Mubongulu Malongi Madi mu Nzingulu ayi Kisalu Thuadusulu yi Lukutukunu
6-12 NGONDA YITHETI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | NGENESI 1-2
“Yave Wumvanga Biuma va Ntoto”
(Ngenesi 1:3, 4) Ayi Nzambi wutuba: “kuba kiezila.” Ayi kuyiza ba kiezila. 4 Kuntuala Nzambi wumona ti kiezila kiba kimboti, ayi nandi wutona kuvasa kiezila na kitombi.
(Ngenesi 1:6) Bosi Nzambi wutuba: ‘Bika vaba kibuangu kinneni mu minlangu ayi kuvambisa nlangu va ntoto ayi ku diyilu.’
(Ngenesi 1:9) Bosi Nzambi wutuba: ‘Bika minlangu midi va ntoto mifubakana va kimueka, ayi vamonika ntoto wuyuma.’ Ayi mawu mavangama.
(Ngenesi 1:11) Bosi Nzambi wutuba: “Bika ntoto wubuta nlumbu, minti mimbuta mbongo ayi minti mimbuta makundi boso buididi mintindu miawu, bika mibuta makundi madi mbongo.” Ayi mawu mavangama.
it-1 583-584
Bivangu
Bo Nzambi katuba mu Kilumbu Kitheti, “kuba kiezila,” ḿba kiezila beni ki viokila va khati matuti, kheti tho yi kiezila beni yibubu yabasa monikanga ko va ntoto. Ḿba mawu mamonika malembe malembe, dedi bo busudikisila nsekudi J. W. Watts: “Ayi kiezila kiyizila malembe malembe.” (Ngenesi 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) Nzambi wuvasa kiezila ayi kitombi ayi wutedila muinya na builu. Mawu mammonisa ti ntoto wundiengidilanga va kibuangu kimueka to va ndeko muinya, diawu kumbelanga kiezila ayi kitombi.—Ngenesi 1:3, 4.
Mu Kilumbu Kimuadi Nzambi wuvanga kibuangu kinneni muingi kuvasa “minlangu.” Minlangu minkaka mitatamana va ntoto, vayi minkaka mitatamana mu matuti. Nzambi wutedila kibuangu beni Diyilu muingi kusuasisa kiawu na ntoto, kibila Kibibila kisintuba ko ti minlangu beni midi mu matuti, zidi zimbuetila voti bima binkaka ku diyilu.—Ngenesi 1:6-8; tala KIBUANGU KINNENI.
Mu Kilumbu Kintatu, Nzambi wusadila lulendu luandi muingi kubundisa minlangu mioso va kimueka ayi kibuangu kiyuma kiyiza monika, Nzambi wutedila kiawu Ntoto. Kiawu kilumbu Nzambi kavanga bititi ayi minti mimbutanga makundi. Ayi kadika nti wuvana “mimbutu” boso bubela mintindu miandi—Ngenesi 1:9-13.
(Ngenesi 1:14) Bosi Nzambi wutuba: “Bika kiezila kiba ku diyilu, muingi kuvambisa builu ayi muinya, ayi biela ba bidimbu muingi kukabula thangu, bilumbu ayi mimvu.
(Ngenesi 1:20) Bosi Nzambi wutuba: ‘Bika minlangu mioso miwala mu biuma biwombo bidi moyo, ayi bika zinuni zi dumuka ku yilu.’
(Ngenesi 1:24) Bosi Nzambi wutuba: “Bika bibulu bibutana va ntoto boso buididi mintindu miawu: bibulu bintuiluangu, bibulu binkokumukanga ayi bibulu binsitu dedi buididi mintindu miawu.” Ayi mawu mavangama.
(Ngenesi 1:27) Ayi Nzambi wuvanga mutu mu kifuani kiandi, Nandi wuvanga dibakala ayi nkietu mu kifuani kiandi.
it-1 584 ¶5-8
Bivangu
Mvandi didi diambu dinkinza kumona ti mu Ngenesi 1:16 basa sadila ko kikuma ki Kiebeleo ba·ráʼ, kinsundula “kuvanga”. Vayi, basadila kikuma ki Kiebeleo ʽa·sahʹ, kinsundula “kuvanga”. Kuzaba ti thangu, ngonda ayi zimbuetila zidi “ku diyilu” bantubila mu Ngenesi 1:1, mawu mammonisa ti biawu bivangama ava kilumbu kinna. Mu kilumbu kinna, Nzambi “wuvanga” biuma bidi ku diyilu biba va kibuangu kiawu va yilu ntoto. Bo vantuba ti “Nzambi wubitula kudiyilu muingi bi kienzula ntoto,” mawu mammonisa ti biuma beni bitona kumonika va ntoto. Mvandi kiezila kiyiza ba “kidimbu muingi kukabula thangu, bilumbu ayi mimvu,” ayi kuntuala mawu mayiza sadisa batu kukituadisa.—Ngenesi 1:14.
Mu Kilumbu Kintanu Nzambi wuvanga biuma bitheti bi moyo va ntoto. Mu lulendu lu Nzambi, nandi kasa vanga ko to kivangu kimueka muingi kibuta bivangu binkaka mu kinzimbukila, vayi Nzambi wuvanga biuma biwombo bi moyo bidi bisuasana. Kibibila kintuba: ‘Nzambi wuvanga zimfu zinneni zi ḿbu ayi biuma bioso bidi moyo, bika minlangu mibuta biuma biwombo bidi moyo boso buididi mintidu miawu, ayi zinuni zioso zidi mavavi boso buididi mintindu miawu.’ Bo kayangalala mu biuma kavanga, Nzambi wubisakumuna ayi wu bikamba ‘bibutana’, mawu mamonika kibila bivangu abiobi bi mintindu miviakana, Nzambi wubivanga na luaku lu kubutana ‘boso buididi mintindu miawu.’—Ngenesi 1:20-23.
Ku tsuka kilumbu kinsambanu ki bivangu bi Nzambi, Nandi wuvanga kivangu kimueka kimona kilutidi na bibulu vayi kilutidi buluelu na zimbasi. Vantubila mutu wuvangulu mu kifuani ki Nzambi. Ngenesi 1:27 yintubila mu bukhufi matedi batu, vantuba ti Nzambi wuba vanga ‘dibakala ayi nkieto,’ vayi matangu mandedakana madi mu Ngenesi 2:7-9 mammonisa ti Yave Nzambi wuvanga mutu mu fundu fundu yi ntoto, wufulumuna moyo mu mayilu mandi ayi dibakala beni wuyiza ba kivangu kimoyo, wuntula ku paladizu muingi kakala ayi wumvana bidia. Mu phila ayoyi, Yave wusadila biuma bidi va ntoto muingi kuvanga dibakala ayi bo kamvanga, nandi mvandi wuvanga nkieto mu kusadila luvati lu Adami. (Ngenesi 2:18-25) Bo kavanga nkieto, dibakala mvandi wuyiza ba wuduka mu ‘ntindu’andi.’—Ngenesi 5:1, 2.
Bakula Kiuka Kisuama mu Diambu di Nzambi
(Ngenesi 1:1) Va thononu Nzambi wuvanga diyilu ayi ntoto.
w15 1/6 5
Buidi Mambu Matedi Nduenga yi Batu Malenda Baludila Luzingu Luaku
Mimvu mi Ntoto ayi mi Nza
Batu balonguka beni bantubanga ti ntoto widi nduka Mafunda manna, ma Bivevi na bivevi bi mafunda di mimvu ayi nza yidi kumi yi tatu di mafunda ma bivevi na bivevi bi mafunda di mimvu voti kumi yinna di mafunda ma bivevi na bivevi bi mafunda di mimvu tona yivangu. Vayi Kibibila kisintuba ko mimvu mikua nza yeka tona yivangu. Vasi ko vama mu Kibibila vammonisa ti ntoto widi to mua mafunda ma mimvu. Lutangu lutheti lu Kibibila luntuba ti: ‘Va thononu Nzambi wuvanga diyilu ayi ntoto.’ (Ngenesi 1:1) Vayi mambu amomo malenda sadisa batu balonguka beni kuzaba mimvu mikua ntoto weka boso buididi bivisa bi mambu mawu balonguka.
(Ngenesi 1:26) Bosi Nzambi wutuba: ‘Bika tuvanga batu mu kifuani kitu, ayi bika baba dedi befu, bika bayala zimfu zidi mu minlangu, zinuni zindumukanga ku diyilu, bayala mvandi bibulu bintuiluangu, ntoto woso ayi bibulu binkokumukanga va ntoto.’
it-2 534
Yesu Klisto
Kasa Sala ko va Kimueka. Kuzaba ti Yesu wubuela mioko mu bivangu, masinsundula ko ti nandi wusala va kimueka na Tata. Kibila lulendu lu kuvangila biuma beni lufumina kuidi Nzambi mu nzila phevi’andi yinlongo. (Ngenesi 1:2; Minkunga 33:6) Bo Yave kadi tho yi biuma bioso bi moyo, diawu bivangu bioso bimmonikanga ayi bikhambu monikanga bifueti vana nzitusu kuidi nandi. (Minkunga 36:9) Diawu, Muana kasa vanga ko biuma va kimueka ayi Tata, vayi Nandi Yave Mvangi biuma bioso kasadila muingi kuvanga bivangu. Naveka Yesu wutuba ti Nzambi nandi wuvanga biuma bioso, dedi bo Kibibila mvandi kintubila.—Matai 19:4-6; tala BIVANGU.
Matangu ma Kibibila
(Ngenesi 1:1-19) Va thononu Nzambi wuvanga diyilu ayi ntoto. 2 Ntoto wusa ba ko ni kiuma ayi wuba wuphamba, ayi kitombi kifuka phinda yi minlangu, ayi pheve yi Nzambi yiba va mbata minlangu. 3 Ayi Nzambi wutuba: “kuba kiezila.” Ayi kuyiza ba kiezila. 4 Kuntuala Nzambi wumona ti kiezila kiba kimboti, ayi nandi wutona kuvasa kiezila na kitombi. 5 Nzambi wutedila kiezila ki muinya ‘kilumbu,’ vayi wutedila kitombi ‘builu’. Vaba builu ayi meni, kilumbu kitheti. 6 Bosi Nzambi wutuba: ‘Bika vaba kibuangu kinneni mu minlangu ayi kuvambisa nlangu va ntoto ayi ku diyilu.’ 7 Bosi Nzambi wuvanga kibuangu kinneni ayi wuvasa minlangu midi ku tsi ayi minlangu midi ku yilu. Ayi mawu mavangama. 8 Nzambi wutedila kibuangu beni Diyilu. Vaba builu ayi meni, kilumbu kimuadi. 9 Bosi Nzambi wutuba: ‘Bika minlangu midi va ntoto mifubakana va kimueka, ayi vamonika ntoto wuyuma.’ Ayi mawu mavangama. 10 Nzambi wutedila tsi yiyuma ‘ntoto,’ vayi minlangu mifubakana nandi wutedila ‘ḿbu’. Ayi Nzambi wumona ti maba mamboti. 11 Bosi Nzambi wutuba: “Bika ntoto wubuta nlumbu, minti mimbuta mbongo ayi minti mimbuta makundi boso buididi mintindu miawu, bika mibuta makundi madi mbongo.” Ayi mawu mavangama. 12 Ayi ntoto wubuta nlumbu, minti mimbutanga mbongo ayi minti mimbutanga makundi madi mbongo, boso bubela mintindu miawu. Ayi Nzambi wumona ti maba mamboti. 13 Vaba builu ayi meni, kilumbu kintatu. 14 Bosi Nzambi wutuba: “Bika kiezila kiba ku diyilu, muingi kuvambisa builu ayi muinya, ayi biela ba bidimbu muingi kukabula thangu, bilumbu ayi mimvu. 15 Biawu biala ba minda ku diyilu muingi kukienzula ntoto.’ Ayi mawu mavangama. 16 Ayi Nzambi wuvanga biuma biodi binneni bi kiezila, kiuma kilutidi kutola muingi kukienzula va muinya ayi kilutidi buluelu muingi kukienzula va builu ayi mvandi zimbuetila. 17 Diawu, Nzambi wutula biawu ku diyilu muingi bikienzula ntoto, 18 muingi biyala va muinya ayi va builu, ayi muingi bivambisa kiezila ayi kitombi. Ayi Nzambi wumona ti biba bimboti. 19 Vaba builu ayi meni, kilumbu kinna.
13-19 NGONDA YITHETI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | NGENESI 3-5
“Ziphasi Zituadisa Luvunu Lutheti”
(Ngenesi 3:1-5) Nyoka yiluta bukhita mu bibulu bioso binsitu Yave Nzambi kavanga. Diawu, yawu yikamba nkieto: ‘Khamba, bukiedika kuandi ti buawu bobo Nzambi katubidi ti benu mulendi dia ko makundi ma minti mioso midi va lumbu?” 2 Nkieto wuvutula kuidi nyoka: ‘Befu tulenda kuitu kudia makundi ma minti mioso midi mu lumbu. 3 Vayi, mu matedi mbutu wu nti widi va khati lumbu, Nzambi wutuba: ‘Benu mulendi dia miawu ko, ayi mulendi ku misimba nkutu ko; bila khanu muala fua.’’ 4 Bosi nyoka wukamba nkieto: ‘Benu mualasa fua ko. 5 Bila Nzambi zebi ti kilumbu muela dia mawu, mesu minu mela zibuka ayi benu muela ba buka Nzambi, mu kuzaba mamboti ayi mambi.
w17.02 5 ¶9
Luzolo lu Nzambi Luala Vangama!
9 Satana Nkadi’ampemba wusadila nyoka muingi kuvuna Eva, nandi kaba tomba Eva kabika tumukina Tat’andi Yave. (Tanga Ngenesi 3:1-5; Nzaikusu 12:9) Yave wukamba Adami ayi Eva ti bawu balenda kuawu kudia makundi “ma minti mioso midi mu lumbu,” kubika kuandi ma nti wumueka. Satana wusadila luaku alolo muingi kutula divuda kuidi Eva, buka ti nandi wuba kunkamba: ‘Buidi bobo? Benu mulendi vanga ko mambu mutidi?’ Bosi, nandi wuvuna Eva: “Benu mualasa fua ko.” Nandi wuyedika kuvanga Eva kukikinina ti vasa tombuluku ko kutumukina Nzambi bo kankamba: ‘Nzambi zebi ti kilumbu muela dia mawu, mesu minu mela zibuka.’ Satana wuvanga Eva kuyindula ti Yave kasa tomba ko bawu badia dikundi beni kibila diala kubavana nzayilu yilutidi. Bosi Satana wubue kunkamba luvunu lunkaka: ‘Benu muela ba buka Nzambi, mu kuzaba mamboti ayi mambi.’
(Ngenesi 3:6) Mu kibila akioki, nkieto wumona ti makundi ma nti maba mamboti muingi kudia, ayi nti wuba kitoko muingi kuzinina, ngete, nti wuba kitoko muingi kutala. Nandi wubonga dikundi dimueka ayi wutona kudia diawu. Bosi nandi wuvana mvandi dikundi beni kuidi nnuni’andi, bo kaba yandi, ayi nandi mvandi wutona kudia diawu.
w00 15/11 26 ¶1-3
Adami Wubika Nkieto’andi Kamvukumuna
Eva wuvanga Adami kadia dikundi ayi mu phila ayoyi nandi mvandi wuyiza sumuka. Buidi tulenda sudikisila nzimbala yi Adami mu kukikinina mambu Eva kankamba? (Ngenesi 3:6, 17) Adami wunuana nzingu mu kuyindula nani kafueti monisa lukuikumunu. Wunkuiza tumukina Mvangi’andi wumvana biabioso, kubunda mvandi nkazi’andi kaba zolanga beni? Adami wunkuiza tomba thuadusulu yi Nzambi muingi kuzaba mbi kafueti vanga? Voti wunkuiza sola kulandakana nkazi’andi? Adami wuzaba buboti ti mambu Eva kaba tomba mamonika mu kudia dikundi beni, malendi monika ko. Mvuala Polo wusonika mu nzila pheve yinlongo: ‘Adami kasa vunuka ko, vayi nkieto bo kavunu wubua mu masumu.’ (1 Timoteo 2:14) Mu phila ayoyi, Adami wumonisa ti wufiesa Nzambi mu luzolo luandi. Boma Adami kaba bu kubika nkazi’andi, buluta na kiminu kaba ti Yave kalenda balula mambu mu phila yinkaka.
(Ngenesi 3:15-19) Minu yela tula kithatu va khati nkieto ayi ngiewu, va khati nkunu’aku ayi nkunu wu nkieto. Nkunu wu nkieto wela kukosikisa ntu ayi ngiewu wela kunlueka va kikodi kiandi.’ 16 Nzambi wukamba kuidi nkieto: ‘Minu yela kubuela mianga miaku mi kubuta; ayi mu mianga mingolo wela butilanga bana baku, ayi ngiewu wela monanga tsatu yingolo yi nnuni’aku thangu zioso ayi nandi wela kuyala.’ 17 Ayi kuidi Adami nandi wutuba: “Bo ngie wube kuwa nkieto’aku ayi wube dia makundi ma nti wowo yi kukandimina: ‘Bika kudia wawu’, mu kibila kiaku ntoto wusingulu. Ayi ngiewu wela mona phasi ziwombo mu kusala ntoto ayi kubaka bidia mu luzingu luaku loso. 18 Wawu wela kumenisina zitsendi, ayi ngie wela dia bititi binsitu. 19 Mu diufa di kizizi kiaku wela dila, nate wela vutuka mu ntoto wuvangulu. Bila ngie wuvangulu mu fundu fundu yi ntoto ayi mu fundu fundu wela vutuka.”
w12 1/9 4 ¶2
Nzambi Wumvuanga Nkinza Bakieto?
Nzambi Wusinga Bakieto?
Ndamba. Vayi Satana nkadi’ampemba voti “nyoka yikhulu,” nandi “wusingu” Kuidi Nzambi. (Nzaikusu 12:9; Ngenesi 3:14) Bo katuba ti Adami wala “yala” nkazi’andi, Nzambi kasa tuba ko ti dibakala kafueti kitula nkieto buka mvika. (Ngenesi 3:16) Vayi Nzambi waba bikula ziphasi ziala kuizila mu kibila ki disumu di bakuela batheti.
Bakula Kiuka Kisuama mu Diambu di Nzambi
(Ngenesi 4:23, 24) Bosi, Lameki wukamba mambu amama kuidi bakazi bandi Ada ayi Sila: “Yuwanu mbembu’ami, benu bakazi ba Lameki; Luyuwa mambu mami: Minu yivondele dibakala dimueka kibila wundueka, ngete, ditoko dimueka, kibila wunduanisa. 24 Boti Kaini bafueti kundila khaka 7 di zikhumbu, buna Lameki 77 di zikhumbu.’
it-2 658 ¶4
Lameki
Mambu Lameki kasonikina bakazi bandi (Ngenesi 4:23, 24) mammonisa buphunya buba mu bilumbu binani. Lameki wutuba: ‘Yuwanu mbembu’ami, benu bakazi ba Lameki; Luyuwa mambu mami: Minu yivondele dibakala dimueka kibila wundueka, ngete, ditoko dimueka, kibila wunduanisa. Boti Kaini bafueti kundila khaka 7 di zikhumbu, buna Lameki 77 di zikhumbu.’ Lameki wutubila mambu mamonika mu thangu kakikakula, nandi wutuba ti kasa vondila ko mutu beni mu luzolo luandi dedi buvangila Kaini. Lameki wutuba ti mu thangu kaba kukikakula, nandi wuvonda dibakala dimueka dinnuanisa ayi dinlueka. Diawu, mambu kasonika mammonisa ti nandi waba dinda muingi babika kundila khaka kuidi woso mutu wulenda tomba kumvutudila mambi mu kibila ki dibakala beni kavonda.
(Ngenesi 4:26) Seti mvandi wubuta muana dibakala, ayi wumvana dizina di Enosi. Ayi mu thangu yinani, batu batona kusambidila mu dizina di Yave.
it-1 367 ¶1
Kufinga
“Kusambidila mu dizina di Yave” kutona mu bilumbu bi Enosi ava khuka minlangu, yisa ba ko mu phila yisulama, kibila Abeli wuzinga ava bawu waba sambidilanga Yave mu dizina diandi dinlongo. (Ngenesi 4:26; Ebeleo 11:4) Boti kusambidila mu dizina di Nzambi dedi butubila batu bankaka balonguka, yiba mu phila yi kusakinina Yave mu kuvana dizina diandi kuidi batu voti kuidi bitumba biawu, buna mawu maba kifingu va mesu ma Yave.—Mona ENOSI.
Matangu ma Kibibila
(Ngenesi 4:17–5:8) Kaini ayi nkazi’andi babundana nyitu, nkazi’andi wuba buemba ayi wubuta muana dibakala, bamvana dizina Enoki. Kaini wutunga divula dimueka ayi nandi wuvana diawu dizina di muan’andi Enoki. 18 Enoki wubuta Iladi. Ayi Iladi wubuta Mehuyaeli, ayi Mehuyaeli wubuta Metusaeli, ayi Metusaeli wubuta Lameki. 19 Lameki wukuela bakazi buadi, wutheti dizina diandi Ada ayi wummuadi Sila. 20 Ada wubuta Yabali. Nandi wuba tata yi batu bankalanga mu zinzo zingoto ayi banyundulanga mamemi. 21 Dizina di khomb’andi Yubali. Yubali nandi wuba nkulu wu baboso bansikanga ngitala ayi pitulu. 22 Vayi, Sila nkazi wummuadi mvandi wubuta Tubali-Kaini, nandi wunsadilanga bisadulu bi phila mu phila mu tsongo ayi kisengu. Khomba yinkieto yi Tubali-Kaini dizina diandi Naama. 23 Bosi, Lameki wukamba mambu amama kuidi bakazi bandi Ada ayi Sila: “Yuwanu mbembu’ami, benu bakazi ba Lameki; Luyuwa mambu mami: Minu yivondele dibakala dimueka kibila wundueka, ngete, ditoko dimueka, kibila wunduanisa. 24 Boti Kaini bafueti kundila khaka 7 di zikhumbu, buna Lameki 77 di zikhumbu.’ 25 Adami wubue bundana nyitu na nkieto’andi, ayi babuta diaka muana dibakala. Eva wumvana dizina Seti, kibila nandi wutuba, ‘Nzambi wupheni diaka muana wunkaka wu bakala va mvingi wu Abeli wuvondo kuidi Kaini.’ 26 Seti mvandi wubuta muana dibakala, ayi wumvana dizina di Enosi. Ayi mu thangu yinani, batu batona kusambidila mu dizina di Yave.
5 Ayiyi yawu buku yintubila mazina ma nkunu wu Adami. Mu kilumbu Nzambi kavanga Adami, nandi wumvanga mu kifuani kiandi. 2 Wubavanga dibakala ayi nkieto. Mu kilumbu bavangu, Nzambi wuba sakumuna ayi wuba vana dizina di ‘Batu’. 3 Adami wuzinga 130 ma mimvu ayi wuyiza ba tata yi muana bakala mu kifuani kiandi, wufuanana yandi ayi wumvana dizina Seti. 4 Bo kayiza ba tata yi Seti, Adami wuzinga diaka 800 mimvu. Ayi nandi wubuta bana bankaka ba babakala ayi ba babakieto. 5 Adami wuzinga 930 di mimvu, bosi wufua. 6 Seti wuzinga 105 di mimvu, bosi wuyiza ba tata yi Enosi. 7 Bo kabuta Enosi, Seti wuzinga diaka 807 di mimvu. Ayi nandi wubuta bana bankaka ba babakala ayi ba babakieto. 8 Seti wuzinga 912 di mimvu, bosi wufua.
20-26 NGONDA YITHETI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | NGENESI 6-8
“Nowa Wuvanga bo Yave Kankambila”
(Ngenesi 6:9) Akiki kiawu kinongu ki Nowa. Nowa wuba mutu wusonga. Nandi wuba wukuikama mu Nzambi va khati batu bazinga yandi mu mbandu yimueka. Nowa wuzingila mu phila Nzambi kaba tombila.
(Ngenesi 6:13) Buna Nzambi wukamba Nowa: “Minu yizengidi kusikisa batu va ntoto, kibila ntoto wuma wala buphunya mu kibila kiawu, diawu yinkuiza ku babunga va kimueka ayi ntoto.
Landakana Kiminu ayi Kutumamana ku Nowa, Danieli ayi Yobi
4 Zithotolo mbi Nowa kamonikina? Mu thangu yi Enoki, khaka yi Nowa, batu baba vanganga beni mambu mambi. Bawu baba tubanga ‘mambu mambi’ mu matedi Yave. (Yuda 14, 15) Mu thangu beni, mambi mayiza vyoka kiteso. Kibibila kintuba ti mu thangu Nowa, “ntoto wuwala mambu mambi”. Zimbasi zimbi bayiza va ntoto, bavwata zinyitu zi kinsuni ayi bakwela bakyeto. Bana bawu baba mavanga mambi ayi buphunya. (Ngenesi 6:2-4, 11, 12) Vayi Nowa wuba diswasana na batu ba thangu’andi. Kibibila kintuba ti ‘Nowa wubaka nlemvu va mesu ma Yave.’ Nandi wuba diswasana kibila wuba vanganga mambu masonga. ‘Nowa wudiata va kimweka na Nzambi.’—Ngenesi 6:8, 9.
(Ngenesi 6:14-16) Vanga nzaza yi minti midi ngolo. Tula bivinga mu nzaza beni ayi tula budimbu ku khati ayi ku nganga. 15 Buawu buabu wala vangila yawu: Yawu yifueti ba nduka 133 di zimetolo mu kukula, nduka 50 di zimetolo mu kutola ayi nduka 13 di zimetolo mu kuzangama. 16 Tula nela mu nzaza beni muingi kuvana kiezila, yawu yifueti ba metolo yimueka mu kutatuka na muanza. Wufueti vanga muelu wu nzaza va khonzo, ayi wufueti vanga mu nzaza kibanga ktheti, kimuadi ayi kintatu.
w13 1/4 14 ¶1
Nandi “Wuzingila mu Phila Nzambi Kaba Tombila”
Thungulu yi nzaza yivanga mimvu miwombo, ḿba 40 voti 50 di mimvu. Kuba minti muingi kukuanga, phingu yi minti muingi kukokumuna, mabaya muingi kuzenga, kuludika ayi kutula va kibuangu. Nzaza beni yifueti ba bibanga bitatu, bivinga biwombo ayi muelu mueka va khonzo. Mvandi vaba zinela ku mongo, mu zikhonzo zinna zi nzaza, muanza wulenda vanga mazi kubua mu zikhonzo ziwadi.—Ngenesi 6:14-16.
(Ngenesi 6:22) Ayi Nowa wuvangila mamoso dedi bo Nzambi kantumina. Nandi wuvangila bobuawu.
w11 15/9 18 ¶13
Duma Zithinu mu Khambu Vonga
13 Mbi bisadisa bisadi abiobi bi Yave bakindama nate kutsuka? Mona mambu mvuala Polo kasonika mu matedi Nowa. (Tanga Ebeleo 11:7.) ‘Khuka minlangu yiyiza va ntoto muingi kubunga biuma bioso’, diba diambu Nowa kakhambu mona khumbu mu luzingu luandi. (Ngenesi 6:17) Diba diambu dikhambu monikanga. Kheti bobo, Nowa kasa finda ko ziphaka ti mawu malenda monika. Kibila mbi? Kibila nandi wuba kiminu ti mambu moso Yave kankanikisa malenda monika. Nowa kasa mona ko phasi kuvanga mambu Yave kankamba. Vayi, “nandi wuvangila bobuawu.” (Ngenesi 6:22) Tala mambu moso Nowa kaba muingi kuvanga:—kutunga nzaza, kukutikisa bibulu, kulunda bidia mu nzaza muingi bawu ayi bibulu badia, kulubula batu, ayi kukindisa kiphevi ki dikanda diandi. Kiba kisalu kinneni beni muingi ‘kuvangila bobuawu.’ Vayi kiminu ayi lukuikumunu lu Nowa, lunsadisa kavuka ayi lutuadisa lusakumunu kuidi nandi ayi dikanda diandi.
Bakula Kiuka Kisuama mu Diambu di Nzambi
(Ngenesi 7:2) Mu mintinu mioso mi bibulu bivedila, nata sambuadi mu nzaza, kimbakala ayi kinkieto; ayi mu kadika kibulu kikhambulu kivedila nata to biole biole, kimbakala ayi kinkieto;
w04 1/1 29 ¶7
Mambu Mankinza Madi mu Buku yi Ngenesi—I
Ngenesi 7:2—Mu phila mbi baba suasisilanga bibulu bivedila ayi bikhambulu bivedila? Baba suasisanga biawu mu kutala bibulu baba sadilanga muingi kutambika nkhayilu mu mbuongimini, ayi bika ti mu bibulu baba dianga ayi bio baba khambu dianga. Ava khuka minlangu, batu babasa dianga ko mbizi yi bibulu. Disuasana di kutedila bidia ‘bivedila’ ayi ‘bikhambulu bivedila’, ditona mu thangu Nzambi kavana Nsiku wu Mose ayi dimana bo nsiku beni wumana. (Mavanga 10:9-16; Efeso 2:15) Mawu mammonisa ti Nowa wuzaba kibulu mbi kiba kifuana muingi kutambika kuidi Yave buka nkhayilu mu mbuongimini’andi. Bo kabasika mu nzaza, nandi ‘wutona kutunga meza yi kuyokila minkhayilu kuidi Yave, ayi wubonga kibulu kimueka kimueka mu bibulu biabioso bivedila ayi zinuni zioso zivedila, ayi wuvana nkhayilu va meza yi kuyokila minkhayilu.’—Ngenesi 8:20.
(Ngenesi 7:11) Bo Nowa kaba khama sambanu di mimvu, mu kilumbu 17 yi ngonda yimuadi, mu kilumbu beni zitho zioso zi minlangu zi ntoto zifundumuka ayi zi diyilu zizibuka.
w04 1/1 30 ¶1
Mambu Mankinza Madi mu Buku yi Ngenesi—I
Ngenesi 7:11—Kuidi kufumina nlangu wutuadisa Khuka Minlangu mu nza yoso? Mu ‘kilumbu’ kimuadi ki bivangu, bo Nzambi kavanga ntoto, vaba minlangu ku tsi ayi minlangu ku yilu. (Ngenesi 1:6, 7) Minlangu mi tsi miawu miba va ntoto ayi minlangu “ku yilu” miawu Nzambi kavasa ayi katula kuyilu ntoto. Minlangu amiomi, miawu minokisa mvula mu bilumbu bi Nowa.
Matangu ma Kibibila
(Ngenesi 6:1-16) Mu thangu batu batona kubuelama va ntoto ayi babuta bana ba babakieto, 2 bana ba babakala ba Nzambi bamona ti bana ba babakieto ba batu baba kitoko. Ayi bawu batona kubonga bo baluta zola muingi baba bakieto bawu. 3 Bosi Nzambi wutuba: ‘Phevi’ama yilendi bue vibidila ko batu. Diawu bilumbu biawu biala ba 120 di mimvu.’ 4 Mu thangu yinani batu bazangama baba kalanga va ntoto ayi mu thangu yilanda. Mu thangu beni, bana ba babakala ba Nzambi yikiedika batatamana kubundana nyitu na bana ba babakieto ba batu, ayi bawu bababutila bana. Bawu bayiza ba batu ba makhema mu thangu yikhulu, babakala bazabakana. 5 Kansi Yave wumona ti batu baluta ayi baluta vanga mambi va ntoto, makani mawu ayi mabanza ma mintima miawu maba mambi thangu zioso. 6 Buna Yave wumona kiadi ayi wunyonga mu ntim’andi mu kibila ki batu kavanga. 7 Diawu Yave katubila: ‘Yinkuiza bunga va mbata ntoto batu yivanga, mutu va kimueka ayi bibulu bintuiluangu, bibulu binkokumukanga ayi zinuni zi diyilu, bila ndiongene bo yiba vanga.’ 8 Vayi Nowa wumona nlemvo va mesu ma Yave. 9 Akiki kiawu kinongu ki Nowa. Nowa wuba mutu wusonga. Nandi wuba wukuikama mu Nzambi va khati batu bazinga yandi mu mbandu yimueka. Nowa wuzingila mu phila Nzambi kaba tombila. 10 Buviokila thangu, Nowa wubuta bana batatu ba babakala: Semi, Hami ayi Yafeti. 11 Vayi va mesu ma Nzambi yikiedika batu bankaka bamonika babiva, ayi ntoto wuwala buphunya. 12 Ngete, ayi wutala ntoto ayi wumona ti wuba wubiva; baboso bavanga mambi va ntoto. 13 Buna Nzambi wukamba Nowa: “Minu yizengidi kusikisa batu va ntoto, kibila ntoto wuma wala buphunya mu kibila kiawu, diawu yinkuiza ku babunga va kimueka ayi ntoto. 14 Vanga nzaza yi minti midi ngolo. Tula bivinga mu nzaza beni ayi tula budimbu ku khati ayi ku nganga. 15 Buawu buabu wala vangila yawu: Yawu yifueti ba nduka 133 di zimetolo mu kukula, nduka 50 di zimetolo mu kutola ayi nduka 13 di zimetolo mu kuzangama. 16 Tula nela mu nzaza beni muingi kuvana kiezila, yawu yifueti ba metolo yimueka mu kutatuka na muanza. Wufueti vanga muelu wu nzaza va khonzo, ayi wufueti vanga mu nzaza kibanga kitheti, kimuadi ayi kintatu.
27 NGONDA YITHETI –2 NGONDA YIMUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | NGENESI 9-11
“Batu Boso va Ntoto Batatamana Kukoluka Mbembu Yimueka To”
(Ngenesi 11:1-4) Batu boso va ntoto batatamana kukoluka mbembu yimueka ayi baba sadilanga bikuma bimueka muingi kukoluka. 2 Bo bayenda ku este, bamona thandu yimueka ku tsi yi Sinali ayi bawu bakala kuna. 3 Buna bakambasana bawu na bawu: ‘Yizanu! Ndoko tuvanga biliki ayi tuvika biawu.’ Bawu basadila biliki bonso mamanya ma kutungila nzo ayi basadila lubumba lundombe va mvingi wu masa ma kutungila. 4 Bawu batuba: ‘Yizanu! Ndoko tutunga divula dimueka kuidi befu ayi kibanga kizangama beni kilenda tuka nate ku diyilu, ayi tuba bazabakana. Mu phila ayoyi, tualasa tiamuka ko va ntoto woso wumvimba.’
it-1 298
Babiloni Yinneni
Bubela Divula di Babiloni Yikhulu. Divula di Babiloni diba ku thandu Sinali. Batu batunga diawu yoyawu thangu bayedika kutunga Kibanga ki Babeli. (Ngenesi 11:2-9) Batu basa tungila ko divula beni ayi kibanga muingi kuzitisa dizina di Nzambi, vayi bawu baba tomba kuba ‘bazabakana.’ Bibanga bantedilanga zigurates, babakula bika to mu bikhulu bi Babiloni yikhulu, vayi mvandi mu bibuangu binkaka bi Mesopotâmia, bimmonisa bivisa ti batu batunga kibanga kitheti muingi kusambidilanga, kheti boso kuandi bubela phila batungila kiawu. Diawu Yave kabakila makani ma kumanisa thungulu yi kibanga beni mu kibila ki mbuongimini yi luvunu yitona kuna. Vayi dizina di kiebeleo bavana divula di Babeli, dinsundula “Divunza”, mu mbembu yi sumeriano (Ka-dingir-ra) ayi mu mbembu yi acadiano (Bab-ilu) binsundula “Muelu wu Nzambi”. Diawu batu basobila kuna, bavingisa dizina ditheti di divula beni muingi dibika ba tsundu yimmonisa kibila Nzambi kabungila diawu, vayi kheti bobo dizina dimona bavana divula beni dikhidi nguizani na mbuongimini yi luvunu.
(Ngenesi 11:6-8) Bosi Yave wutuba: ‘Tala! Bawu badi dikabu dimueka to, na mbembu yimueka, ayi talanu mambu badi mu kuvanga. Buabu, vasi ko diambu bantomba kuvanga bankuiza khambu nunga. 7 Tuendanu! Bika tukuluka ayi kubalula mbembu’awu muingi babika bue visa zimbembu ziawu bawu na bawu.’ 8 Mu phila ayoyi, Yave wuba tiamuna va ntoto wumvimba, ayi bawu babika kubue tunga divula beni.
it-2 361 ¶1
Mbembu
Nzambi Nkua Ngolo Zioso wubalula mambu mu thungulu ayoyi, mu kubalula mbembu baba kolukanga. Mawu maba tula nkaku kutatamana kusala mu kithuadi mu thungulu beni, ayi maba vanga batiamuka mu ntoto wumvimba. Bo Nzambi kabalula zimbembu ziawu, mawu mavanga thungulu beni yibika kuenda ntuala mu phila baba tombila, muingi kufiesa Nzambi. Mawu matula kikaka batu va nza kusadila diela ayi mangolo mawu mu kithuadi mu makani mawu mambi, mvandi matula nkaku kubaka ndandu mu nzayilu yi batu batona kukoluka zimbembu zinkaka baba, nzayilu beni yisa fumina ko kuidi Nzambi, vayi babakila yawu mu mambu baveka bafiongunina. (Mona Mpovi 7:29; Deutelonomi 32:5.) Diawu, kheti disuasana di zimbembu divasa batu va nza, vayi diawu mvandi dituadisa ndandu, kibila divutula batu mbusa mu kuvanga mambu mambi malenda kuba tula va kingela. (Ngenesi 11:5-9; didikisa na Yesaya 8:9, 10.) Befu yindula mambu mambi mammonikanga mu bilumbu bitu mu kibila ki phila yimbi batu bansadilanga nzayilu badi, tunkuiza visa mambu Nzambi kamona malenda monikina batu boti kasa vunzikisa ko thungulu yi kibanga ki Babeli.
(Ngenesi 11:9) Kiawu kibila bavanina divula beni dizina di Babeli, kibila kuawu Yave kabaludila mbembu zi batu va ntoto yimvimba, ayi tona kuna, Yave wuba tiamuna va ntoto wumvimba.
it-3 55
Mimvila
Bo bayiza ba bavasuka mu kibila ki zimbembu, kadika dingumba difonda bikhulu, bifu, kinganga ayi phil’awu yi kuvangila mambu. (Levitiku 18:3) Bo bayiza ba batatuka kuidi Nzambi, kadika mvila wufonda zinzambi ziawu zi bitumba.—Deutelonomi 12:30; 2 Mintinu 17:29, 33.
Bakula Kiuka Kisuama mu Diambu di Nzambi
(Ngenesi 9:20-22) Nowa wutona kuvata ntoto ayi wukuna nti wu vinu. 21 Lumbu kimueka, nandi wunua vinu, wukolua ayi wuvula minledi mu khati nzo’andi yingoto. 22 Hami, tata yi Kanani, wumona tat’andi pheni nkua, ayi nandi wuyenda ayi wuzabikisa mawu kuidi zikhomba ziandi ziwadi ziba ku nganda.
(Ngenesi 9:24, 25) Bo Nowa kasakuka mu vinu ayi wuzaba mambu muan’andi wutsuka kamvangila, 25 nandi wutuba: “Bika Kanani kasingua. Bika kakituka mvika wulutidi mu kuluka mu mimvika mi zikhomba ziandi.”
it-1 383 ¶1
Hami
Ḿba naveka Kanani wuvanga mambu beni ayi tat’andi Hami kasa kunsemba ko. Voti, Nowa bo kaba bikula mu nzila yi phevi yinlongo, wumona ti mavanga mambi ma Hami, ḿba mo mawu muan’andi Kanani katona kumonisa, mala tembakana kuidi nkunu wu Kanani. Tsingulu beni yisalama mu khumbu yitheti mu thangu basi Isaeli ba dikanda di Semi banunga basi Kanani. Ayi bo bakhambu fua, (buka basi Ngiboni [Yosua 9]) bayiza kituka mimvika mi basi Isaeli. Mimvu miwombo kuntuala, tsingulu beni yibue salama mu thangu nkunu wu Kanani muana Hami, bayiza ba ku tsi luyalu lu mintinu miyizila mu nkunu wu Yafeti ku Medi ayi Pelesia, Ngelese ayi Loma.
(Ngenesi 10:9, 10) Nandi wuyiza ba ḿbuedi wu bibulu wu lulendu wubalukila Yave. Kiawu kibila bantubilanga: ‘Buka Nimilodi, ḿbuedi wu bibulu wu lulendu wubalukila Yave.’ 10 Kimfumu kiandi kiba mu mavula amama: Babeli, Eleki, Akadi, ayi Kalane, mu tsi yi Sinali.
it-3 91
Nimilodi
Va thononu, lutumu lu Nimilodi luba mu mavula ma Babeli, Eleki, Akadi, ayi Kalane, mu tsi yi Sinali. (Ngenesi 10:10) Diawu, ḿba mu lutumu luandi batonina kutunga Babeli ayi kibanga kiandi. Mambu amomo madi mvandi nguizani na phila basi Yuda baba tadilanga mambu. Yosefo wusonika: “Nkadu nkadu, [Nimilodi] wutula biuma bioso ku tsi luyalu luandi lumbi, ayi wutuba ti phila yilutidi yi kutatudila batu mu boma bu Nzambi, yiba mu kubavanga kufiatila mu lulendu luandi veka. Nandi wukanikisa kuvutudila Nzambi khaka na kubue tomba kudiamisa ntoto mu nlangu; kibila wutunga kibanga kizangama beni kio nlangu wulendi diamisa ko, muingi kuvutudila Nzambi khaka mu kibila ki bakhulu bandi bafuila mu khuka minlangu. Batu baba beni phuila yi kulandakana dilongi adiodi di [Nimilodi], kibila baba muena ti kutumukina Nzambi kuba dedi mueka na kuba mu buvika; diawu, bawu bakivana mu kutunga kibanga . . . ayi thungulu beni yaba diata mu thinu kuvioka phila bayindudila.’—Bikhulu bi Basi Yuda, I, 114, 115 (iv, 2, 3).
Matangu ma Kibibila
(Ngenesi 10:6-32) Bana ba babakala ba Hami baba: Kusi, Misilaimi, Puti ayi Kanani. 7 Bana ba babakala ba Kusi baba: Seba, Havila, Sabata, Lama ayi Sabateka. Bana ba babakala ba Lama baba: Seba ayi Dedani. 8 Kusi wubuta Nimilodi. Nandi mutu wutheti va ntoto wuyiza ba lulendu. 9 Nandi wuyiza ba ḿbuedi wu bibulu wu lulendu wubalukila Yave. Kiawu kibila bantubilanga: ‘Buka Nimilodi, ḿbuedi wu bibulu wu lulendu wubalukila Yave.’ 10 Kimfumu kiandi kiba mu mavula amama: Babeli, Eleki, Akadi, ayi Kalane, mu tsi yi Sinali. 11 Nimilodi wubotuka ku tsi ayoyi ayi wuyenda ku Asilia, ayi wutunga Ninive, Lehobotili, Kala 12 ayi Leseni va khati Ninive ayi Kala: Adidi diawu divula dinneni. 13 Misilaimi wuyiza ba tata yi Ludimi, yi Anamimi, yi Lehabimi, yi Nafatuhimi, 14 yi Patalusimi, yi Kasaluhimi (ayi mu nandi basi Filisiteia bayizila), ayi yi Kafatolimi. 15 Kanani wuyiza ba tata yi Sidoni muan’andi wutheti ayi Heti, 16 mvandi wuba tata yi ba Yebusi, yi ba Amoni, yi ba Ngilingasi, 17 yi ba the Hivi, yi ba Alaki, yi ba Sini, 18 yi ba Alavadi, yi ba Semali ayi yi ba Hamati. Buna makanda ma basi Kanani matiamuka. 19 Ndilu yi basi Kanani yiyenda tuka ku Sidoni vioka Ngelali, nduka Ngaza, vioka Sodoma, Ngomola, Adima, ayi Seboimi, nduka Lasa. 20 Abobo bawu bana ba babakala ba Hami boso buidi makanda mawu ayi zimbembu ziawu, dedi bubela zitsi ziawu ayi mimvila miawu. 21 Bana babakala babutua mvandi kuidi Semi nkulutu wu Yafeti ayi tata yi bana boso ba Ebeli. 22 Bana babakala ba Semi baba: Elami, Asuli, Alapakasadi, Ludi ayi Alami. 23 Bana ba babakala ba Alami baba: Usi, Huli, Ngeteli ayi Masi. 24 Alapakasadi wuyiza ba tata yi: Sela, ayi Sela wubuta Ebeli. 25 Vayi Ebeli wubuta bana buadi ba babakala. Muana wumueka Pelengi, kibila mu thangu’andi ntoto wukabua. Dizina di khomb’andi wu dibakala Yokotani. 26 Yokotani wuyiza ba tata yi Alamodadi, Selefi, Hasalamaveti, Yala, 27 Hadolami, Usala, Dikila, 28 Obali, Abimaeli, Seba, 29 Ofili, Havila, ayi Yobabi; baboso abobo baba bana ba babakala ba Yokotani. 30 Tsi yi batunga yilambuka tuka ku Mesa nate ku Sefali, mongo wu este. 31 Abobo baba bana ba babakala ba Semi boso bubela mimvila miawu ayi zimbembu ziawu, mu zitsi ziawu ayi makanda mawu. 32 Amimi miba mimvila mi bana ba babakala ba Nowa, boso balandasana ayi boso bubela mimvila miawu. Mu bawu muatuka makanda matiamuka va ntoto bo khuka minlangu yivioka.