Mubongulu Malongi Madi mu Nzingulu ayi Kisalu Thuadusulu yi Lukutukunu
4-10 NGONDA YITHETI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | LEVITIKU 18-19
“Tufueti ba badiodila mu zikhadulu zitu”
Buidi bu kutinina mintambu mi Satana
Bo kamana kutuba mambu mambi mimvila minkaka bamvanganga, Yave wukamba basi Isaeli: ‘Bikanu kuvanga mambu basi Kanani bamvanganga, ntoto minu yidi kumunata.’ Kuidi Yave, Nzambi yinlongo yi basi Isaeli, phila basi Kanani baba natinanga luzingu yiba beni yimbi ayi waba tadilanga kibuangu baba zingilanga buka ti kisiko kinlongo voti kisama.—Levitiku 18:3, 25.
w17.02 20 ¶13
Yave Wuntuadisanga Dikabu Diandi
13 Mintinu miba mikuikama mu Nzambi, baba beni lisuasana na mintinu mi mimvila minkaka, kibila mintinu minkaka baba tuadusuanga mu nduenga yi batu. Dedi, mu tuadusulu yi mintinu mi basi Kanani, batu baba vanganga mambu ma khenye, buka, batu baba dikanda dimueka kubundana nyitu, babakala na babakala voti batu kubundana nyitu na bibilu, kuvika bana banga minkhayilu ayi mbuongimini yi bitumba. (Levitiku 18:6, 21-25) Mvandi, mintinu mi basi Babiloni ayi Ngipiti basa landakana ko zithudusulu Yave kavana kuidi basi Isaeli matedi kukidiodisa. (Zintalu 19:13) Vayi mintinu mikuikama mi dikabu di Yave baba sadisanga batu kuba badiodila mu kiphevi, mu mayindu ayi mu nyitu. Mambu amomo mammonisa ti Yave waba tuadisanga dikabu diandi.
w14 1/7 7 ¶2
Mbi Nzambi Kala Vangila Batu Bamvanganga Mambu Mambi?
Abu batu bammanganga kubalula mavanga mawu ayi bantatamananga kuvanga mambu mambi? Tala lukanu alulu Yave kavanga: “Kibila batu basonga to bala zingila va ntoto, ayi batu balunga bala tatamana muawu. Bankua mambi bala bungua ayi bankua bukhita bala batulula.” (Zingana 2:21, 22) Valasa bako batu bamvukumunanga bankaka. Mu kibila ki ndembama yala ba va ntoto batu bantumukinanga Nzambi nkandu nkadu bala vuka mu masumu tutambakana. —Loma 6:17, 18; 8:21.
Kiuka kisuama
w06 15/6 22 ¶11
“Buidi bu kuzodila minsiku maku!”
11 Mambu nsiku wu Mose wuntuba matedi kunonga biuma bin sobila mu nsitu, mamonisa ti Nzambi waba tomba muingi baboso mu dikabu diandi bazingila buboti. Bo musi Isaeli waba salanga ku nsitu kaba kuendanga kueveka mimbutu, nandi ayi bisadi biandi basa tambula ko nsua wu kuvela biabioso ayi kononga bio bimbua, muingi mutu wukhambulu mbakulu kanonga biawu. Ayoyi yiba mbonosono yi luzolo kuidi biphumbulu, kuidi zinzenza, kuidi bana basiana ayi minfuizi. Vayi vaba tombulu muingi bawu bavanga mangolo muingi kunonga biawu. Mawu maba kuba sadisanga babika kedindanga. —Levitiku 19:9, 10; Deutelonomi 24:19-22; Minkunga 37:25.
11-17 NGONDA YITHETI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | LEVITIKU 20-21
“Yave Wuvengula Dikabu Diandi mu Mimvila Minkaka”
w04 15/10 11 ¶12
Ngie Wulenda Zinga ku Paladizu?
12 Kheti bobo, vadi diambu dimueka tufueti vanga. Nzambi wukamba basi Isaeli: ‘Lundanganu zithumu yikulu vana bubu, muingi lubaka mangolo, lukota ku ntoto yilukanikisa ayi muingi luvua wawu.’ (Deutelonomi 11:8) Mu matedi ntoto beni, Levitiku 20:22, 24, yintuba: ‘Benu lufueti tumukinanga minsiku miama ayi zithumu ziama ayi zinzengulu ziama zioso muingi lukala thangu yiwombo ku ntoto yikulu vana banga kiuka. Diawu minu yilukambila: ‘Benu muala vua mintoto miawu. Ayi yala kulu vana banga kiuka ntoto widi leta ayi wika voti nyosi.’’ Mawu mammonisa ti, boti bawu baba tomba kuvua ntoto beni, vaba tombulu muingi baba kinkundi kifikama na Yave Nzambi. Bo bamanga kutumukina Nzambi, nandi wubika muingi basi Babiloni baba nunga ayi baba botula ku ntoto baba kalanga.
it-1 1199
Kiuka
Biabioso matata ove bakulu bambikanga kuidi bana bawu ava bafua voti biuma bambikanga kuidi batu bankaka badi nsua wu kutambula biawu. Mu kiebeleo, bansadilanga kikuma na·chalʹ voti na·chalahʹ, kinsundula kutambula voti kuvana kiuka kuidi muana voti batu bankaka badi nsua wu kutambula kiawu. (Zintalu 26:55; Yehezekeli 46:18) Thangu zinkaka bansadilanga kikuma ya·rashʹ muingi kutubila ‘muana wumvingana’ vayi khumbu zinkaka kinsundulanga kutambula kiuma kheti wisiko musi dikanda di mutu waba vuanga biawu. (Ngenesi 15:3; Levitiku 20:24) Kiawu kinsundulanga mvandi “kuvokuna”, ‘kukukisa’ mu kusadila masodi. (Deutelonomi 2:12; 31:3) Mu kingeleko, muingi kutuba kiuka, bansadilanga kikuma kleʹros, kinsundula “nsendu” vayi kuntuala kiyiza sundula “mfutu” bosi “kiuka.”—Matai 27:35; Mavanga 1:17; 26:18.
it-1 317 ¶2
Bibulu Bindumukanga
Bo khuka minlangu yivioka, Nowa wukabila Yave ‘bibulu bindumukanga biba bivedila’ va kimueka na bibulu bi kuvanina nkhayilu. (Ngenesi 8:18-20) Bosi Nzambi wuyiza vana nsua kuidi batu muingi badianga kuawu bibulu bindumukanga, vayi babika to kudia menga. (Ngenesi 9:1-4; dedikisa mawu ayi Levitiku 7:26; 17:13.) Mu kutuba ti kibulu kidi kivedila, mawu maba sundula ti Nzambi waba kikininanga kiawu banga nkhayilu; Kibibila kimmonisa ti tona mu thangu ayoyi, vasa ba ko kibulu kindumukanga kikhambu ba kivedila, vayi mawu mayiza monika to mu thangu Yave kavana nsiku wu Mose. (Levitiku 11:13-19, 46, 47; 20:25; Deutelonomi 14:11-20) Kibibila kisintuba ko kibila mbi bibulu binkaka bibela bivedila ayi binkaka ndamba. Kheti bibulu bindumukanga bindianga mbizi biawu baba luta tadinga banga bibulu bikhambulu bivedila, vayi bisiko bia bioso. (tala NNUNI BANTEDILANGA MUNDEMVU) Nzambi wuyiza botula nsiku awowo mu nzila luwawanu lumona, dedi bo kamonisina kuidi Petelo mu nzila kimona mesu.—Mavanga 10:9-15.
Kiuka Kisuama
it-1 572 ¶7
Kukilueka Nyitu
Nsiku wu Nzambi waba kandiminanga kifu batu baba ki kukilueka nyintu bo ba kufuilu mutu. (Levitiku 19:28; 21:5; Deutelonomi 14:1) Yave katubila mawu kibila basi Isaeli baba dikabu dinlongo ayi dimfunu di Yave. (Deutelonomi 14:2) Mu kibila akiokio, vaba tombulu muingi basi Isaeli batatuka zimbuongimini zi bitumba. Mu thangu yikhulu, bawombo baba kukiluekanga mu kibila ki kiunda ki kufuilu. Vayi diba diambu dimbi kuidi basi Isaeli kuvanga mawu kibila bawu bazaba buidi batu bambanga ba kufua ayi baba kikuvu mu luvulubukusu lu bafua. (Danieli 12:13; Ebeleo 11:19) Ayi kulandakana nsiku wu kukhambu kukilueka kuaba monisanga ti basi Isaeli baba monisa lukinzu kuidi mutu wuvanga nyitu’itu, Yave Nzambi.
18-24 NGONDA YITHETI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | LEVITIKU 22-23
“Mbi Minkungi Dikabu di Yave Baba Kembanga mu Thangu Yikhulu Minsundula kuidi Befu Bubu?”
it-2 125 ¶8, 9
Nkungi wu Mapha Makhambulu Luvi
Kilumbu kitheti ki Nkungi wu Mapha Makhambulu Luvi kiba kisabala baba vangilanga lukutukunu lunneni. Mu kilumbu kimuadi 16, ki Ngonda yi Nisa, baba natanga kuidi nganga Nzambi mimbutu mitheti mi zitheti zi cevada ayi ziawu zintuama butanga makundi ku Palestina. Ava nkungi awowo, basi Isaeli basa ba ko nsua wu kudia biuma balambila mu zitheti zi cevada bama vela bosi, dedi mapha, voti zitheti zikangu. Nganga Nzambi waba vananga biawu kuidi Yave bo kaba diengisanga biawu ku nzo yinlongo ayi kuvana va kimueka muana khombo widi wuduka ayi widi mvu wumueka, banga nkayilu wuviku na nkhayilu wu zitheti banyika na nzeta ayi nkhayilu wu malavu. (Levitiku 23:6-14) Basa tambula ko nsua wu kuvika ziawu ove falini yivangulu mu zitheti beni va kikuma, dedi bo zinganga Nzambi bayiza tona kuvangila kuntuala. Babasa vaninanga ko to nkhayilu beni mu dizina di dikabu dioso, vayi kadika dikanda ayi kadika mutu waba kalanga ku Isaeli, baba lukuiku lu kuvana nkhayilu awowo muingi kuvutula matondo kuidi Yave.—Esodu 23:19; Deutelonomi 26:1, 2; tala vantuba MIMBUTU MITHETI.
Tsundu. Kudia mapha makhambulu luvi maba kithuadi na mambu Yave kakamba Mose mu Esodu 12:14-20. Muingi kukindisa mawu, lutangu 19 luntuba: ‘Mu sambuadi di bilumbu, valendi monika ko ni falini batula luvi mu zinzo zinu.’ Mu Deutelonomi 16:3 bantedila mapha makhambulu luvi, ‘mapha ma ziphasi’ ayi kadika mvu, mawu maba tebulanga moyo basi Yuda thangu babasika mu nsualu ku Ngipiti (bo bakhambu baka thangu yi kulebisa falini yi mapha [Esodu 12:34]). Baba bambukilanga moyo ziphasi ayi buvika bakulu, dedi bo naveka Yave katubila ti ‘muingi mu luzingu luaku loso, wubambukilanga moyo kilumbu wubasikila ku Ngipiti’. Minkungi mitatu basi Isaeli baba kembanga mu kadika mvu, miaba kuba tembulanga moyo kiphuanza batambula ayi miaba monisa ti bawu baba kikinina ti Yave widi mvukisi’awu.—Deutelonomi 16:16.
it-3 224 ¶3
Pentekoti
Mimbutu mitheti mi trigo babasa misadilanga ko dedi bo baba sadilanga mio mi cevada. Baba lebisanga bikhuku biodi bi kumi bi efa yimueka yi falini (voti 4.4 l) muingi kulamba mapha muadi. Mu kutuba ti mapha beni ‘mafueti ba ma bibuangu binu’ maba sundula ti mawu mafueti ba kuandi buka mapha mo baba dianga mu zinzo ziawu kubika kuandi mo baba sadilanga ku nzo yinlongo. (Levitiku 23:17) Baba kabilanga mapha beni kuidi Yave, va kimueka na nkayilu wuviku, nkhayilu wu kutombila nlemvu ayi bana buadi ba mamemi muingi kuvana nkhayilu wu kithuadi. Muingi kumonisa ti baba kaba biawu kuidi Yave, nganga Nzambi waba tetikanga mioko miandi mu mapha beni ayi mbizi yi bibulu beni. Bo baba mananga kuvana nkhayilu beni, nganga Nzambi nandi waba dianga biawu banga nkhayilu wu kithuadi.—Levitiku 23:18-20.
w14 15/5 29 ¶11
Ngie Widi mu Kudiata va Kimueka na Kimvuka Ki Yave?
11 Mu luzolo, kivmuka ki Yave kitu kindisanga kulandakan mambu mvuala Polo katuba mu Ebeleo 10:24, 25: ‘Tumonasananu nkinza befu na befu muingi tukikindasananga mu luzolo ayi mu mavanga mamboti, mu khambu bikanga kukutakana dedi bumvangilanga batu bankaka, vayi tukikindasananga befu na befu mu kuluta zaba ti kilumbu ki Mfumu kima fikama.’ Zikhutukunu zinneni dikabu di Yave baba vanganga ayi minkungi minkaka, miaba sadisanga basi Isaeli kukonzuka mu kiphevi. Dedi, nkungi wu zinzo zi ngoto bakemba mu bilumbu bi Nehemia wuba tuadisa beni mayangi. (Esodu 23:15, 16; Nehemia 8:9-18) Bobuawu mvandi, befu tumbakanga beni ndandu mu zikhutukunu zi kimvuka ayi zio zinneni tumbanga. Diawu, tufueti sadilanga mambu tunlongukanga muawu muingi tutatamana kuba mayangi ayi bakindama mu kiphevi.—Tito 2:2.
Kiuka Kisuama
Tatamana Kuba Wukuikama!
3 Buidi bisadi bi Nzambi bammonisinanga lukuikumunu? Mu kuba luzolo lukiedika ayi lungolo mu Yave, ayi mu kukuangidika mvandi ntim’andi. Tala mambu mbi Kibibila kintuba matedi kikuma lukuikumunu. Mu Kibibila kikuma lukuikumunu kinsundula kiduka, kivedila, voti kimvimba. Bo basi Isaeli baba vananga bibulu buka minkhayilu kuidi Yave, Nsiku wuba tuba ti kibulu beni kifueti ba kivedila. (Levitiku 22:21, 22) Dikabu di Nzambi disa ba ko nsua wu kuvana kibulu kikhambu kulu kumueka, dikutu voti diesu dimueka; voti kuvana kibulu kidi kibela. Diba diambu dinkinza kuidi Yave kibulu kiba kiduka, kivedila, voti kimvimba. (Malaki 1:6-9) Befu tulenda visa kibila mbi Yave kamvuilanga nkinza kiuma kivedila ayi kiduka. Bo tunsumba mua kiuma, kuba kuandi dikundi di kudia, buku voti kiuma kinkaka, tuzolanga ko kusumba kiawu boti kisi ko kiduka voti kidi mavudu. Vayi tunzolanga kusumba kiuma kidi kiduka, kivedila, voti kimvimba. Buawu mvandi Yave kammuenanga mu matedi luzolo ayi lukuikumunu luitu kuidi nandi. Luawu lufueti ba luduka, luvedila, voti lumvimba.
25-31 NGONDA YITHETI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | LEVITIKU 24-25
“Nguizani Yidi mu Yubile ayi Phulusu Tuala Baka”
it-2 697
Phulusu
Nzambi yi Kiphuanza. Yave widi Nzambi yi kiphuanza. Nandi wuvukisa basi Isaeli mu buvika ku Ngipiti. Nandi wuba kamba ti ba kutatamana kuntumukina, bawu bala baka kiphuanza. (Deutelonomi 15:4, 5) Davidi wutubila matedi ‘kuba nsika mu khati luphangu luaku luidi bibaka bingolo’ ku Yelusalemi. (Minkunga 122:6, 7) Nsiku waba tuba ti, boti mutu widi kiphumbulu, buna nandi kalenda kukivana banga mvika muingi kabaka mu kuzingisila dikanda diandi. Vayi nsiku waba tuba ti nandi kafueti basika mu buvika na kudukisa sambuadi di mimvu mu kisalu beni. (Esodu 21:2) Mu Yubile (yaba vangamanga mu kadika 50 di mimvu), baba vananga kiphuanza voti khudulu kuidi batu boso. Woso kuandi mvika wuba musi Ebeleo, waba basikanga mu buvika ayi kuvutuka ku ntoto kabutukila.—Levitiku 25:10-19.
it-2 315 ¶5
Kiuka
Mu kuzaba ti dikanda dimueka baba tambasananga kiuka kiawu mu zimbandu zioso, diawu babasa sumbisanga ko kiawu mu khambu bue vutula. Tulenda tuba ti bo mutu kaba sumbisanga ntoto, kuba buka nandi waba devisanga wawu, kibila mfutu wu mutu wunsumba ntoto beni wuba, mimbutu kamvela muna. Baba tsikikilanga thalu yi kusumbisila mintoto voti minsitu beni mu kutadila thangu yaba kambu muingi Yubile yinkaka yituka. Kibila mu mvu beni, mutu wusumba ntoto beni waba vutudilanga wawu kuidi mutu wunsumbisa, boti nandi kasa nunga ko kumvutudila zimbongo kasumbila wawu. (Levitiku 25:13, 15, 23, 24) Baba sadilanga mvandi nsiku awowo boti mutu besumba nzo, vayi yisiko ku khati luphangu. Matedi nzo mutu kabe sumba, nandi waba vutudilanga kuidi mutu wunsumbisa yawu bo vamvioka mvu wumueka, bika kuandi kutemina mvu wu Yubile. Vayi boti musi Levi nandi wuvuidi nzo beni ayi yidi ku divula diawu, buna baba kumvutudilanga yawu yoso kuandi thangu, kibila bawu basa tambula ko kiuka ki ntoto.—Levitiku 25:29-34.
it-2 610 ¶7
Yubile
Bo basi Isaeli baba tumukinanga nsiku wu Yubile, mawu maba kuba sadisanga kubika kabuka mu mangumba muadi tulenda mona bubu mu zitsi ziwombo: Batu badi beni busina ayi batu badi beni buphumbulu. Mawu maba sadisanga dikabu dioso babika khambu kioso kiuma ayi kubuela mioko mu kufuta ziphaku ziaba sadisanga dikabu dioso. Bo basi Isaeli baba tumukinanga Yave, nandi waba sakumunanga biuma bawu baba vatanga ayi minsiku kaba kuba vananga, miaba kuba sadisanga kubaka thuadusulu yisonga ayi lusakumunu lunkuizilanga mu kutumukina Nzambi.—Yesaya 33:22.
Kiuka Kisuama
w09 1/9 22 ¶4
Mbi Wulenda Vanga bo ba Kulueka Ntima
Mu thangu yikhulu, bo batu buadi mu basi Isaeli bannuana ayi wumueka mu bawu wuntobula diesu di wadi’andi, nsiku waba tuba ti nandi kafueti fundusu. Vayi mutu babe tobula diesu voti basi dikanda diandi, basa tambula ko nsua wu kuvanga phasi mutu beni. Nsiku waba tuba ti bafueti kamba mawu kuidi minfundusi mi dikabu, muingi bawu bazonzila mambu mu phila yifuana. Bawu bazaba ti nsiku waba tuba ti woso mutu wumvanga phasi wadi’andi mu luzolo luandi, buna bafueti kumvangila momawu mambu kabe vangila wunkaka. Mawu maba kuba sadisanga kuba keba keba mu mambu bamvanga. Vayi vaba mambu mankaka baba fionguninanga.
1-7 NGONDA YIMUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | LEVITIKU 26-27
“Buidi bu Kubakila Lusakumunu lu Yave?”
w08 15/4 4 ¶8
Lendanga ‘Biuma Bikhambulu Nkinza’
8 Mu phila mbi ‘Busina’ bulenda bela buka nzambi? Yindula kifuani akiki: Mu thangu yikhulu, basi Isaeli baba sadilanga mamanya muingi kutunga zinzo voti kutunga bibaka bi luphangu luawu. Vayi boti basadila mawu muingi kuvanga ‘kikuma kinlongo’ ki kubuongimina, buna mawu maba kuba tatulanga mu mbuongimini yikiedika. (Levitiku 26:1) Bobuawu mvandi, tufueti tadilanga zimbongo mu phila yifuana. Tunsadilanga ziawu muingi kuyizingisa ayi kubuela mioko mu kisalu ki Yave. (Mpovi 7:12; Luka 16:9) Diawu befu kutula zimbongo voti kisalu kitu vantuala mbuongimin’itu kuidi Yave, buna tuidi mu kutadila ziawu buka nzamb’itu. (Tanga 1 Timoteo 6:9, 10.) Mu nza, batu bantulanga zimbongo vantuala mamoso. Diawu, tufueti bela keba keba muingi tutadila zimbongo mu phila yifuana.—1 Timoteo 6:17-19.
it-2 20 ¶2
Boma
Mu kibila ki phila Yave kaba sadilanga Mose ayi phila kaba tuadisilanga dikabu, bawu baba kummonanga boma (mu kiebeleo, “moh·raʼʹ). (Deutelonomi 34:10, 12; Esodu 19:9) Batu baba kiminu, baba kinzikanga kimfumu ki Mose ayi bazaba ti mambu Mose kaba tubanga, kuidi Nzambi maba fuminanga. Vaba tombulu mvandi muingi basi Isaeli bamonanga boma nzo yinlongo. (Levitiku 19:30; 26:2) Mawu maba sundula ti vaba tombulu bakinzika yawu, mu kubuongimina Yave mu phila nandi kaba tombila ayi kuzingila mu zithumu kaba kuba vananga.
w91 1/3 17 ¶10
Bika ‘Ndembama yi Nzambi’ Yikieba Ntim’aku
10 Yave wukamba dikabu: ‘Benu kutatamana kudiatila mu minsiku ayi zithumu ziama, ayi benu kutumukinanga ziawu, buna minu yala nokisanga zimvula mu thangu yifuana muingi biuma lumvata bimena, ayi muingi minti mibuta makundi. Minu yala tuadisa ndembama mu tsi yoso, ayi bo luala lala, valasa ba ko mutu wuku lutula boma. Ayi valasa ba ko bibulu bi tsisi mu ntoto’inu, ni mimvita. Minu yala banga va khati tsik’inu, yala ba Nzambi’nu ayi benu luala ba dikabu diama. (Levitiku 26:3, 4, 6, 12) Mawu maba sundula ti basi Isaeli baba luaku lu kubaka ndembama, voti kukhambu ba mbeni yikuba nunga, kuba busina buwombo ayi kuba kinkundi kifikama na Yave. Vayi muingi mawu mamonika, vaba tombulu muingi bawu balandakana minsiku mi Yave.—Minkunga 119:165.
Kiuka Kisuama
it-3 265 ¶2
Bivunga
Mu kubayisa Minsiku mi Nzambi. Yave wulubula basi Isaeli ti ba kukhambu tumukina luwawanu bavanga yandi, nandi wunkuiza bafidisa ‘bivunga va khati tsik’awu.’ (Levitiku 26:14-16, 23-25; Deutelonomi 28:15, 21, 22) Kibibila kimmonisa ti buvinya bu nyitu ayi kiphevi kimboti, kithuadi bidi na lusakumunu lu Nzambi. (Deutelonomi 7:12, 15; Minkunga 103:1-3; Zingana 3:1, 2, 7, 8; 4:21, 22; Nzaikusu 21:1-4) Vayi kimbevu kidi kithuadi na disumu. (Esodu 15:26; Deutelonomi 28:58-61; Yesaya 53:4, 5; Matai 9:2-6, 12; Yoane 5:14) Tuzebi ti thangu zinkaka Yave waba singanga batu mu kusadila bivunga voti zimbela dedi bo kasingila Miliami, Uzia, ayi Ngehazi mu kusadila buazi. (Zintalu 12:10; 2 Lusansu 26:16-21; 2 Mintinu 5:25-27) Vayi bivisa bimmonisa ti mawu maba monikanga kibila batu voti mimvila beni, bavola masumu mangolo. Bawu baba vela mambu bavata ayi zinyitu ziawu ziaba tovuka mu kibila ki makani mambi babaka. (Ngalatia 6:7, 8) Matedi batu babaka kuawu makani ma kuvanga kitsuza, mvuala Polo wutuba ti Nzambi ‘wuba yekula mu kukhambu ku kuvedila muingi baveka ba kibivisa mu zinyitu ziawu . . . batambula mfutu wufueni mu zinzimbala ziawu.’—Loma 1:24-27.
8-14 NGONDA YIMUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | Zintalu 1-2
“Yave Wukhupika Dikabu Diandi”
w94 1/12 9 ¶4
Tufueti Tula Mbuongimini yi Yave va Kibuangu Yifueti Ba mu Luzingu Luitu
4 Boti ngie widi mu lupulanu ayi wuntambula luaku lu kumona phila basi Isaeli babela ku thandu, khanu mbi wunkuiza mona? Wunkuiza mona mafunda na mafunda ma zitenda, vayi zidi zikhuphama mu phila yisulama ayi mu mintanda. Ziawu ziba zikhuphama mu phila ayiyi: Mangumba matatu ku khonzo norte, mangumba matatu ku khonzo sude, mangumba matatu ku khonzo este ayi bobuawu mvandi ku khonzo oeste. Ngie kubue fikama nkadu, khanu wunkuiza mona mvandi mangumba manna va khati tsika dikabu. Muawu basi Levi baba kalanga mu mua zitenda. Vayi khanu wunkuiza bue mona mvandi mua luphanku bakakila mu minledi ayi mu khati luphangu beni, khanu wunkuiza mona nzo yimueka yiluelu yidi beni kitoko. Yawu baba tedilanga ‘nzo yi lukutukunu’ voti nzo yinlongo. Basi Isaeli baba nduenga mu ntima, bawu batunga yawu mu kulandakana zithuadusulu zi Yave.—Zintalu 1:52, 53; 2:3, 10, 17, 18, 25; Esodu 35:10.
it-1 39 ¶1
Bo Dikabu Baba ku Thandu
Dikabu di Isaeli diba ku thandu, diba beni dinneni. Mu kutala mambu tuba tubila, bawu baba 603,550 di babakala baba mangolo ma kunuana, kubotula kuandi bakieto, bana ayi biboba. Ayi kuba mvandi 22,000 di zilevita ayi batu bawombo bakhambu ba basi Isaeli. Kubunda baboso, tulenda tuba ti bawu baba kuvioka 3,000,000. (Esodu 12:38, 44; Zintalu 3:21-34, 39) Vasiko bivisa bimmonisa ndilu yi kibuangu basi Isaeli baba kalanga ku thandu, ayi vadi phuda yiwombo mu mambu amomo. Bo baba kala vantuala divula di Yeliko, ku thandu yi Moabi, Kibibila kintuba ti bawu baba zingilanga ‘tona ku Bete-Yesimoti nati ku Abeli-Sitimi.’—Zintalu 33:49.
Kiuka Kisuama
it-3 396 ¶5
Kusonikisa
Kunsundula kusonika mazina ma batu, mu kulandakana nkunu ayi dikanda babutukila. Kuabasa sundulanga ko to kutanga thalu yi batu. Kibibila kimmonisa ti baba sonikisanga batu mu bibila biwombo, dedi muingi bafuta ziphaku, muingi basola banani bankuenda mu kisodi; vayi boti baba tanga mvandi basi Levi, buna bavanga mawu muingi kuba vana biyeku ku nzo yinlongo.
15-21 NGONDA YIMUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | ZINTALU 3-4
“Kisalu Zilevita Baba Vanganga”
it-3 484 ¶7
Nganga Nzambi
Mu Luwawanu lu Nsiku. Bo basi Isaeli baba mu buvika ku Ngipiti, Yave wusakumuna bana batheti ba babakala ba basi Isaeli, vayi wuvonda bana batheti ba babakala ba basi Ngipiti mu tsingulu yikumi. (Esodu 12:29; Zintalu 3:13) Bana abobo batheti, Yave nandi wuvua bawu muingi bamvangilanga kisalu kimueka kimfunu. Yave wuba kuandi nsua wu kubieka bana boso batheti ba babakala ba basi Isaeli, zinganga Nzambi ayi minkengididi mi nzo yinlongo. Vayi nandi wuvana biyeku abiobio kuidi babakala boso babutukila mu nkunu wu Levi. Mu phila ayoyo, Yave wubonga basi Levi va mvingi wu bana boso batheti ba babakala ba basi Isaeli mu 12 di minkunu (balenda dukisa thalu yi 12 yi minkunu mu kubunda mvandi minkunu mi bana ba Yosefi, Efalaini ayi Manase). Bo batangikisa baboso, vaba thalu yi 273 bakhambu butukila mu nkunu wu Levi ayi baba kutona ngonda yimueka nati kuntuala. Thalu ayoyo yiluta kena thalu yi babakala ba basi Levi. Diawu Yave kakuika muingi bafutanga phaku mu bana boso batheti ba babakala yi zisikulu zitanu (voti 11 di zidolar) mu bana boso batheti ba babakala bakhambu ba basi Levi ayi kutambika zimbongo kuidi bana ba Aloni. (Zintalu 3:11-16, 40-51) Bo Yave katuba mambu amomo, buna nandi mana bieka Aloni ayi bana bandi muingi baba zinganga Nzambi.—Zintalu 1:1; 3:6-10.
it-2 693 ¶9
Zilevita
Biyeku. Zilevita baba bakabuka mu makanda matatu: Dikanda di Ngelesoni (Ngelesomi), dikanda di Kehati ayi dikanda di Melali. (Ngenesi 46:11; 1 Lusansu 6:1, 16) Makanda matatu amomo, batambula bibuangu bi kuzingila va ndeku nzo yinlongo ku thandu. Dikanda di basi Kohati, baba zingilanga ku khonzo leste ayi bankaka ku khonzo Sul, basi Ngelesomi ku khonzo Oeste ayi basi Melali ku khonzo Norte. (Zintalu 3:23, 29, 35, 38) Kukuika ayi kusokula nzo yinlongo, kiba kiyeku ki basi Levi. Bo thangu yi kukuenda kuma kunkaka yaba tukanga, Aloni ayi bana bandi baba botulanga nledi waba kabulanga kibuangu kinlongo ayi kibuangu kilutidi kinlongo muingi kufuka kasu yi luwawanu ayi bisadadulu binkaka binlongo. Basi dikanda di Kohati bawu baba natanga biawu. Basi dikanda di Ngelesoni baba natanga minsinga, minledi mioso ayi mavunga baba sadilanga ku nzo yinlongo. Basi dikanda di Melali, bawu baba natanga makunzi, minti, biuma baba kuikilanga nzo yinlongo ayi biabioso biba mu luphangu lu nzo yinlongo.—Zintalu 1:50, 51; 3:25, 26, 30, 31, 36, 37; 4:4-33; 7:5-9.
it-2 694 ¶2
Zilevita
Mu thangu Mose, muingi dibakala wubutukila mu nkunu wu Levi katambula biyeku abiobi, bi kukuika ayi kusokula nzo yinlongo, kafueti ba 30 ma mimvu. (Zintalu 4:46-49) Vaba mua biyeku binkaka baba vanganga kuidi babakala baba 25 di mimvu vayi bisa ba ko biyeku bitedi kisalu kinlongo dedanga kunata biuma bi nzo yinlongo. (Zintalu 8:24) Mu thangu yi ntinu Davidi badekula mimvu mutu kafueti tonina kisalu —na kudukisa 20 di mimvu. Nandi kavangila mawu kibila mu thangu beni tempelo yawu yiyiza vingana nzo yinlongo, ayi vabasa bue tombulu ko muingi kusokulanga yawu ayi kunata yawu kuma kunkaka. Ayi baba bikanga kuvanga bisalu beni ba kudukisa 50 di mimvu. (Zintalu 8:25, 26; 1 Lusansu 23:24-26; tala PHUNGA) Vaba tombulu muingi zilevita bazaba buboti nsiku ayi kiawu kibila baba kuba sadilanga beni muingi kutanga ayi kulonga nsiku kuidi dikabu.—1 Lusansu 15:27; 2 Lusansu 5:12; 17:7-9; Nehemia 8:7-9 8:7-9.
Kiuka Kisuama
w06 1/8 23 ¶13
Monisa Nduenga mu Kuvumina Nzambi!
13 Bo Davidi kamona phila Yave kansadisila mu thangu ziphasi, mawu mannata kuvumina Nzambi ayi lufiatu luandi mu nandi lubuela kindama. (Minkunga 31:22-24) Mu khumbu zitatu, Davidi kasa vumina ko Nzambi ayi mawu mantuadisa ziphasi ziwombo. Yitheti, bo kabaka makani ma kutuala kasu yi luwawanu ku Yelusalemi. Nsiku wu Nzambi waba tuba ti bafueti natinanga kasu yi luwawanu mu mavangiti ma basi Levi, vayi Davidi wutuba muingi banatina yawu mu dikalu. Bo Uza waba nata dikalu kasimba kasu yi luwawanu muingi yibika bua, nandi wufuila vana vawu. Tuzebi ti Uza kafuila, kibila wuvola disumu dingolo mu kuvanga mambu kakhambulu nsua. Vayi Davidi widi mvandi foto mu mawu kibila kasa tumukina ko nsiku wu Nzambi matedi buidi bafueti natinanga kasu yi luwawanu. Diawu tulenda tubila ti kuvumina Nzambi kunsundula, kuvangila mambu mu phila nandi kanyindudila.—2 Samueli 6:2-9; Zintalu 4:15; 7:9.
22-28 NGONDA YIMUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | ZINTALU 5-6
“Buidi Ngie Wulenda Landikinina Kifuani ki Zinaziliti?”
it-3 7 ¶5
Zinaziliti
Batu baba vanganga tsila yi kuba zinaziliti babasa vanganga ko mambu amama matatu: (1) Basa nuanga ko malavu mankolusuanga, ni kudia makundi ma nti wu vinu, kuba ti mabenga voti ndamba, ni moso kuandi malavu bavangila mu makundi beni. (2) basa ba ko nsua wu kuzenganga minlengi miawu, (3) basa ba ko nsua wu kusimba mutu wufua, kheti mutu befua widi tat’andi, mmam’andi voti khomb’andi.—Zintalu 6:1-7.
Luwawanu Lumfunu. Batu baba vanganga luwawanu alolo, baba zingilanga ‘banga zinaziliti [mansundula ti bawu bavengulu] muingi kusadila Yave’. Baba vangilanga luawu bika ti muingi kukinangika voti kukinyemisa. Vayi ‘mu bilumbu bioso ki bunaziliti buawu, bawu baba banlongo kuidi Yave.’—Zintalu 6:2, 8; dedikisa mawu na Ngenesi 49:26, tala matangu va wanda.
Zithuadusulu aziozio ziba tsundu yiwombo mu mbuongimini kuidi Yave. Nzambi wukandimina nkulutu wu zinganga Nzambi kusimba zimvumbi zi batu bafua kheti badi basi dikanda diandi, mu kibila ki kisalu kinlongo kaba vanganga. Ayi mawu mvandi kayiza kamba zinaziliti. Mu kibila ki biyeku binkinza baba, Yave wukandimina nkulutu wu zinganga Nzambi kunuanga vinu voti malavu mankolusuanga bo bamvanga bisalu binlongo vantuala Yave.—Levitiku 10:8-11; 21:10, 11.
Mvandi vaba tombulu muingi zinaziliti ‘baba banlongo mu kubika minlengi miawu miyonzuka’. Mawu maba sadisanga bankaka kuzaba ti bawu bavanga luwawanu lu zinaziliti. (Zintalu 6:5) Kikuma bansadilanga mu Kiebeleo, muingi kutuba naziliti (na·zirʹ) kiawu basadila muingi kutubila nti wu makundi ma vinu bakhambu zenganga matafi mu mimvu baba kemba nkungi wu kisabala ayi wu yubile. (Levitiku 25:5, 11) Mvandi kikuma baba sadilanga muingi kutedila kivesu kiwola kiba mu nthatu wu nkulutu wu zinganga Nzambi wo basonika ‘Yave widi wunlongo,’ ove ‘kidimbu kinlongo ki kukivana’ (Kiebeleo, neʹzer) kidi nguizani na kikuma bansadilanga muingi kutuba naziliti (na·zirʹ).” (Esodu 39:30, 31) Bobuawu mvandi, phu mintinu mi Isaeli baba vuatanga baba kuyitedilanga ne-zer. (2 Samueli 1:10; 2 Mintinu 11:12; tala PHU YI MINTINU, KUKIVANA.) Mvuala Polo wutuba ti Nzambi wuvana bakieto minlengi miwombo va kibuangu ki kifukulu ki ntu. Mawu ma kuba bambulanga moyo ti bawu bafueti kinzikanga babakala, mu kulandakana nsiku wu Yave wu kukinzika lutumu lu babakala. Diawu tulenda tubila ti minsiku amiomio —kubika vuka minlengi (khanu buisiko buawu bufueni kuidi babakala), kubika nua vinu ayi kuba bavedila, maba longisanga zinaziliti ti bawu bafueti kukimanga ayi kukikinina phila Yave yi kuvangila mambu.—1 Kolinto 11:2-16; tala MINLENGI; KIFUKULU KI NTU; PHILA BIVANGULU.
Kiuka Kisuama
w05 15/1 30 ¶2
BIUVU BI MINTANGI
Bunaziliti bu samisomi disuasuana buba. Ava nandi kabutuka mbasi yimueka yikamba mmam’andi: ‘Tala! Ngie wala ba mu buemba ayi wala buta muana dibakala ayi lulendi kumvuka ko minlengi kibila nandi wala ba naziliti yi Nzambi bo kala basika mu kivumu; ayi nandi wala tuama ntuala mu kuvukisa dikabu di Isaeli mu mioko mi basi Filistea.’ (Minkongudidi 13:5) Samisomi kasa vanga ko tsila yi kuba naziliti. Vayi Nzambi nandi wumbieka kaba naziliti mu luzingu luandi loso. Nandi kasa ba ko nsua wu kulandakana nsiku wu kukhambu simba mvumbi. Mvandi nandi kasa ba ko bu kubue tonina bunaziliti buandi kibila wutonina buawu bo kabutuka. Bivisa abiobio bimmonisa ti matedi kulandakana minsiku, vaba mua disuausana mu batu baba solanga kuba zinaziliti ayi batu baba zinaziliti tona bo bambutuka.