Rogon Fithingan Got ni Bay ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek

Ke yog e piin ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni yad manang ni sogonap’an 7,000 yay ni bay fithingan Got u lan e pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew ni kan yoloy ni yibe fanay fa aningeg i yol ni Hebrew ni (יהוה). Machane, boor e girdi’ ni yad ma yog ndariy e re ngachal nem u lan e tin som’on e Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek. Aram fan ni boor e Bible e ngiyal’ ney ni kan pilyeg ko thin ni Meriken ndariy fare ngachal ni Jehovah riy. Pi babyor nem ko Bible e tabab ko Matthew nge yan i mada’ ko Revelation ara fa Bin nib Beech e M’ag ko Bible. Mus nga nap’an ni i pilyeg e piin ni ur pilyeged e Bible boch e thin ni kan fek ko pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew ni bay fa aningeg i yol riy ni YHWH, ma yooren i yad e ma fanay e “Somol” ko bin ni nge fanay e ngachal rok Got.

Der ma fol e Pi Mich Rok Jehovah ko re n’ey u nap’an ni yad ra pilyeg e Bible nga boor mit e thin. Ya 237 yay ni kar ted fare ngachal ni Jehovah ko pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek. U m’on nra dugliyed ni ngar rin’ed e re n’ey, ma bay l’agruw ban’en nib ga’ fan nra fal’eged i lemnag: (1) Pi babyor ko Bible nni yoloy nsom’on ni thin ni Greek ni bay rodad e ngiyal’ ney e gathi aram e tin som’on e babyor ko Bible nni yoloy. Yooren e pi yungi babyor nem ni ka bay e ngiyal’ ney e sogonap’an l’agruw e chibog nga tomuren nni yoloy e tin th’abi som’on e babyor ko Bible mfin ni yoloy. (2) Nap’an nni abweg e thin ko yungi babyor nem nga boch ni kab beech, ma piin ni ur abweged e pi thin nem e rayog ni ur ted fare bugithin ni Greek ni Kyʹri·os ni be yip’ fan e “Somol” nga lon fa aningeg i yol ni Hebrew ni YHWH, fa reb e ur fanayed yu yang e babyor ko Bible ni kan mu’ i yoloy e re bugithin ney ngay ni ir e ngar abweged e thin riy nga boch ni kab beech.

Ke tamilang u wan’ e Pi Mich Rok Jehovah ni bay e mich riy nriyul’ ni immoy fa aningeg i yol ni Hebrew ni YHWH u lan e pi babyor ko Bible nni yoloy nsom’on ni thin ni Greek. Baaray boch i fan ni ka rogned e re n’ey:

• Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew ni un fanay u nap’an Jesus nge pi apostal rok e bay fa aningeg i yol ni Hebrew riy ni YHWH. Kafram e immoy in e girdi’ ni u rogned nde riyul’ e re n’ey. Machane, fapi babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew nni yoloy u nap’an e bin som’on e chibog ni kan pirieg u bangi ban’en nib chugur nga Qumran e be micheg nriyul’ e re n’ey.

• Nap’an Jesus nge pi apostal rok ma immoy fa aningeg i yol ni Hebrew ni YHWH u lan e pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew ni kan pilyeg ko thin ni Greek. Boor e chibog ni i lemnag boch e girdi’ ni llowan’ ndariy fa aningeg i yol ni Hebrew ni YHWH u lan e pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew nni pilyeg ko thin ni Greek ni ku yima yog e Septuagint ngay. Ma nap’an ni taw nga lukngun e bin 20 e chibog me pirieg boch e girdi’ ni llowan’ yu yang e pi babyor ko Bible nni pilyeg ko thin ni Greek ni immoy u nap’an Jesus. Yungi babyor nem e bay e ngachal rok Got riy ni kan yoloy ni Hebrew. Ere, nap’an ni immoy Jesus u fayleng ma bay fithingan Got ko pi babyor ko Bible ni kan yoloy ni thin ni Greek. Machane, nap’an ni taw ko bin aningeg e chibog C.E., ma yooren fapi babyor ko Bible nni pilyeg ko thin ni Greek ni ka nog e Septuagint ngay, ni bod rogon fare Codex Vaticanus nge Codex Sinaiticus e dariy e ngachal rok Got riy ko Genesis nge mada’ ko Malaki (machane immoy e re ngachal ney u lan e tin som’on e babyor ko Bible ni un yoloy). Ere, ba tamilang ni aram fan ni pi babyor ko Bible nni tabab i ayuweg ko ngiyal’ nem ke yib i mada’ ko chiney e dariy fithingan Got riy ko Matthew nge mada’ ko Revelation ara Bin nib Beech e M’ag ko Bible.

  I yog Jesus ni gaar: “Chitamag ni gab thothup! Mu yororiy nga gelngin fithingam e piin ni kam pi’rad ngog.” Miki ulul ngay ni gaar: “Ya ngiyal’ ni ug moy rorad e ug ayuwegrad rok e moonyan’ nga gelngin fithingam”

• Boor e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek ni be yog ni boor yay ni i fanay Jesus fithingan Got maku be weliy murung’agen ko girdi’. I yog Jesus ni gaar: “Chitamag ni gab thothup! Mu yororiy nga gelngin fithingam e piin ni kam pi’rad ngog.” Miki ulul ngay ni gaar: “Ya ngiyal’ ni ug moy rorad e ug ayuwegrad rok e moonyan’ nga gelngin fithingam.”​—John 17:11, 12.

• Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek e ba peth ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Hebrew, ma Got e ir e thagthagnag e thin riy nga laniyan’ e girdi’ ni ngar yoloyed. Ere, be m’ug riy nde puluw ni ngan chuweg fithingan Jehovah ko pi babyor ney. I yog apostal Paul ko pi Kristiano u Roma ni gaar: “Piin ni gathi yad piyu Israel e yad be yog e thin nib kireb nga fithingan Got ni bochan e ngongol romed piyu Israel.” (Roma 2:24) Dabiyog ni nge yog Paul e re thin ney ni faanra dariy be’ u nap’an e bin som’on e chibog ni manang fithingan Got ara ma fanay e re ngachal nem.

• Bay fithingan Got ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek ni kan ngochnag i yoloy. Fare thin ni be gaar, “ke sorok Got” ni bay ko Revelation 19:1, 3, 4, 6 e ke yib ko fare bugithin ni Hebrew ni “Haleluyah.” Ere, “Jah” e ke yib ko fare ngachal ni “Jehovah.” Boor e ngachal ni bay ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek ni bay rogon nga fithingan Got. Bin riyul’ riy e, be yog boch e babyor ni fan fare ngachal ni Jesus e “Jehovah e Ma Thapegey.”

• Ke m’ug u lan e pi babyor ni i yoloy e pi Jew kakrom ni i fanay e pi Jew ni Kristiano fithingan Got u lan e pi babyor ni ur yoloyed. Immoy reb e babyor ko motochiyel nni mu’ i yoloy u bang ko duw ni 300 C.E. ni ka nog e Tosefta ngay ni be weliy murung’agen e pi babyor ko Kristiano ni un urfeg ko rofen ni Sabbath ni gaar: “Kan urfeg e pi babyor ko pi Tamachib nge pi babyor rok e pi minim [pi girdi’ nem e un lemnag ni yad e pi Kristiano ni Jew]. Kan urfeg e pi babyor nem ni kub muun ngay Fithingan Got ni bay riy.” Ku bay e thin rok be’ nu Galile ko re ke babyor nem ni ka nog Rabbi Yosé ngak ni immoy u tabolngin e bin l’agruw e chibog C.E. I yog ni tin ni ka bay e rran u lan e wik e yima “th’ab e yungi n’en ni bay fithingan Got riy ko pi babyor nem [yibe lemnag ni aram fapi babyor ko Kristiano] ngan chuweg, ngemu’ mfin ni urfeg e yu ke babyor nem.”

• Bay boch e girdi’ ni boor ban’en u murung’agen e Bible ni yad manang ni ka rogned ni immoy fithingan Got u boch e thin ko Bible nni yoloy ni thin ni Hebrew ni i m’ug u lan e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek. I yog ba ken e dictionary ko Bible u tan fare thin ni kenggin e “Tetragrammaton in the New Testament (Fa Aningeg i Yol ni YHWH ni Bay ko Bin nib Beech e M’ag ko Bible)” ni gaar: ‘Bay e mich riy ni i m’ug fa aningeg i yol ni Hebrew ni YHWH, ara Fithingan Got ni Yahweh u lan e pi thin ko Bible ni un fek ko Bin Kakrom e M’ag ko Bible ngan tay nga lan e Bin nib Beech e M’ag ko Bible u nap’an nni yoloy.’ (The Anchor Bible Dictionary) Ki yog be’ nib llowan’ ni ka nog George Howard ngak ni gaar: ‘Ba puluw ni nge mich u wan’dad nnap’an nra sul e piin ni ur yoloyed e Bin nib Beech e M’ag ko Bible u daken boch e thin ni bay ko tin som’on e babyor ko Bible nni yoloy, ma da ur chuweged fa aningeg i yol ni Hebrew riy ni YHWH ni bochan e bay e re aningeg i yol ney u lan fare Bible nni pilyeg ko thin ni Greek [ara fare Septuagint] ni aram e re ke Bible ni un fanay u lan e galesiya kakrom.’

• Piin ni ur pilyeged e Bible ni boor e girdi’ ni manang murung’agrad e da ur chuweged fithingan Got u lan e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek. Ba n’uw nap’an u m’on ni ngan ngongliy fare ke Bible ni ma fanay e Pi Mich Rok Jehovah ni ka nog e New World Translation ngay, ma bay boch e pi girdi’ ney ni ur rin’ed e re n’ey. Baaray fithingan boch i yad nge pi Bible ni ur ngongliyed: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, ni ngongliy Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, ni ngongliy Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, ni ngongliy George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, ni ngongliy W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, ni ngongiy J.W.C. Wand, Bishop of London (1946). Ku bay ba ken e Bible ni thin ni Spanish ni pilyeg be’ ni ka nog Pablo Besson ngak u tabolngin e bin 20 e chibog nni fanay fare ngachal ni “Jehová” riy ko Luke 2:15 nge Jude 14, ma kub chugur ko 100 e footnote ko re ke Bible nem e tamilangnag riy ni aray rogon ni nga nog fithingan Got ko thin ni Spanish. Ba n’uw nap’an u m’on ni ngan pilyeg e yu ke Bible ney ma immoy boch e Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek ni kan pilyeg ko thin ni Hebrew ni ka nap’an e bin 16 e chibog ni boor yang riy ni bay fa aningeg i yol ni Hebrew riy ni YHWH. Ma thin ni Chiyamen e sogonap’an 11 ken e Bible ni kan pilyeg riy ni bay fare ngachal ni “Jehovah” riy (ara fare ngachal ni Hebrew ni “Yahweh” ni kan yoloy nrogon ni yad ma yog ko thin rorad) u lan e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek, machane bay aningeg e girdi’ nra pilyeged yu ken e Bible mar ted e re ngachal ney nga tomuren fare bugithin ni “Somol.” Ba pag 70 ken e Bible ni kan pilyeg ko thin ni Chiyamen ni bay fithingan Got ko pi footnote riy ara yungi n’en ni bay e thin rok boch e girdi’ riy.

  

• Boor ken e Bible ni kan pilyeg nga boor ko raay mit e thin ni bay fithingan Got ko Pi Babyor ko Bible riy nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek. Boor e thin ni yima yog u Africa, ngu Meriken, ngu Asia, ngu Europe, nge pi donguch ni bay u lan e Pacific ni bay fithingan Got riy ma yima yog ni gubin ngiyal’. I dugliy e piin nra pilyeged e pi Bible ney ni ngar fanayed fithingan Got ni bochan e pi n’en ni kad weliyed. Bay yu ken e pi Bible ney ndawori n’uw nap’an ni kan ngongliy ni bod rogon fare Rotuman Bible (1999). Re ke Bible ney e bay fare ngachal ni “Jihova” riy ni kan yoloy ni 51 yay u lan 48 e verse. Ma fare ke Bible ni Batak (Toba) version (1989) nni ngongliy u Indonesia e kan fanay fare ngachal ni “Jahowa” riy ni 110 yay.

  

Ere, dariy e maruwar riy ni bay rogon ni ngan tay fithingan Got ni Jehovah nga lan e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy Nsom’on ni Thin ni Greek. Ma aram e n’en ni ke rin’ e Pi Mich Rok Jehovah. Rib ga’ fan fithingan Got u wan’rad ma dubrad ni ngar thilyeged e thin ni immoy ko pi babyor ko Bible nni yoloy aram ko som’on.​—Revelation 22:18, 19.