “Fare babyor nib thothup e be gaar, ‘Mu siro’ ma ga meybil ngak Somol ni Got rom ma yigoo ir e ngam pigpig ngak!’”—Luke 4:8.
nwtsty-E media
Gin Nth’abi Tolang u Daken e Tempel
Rayog nsana ke tay Satan Jesus ko “gin nth’abi tolang u daken e tempel” ma aram e gin ni yog ngak riy ni nge og nga but’. Machane dan tamilangnag ko tamaken yang u daken e re tempel nem e ir e sak’iy Jesus riy. Ya kan fanay fare bugithin ni “tempel” nrayog ni nge yip’ fan fare tempel ni ga’ngin, ere rayog ni be sak’iy Jesus ko tabthung ko lan yimuch ni ngek (1) ko fare tempel. Fa reb e rayog ni be sak’iy u lan yugu reb e tabthung riy. Ere demtrug ko mang tabthung e bay riy ma faanra og nga but’ mab mudugil nra yim’ ni faanra dabi ayuweg Jehovah.
Mu Lemnaged ko Ba Miti Mang Girdi’ e Ngam Boded
12 Rib thil e n’en ni ke rin’ Jesus ko n’en ni rin’ Efa, ya ke dag ko ngongol rok ni ir be’ nib sobut’an’. Ke gay Satan rogon ni nge waliy Jesus u yugu reb e kanawo’, machane de rin’ Jesus e n’en ni ke yog Satan ngak nrayog ni nge skengnag Got. Ya faanra ke rin’ Jesus e n’en ni ke yog Satan ma be m’ug riy ni ir be’ nib tolangan’! Machane, fulweg ni pi’ Jesus ngak Satan e ba tamilang, ya yog ni gaar: “Fare babyor nib thothup e be gaar, Ri dab mu skengnag Somol ni Got rom.”—Mu beeg e Luke 4:9-12.
Ngan Fal’eg i Gay Boch Ban’en nib Ga’ Fan ko Thin rok Got
nwtsty-E study note ko Lu 4:17
babyor rok Isaiah ni profet: Fare Dead Sea Scroll ni bang ko babyor rok Isaiah e kan yoloy u daken 17 yu yang i keru’ e gamanman ni kan chagliy nga taabang, ma aram me sum ba babyor ni kan bachiy ni 7.3 e m (24 ft) n’umngin ni bay 54 e column riy. Fare babyor ni kan bachiy ni un fanay u lan tagil’ e muulung u Nazareth e dabisiy ni taareb n’umngin ko re Dead Sea Scroll ney. Rogon e pi babyor ni yima fanay u nap’an e bin som’on e chibog e dariy e guruy nge verse riy, ere ba t’uf ni nge fal’eg i gay Jesus fare thin ni ir e nge beeg. Ma bochan ni ke yag rok ni nge pirieg e gin ni bay fapi thin riy ni nge beeg, ma re n’ey e be m’ug nri manang e Thin rok Got nib fel’ rogon.
nwtsty-E study note ko Lu 4:25
dalip e duw nge baley: Rogon ni bay ko 1Ki 18:1 e ba ngiyal’ u lan e “bin dalip e duw” e aram e ngiyal’ ni yog Elijah nra mus e ngiyal’ nder aw e n’uw riy. Boch e girdi’ e ka rogned nde puluw e n’en ni yog Jesus ko n’en ni bay ko 1 Kings. Machane der yog e thin ni bay ko 1 Kings nde gaman dalip e duw ni par nde aw e n’uw. Ya re thin nem ni “u lan dalip e duw” e be weliy murung’agen e ngiyal’ nsom’on ni yog Elijah ngak Ahab ni nge tal e n’uw ndab ki aw. (1Ki 17:1) Rayog nsana i yog Elijah e re n’ey u ba ngiyal’ ni ke tabab ndab ki aw e n’uw. Ba ga’ ni nel’ e pul n’umngin nap’an ni ma tal e n’uw ndab ki aw ma yu ngiyal’ e rayog ni nge n’uw boch nap’an. Maku reb e, u “lan dalip e duw” u nap’an ni yib Elijah bayay ni nge non ngak Ahab ma dawori aw e n’uw. Ya fin tomuren e ngiyal’ ni n’igin Jehovah e nifiy u lang nge urfiy e maligach rok Elijah u daken fare Burey ni Karmel e aram e ngiyal’ ni tabab ni nge aw e n’uw bayay. (1Ki 18:18-45) Ere ba puluw e n’en ni yog Jesus nge n’en ni yog James ni walagen nrogon ni bay ko Jas 5:17 ko n’en ni kan weliy ko 1Ki 18:1.