Mubongulu Malongi Madi mu Nzingulu ayi Kisalu Thuadusulu yi Lukutukunu
7-13 NGONDA KUMI YIMUEKA
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | 2 MINTINU 5-6
“Badi Ku khonzu’itu Balutidi Kena Zimbeni Zitu”
it-1 798 ¶2
Elisa
Basi Isaeli bavuka mu mioko mi basi Silia. Mu luyalu no Ntinu Yolami, basi Silia baba tomba kunuanisa basi Isaeli. Vayi Elisa waba zabikisanga kuidi ntinu Yolami makani moso ma Beni-adadi II. Va tonono Ben-adadi wuyindula ti wumueka mu masodi mandi, waba ke zabikisanga mambu. Vayi bo kabakula ti Elisa nandi waba kuba tuadisanga ziphasi, diawu kafidila masodi ku Dotani muingi bazungidila divula ayi kubuila Elisa. (TALA FIKULA YIDI MU Vol. 1, p. 950) Kisadi ki Elisa wutona kumona boma buwombo, vayi Elisa wusambila kuidi Nzambi muingi kazibula mesu bosi kisadi kiandi, “wumona ti, miongo mioso mimana kuwala mimvalu ayi makalu ma mbasu ma kunuanina mvita, mazungidila Elisa.” Bo masodi ma basi Silia baba fikama, Elisa wusambila muingi Yave kavanga mangitukulu. Nandi wutuba: “Lemvuka, vanga batu abobo bafua mesu.” Elisa wukamba masodi beni, “Ndandakan’anu,” vayi nandi kasa basimba ko mu mioko muingi kuba nata. Mawu mammonisa ti kufua mesu bantubila avava, masinsundula ko ti bawu bayiza ba ziphofo, vayi basa nunga ko kuyindula. Bawu basa bue zaba ko Elisa mutu bawu bayiza buila, ayi basa zaba ko kuidi nandi kaba kuba nata.—2 Minti. 6:8-19.
w13 15/8 30 ¶2
Elisa Wumona Makalu ma Mimvita ma Mbazu—Abu ngiewu, Mvaku Wummonanga Mawu?
Kheti banzungidila kuidi zimbeni ziwombo ku Dotani, Elisa wutatamana wuvumbama. Kibila mbi? Kibila nandi wukuna kiminu kingolo mu Yave. Befu mvitu tuntombulu kiminu beni. Diawu, tudindanganu phevi yinlongo yi Yave mu minsambu muingi tubaka bu kumonisina kiminu, ayi zikhadulu zinkaka zi mbutu wu phevi yinlongo.—Luka 11:13; Ngala. 5:22, 23.
it-1 479 ¶1
Phofu
Ḿba bo Kibibila kintuba ti Yave wuvanga masodi ma basi Silia babika kubue mona, mansundula ti bawu bayiza ba ziphofu mu mayindu. Kibila boti masodi moso bayiza ba ziphofu, khanu vaba tombombulu muingi baba simba mu mioko ayi kuba nata. Vayi kinongo kimmonisa ti Elisa wuba kamba to: “Ayiyi yisi ko nzila, ayi adidi disi ko diawu divula. Ndandakan’anu.” Mu matedi mambu amomo buku yi William James bantedilanga Principios da Psicologia (1981, Vol. 1, p. 59) yituba: “Kuba phofu mu mayindu didi diambu di kukuitukila. Mawu masinsundula ko ti mutu kalendi bue mona ko, vayi kheti nandi wummona vayi kalendi visa ko ayi kasinkuiza zaba ko tsundu yi mambu beni. Kibila mayindu mandi meka tutulu ayi ḿba mawu Yave kavanga bo masodi ma basi Silia batuka ku Samalia. (2 Minti. 6:18-20) Ayi ḿba mawu mamonika kuidi basi Sodoma, kibila Kibibila kinsintuba ko ti bawu baba kuazuka bo bafua mesu, vayi batatamana kutomba muelu wu nzo yi Loti.—Ngene. 19:11.
Kiuka Kisuama
w05 1/8 9 ¶2
Mambu Mamfunu Madi Mu Buku Yimmuadi yi Mintinu
5:15, 16—Kibila Mbi Elisa Kasa Kikinina ko Nkhailu Namani Kamvana? Elisa wumanga nkhailu beni, kibila wuzaba ti wununga to kubelusa Namani mu mangolo ma Yave. Kuidi nandi diba diambu dimbi kutambula mfutu va mvingi wu Yave, kibila Yave nandi wumvana mangolo muingi kudukisa mamoso. Bobuawu mvandi bubu, bisadi bi Yave batombanga ko mfutu, mu mambu bamvanganga mu kisalu ki Yave. Bawu bantebukilanga moyo mambu Yesu katuba: “Luvana muphamba kibila mvinu muphamba lutambula.”—Matai 10:8.
14-20 NGONDA KUMI YIMUEKA
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | 2 MINTINU 7-8
“Yave Wubalula Mambu mu Kinzimbukulu”
it-1 7985
Elisa
Beni-adadi II wuyenda ke benuanisa basi Samalia, vayi mu khumbu awuwu, nandi wubuela thalu yi masodi ayi bawu bazungidila divula di Samalia diawu batu babasa nunganga ko kubasika. Mu kibila ki nzala, vaba nkieto wumueka wulamba muan’andi. Mu kulandakana kifuani ki tat’andi wuba mvondi, Ntinu Yolami wubaka makani ma kuvonda mbikudi Elisa. Vayi makani amomo masa salama ko. Bo katuka ku nzo yi mbikudi Elisa, Yolami wutuba ti kasa ba ko kivuvu ti Yave wunkuiza ba sadisa. Elisa wukanikisa ntinu ti bidia binkuiza ba biwombo mu kilumbu kinlanda. Vayi kisadi ki ntinu wufinda ziphaka, diawu Elisa kankambila: “Ngie wunkuiza mona biawu, vayi wisi bidia ko.” Yave wuvanga basi Silia bayuwa lusuku ayi bawu bayindula ti nkangu wu masodi wufumina mu nza yimvimba waba tomba kuba nuanisa. Diawu bawu batinina ayi babika biabioso, kubunda mvandi bidia biawu. Bo ntinu kabakula ti basi Silia batina, nandi wukamba kisadi kiandi kakengidila muelu wu divula. Vayi mu kibila ki nzala yiwombo, bo batu babe kelanda bidia bio basi Silia babika, bawu bandiatila ayi nandi wufua. Nandi wumona bidia beni, vayi kasa bidia ko.—2 Minti. 6:24–7:20.
Kiuka Kisuama
it-2 659 ¶7
Muinda
Mintinu Bayizila Mu Nkunu Wu Davidi. Yave wubieka Davidi ntiwu wu Isaeli, ayi Davidi wumonisa nduenga mu phila katuadisila dikambu di Yave mu thuadusulu yi Nzambi. Diawu bantedila “muinda wu Isaeli.” (2 Samu. 21:17) Mu luwawanu Nzambi kavanga na Davidi muingi kunkitula ntinu, Yave wunkanikisa: ‘Kintinu kiaku kiala ba kisikama mu thangu yikayimani.’ (2 Samu. 7:11-16) Mu kibila akiokio, baboso babutukila mu nkunu wu Davidi mu nzila muan’andi Salomo bayiza tedulu “muinda wu Isaeli.”—1 Minti. 11:36; 15:4; 2 Minti. 8:19; 2 Lusa. 21:7.
21-27 NGONDA KUMI YIMUEKA
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | 2 MINTINU 9-10
“Nandi Wumonisa Kibakala, Kifuza ayi Kasa Vutuka ko Mbusa”
w11 15/11 3 ¶2
Yehu Wukakidila Mbuongimini Yikiedika
Yehu wutambula kiyeku mu thangu dikabu dioso di Isaeli baba viokila mu ziphasi ziwombo. Tsi yoso yiba mu thuadusulu yi nkieto wumueka wuba mavanga mambi baba tedilanga Isabeli. Nandi wuba nkieto wu Akabi ayi ngudi wu ntinu wabe yala babe tedilanga Yolami. Nandi wutuadisa mbuongimini yi bali, wuvonda mimbikudi mi Nzambi ayi wunata dikabu dioso bavanga “kitsuza” ayi “kindoki.” (2 Minti. 9:22; 1 Minti. 18:4, 13) Yave wutuba ti dikanda dioso di Akabi difueti fua, kubunda mvandi Yolami ayi Isabeli. Yehu, wutambula kiyeku ki kuvanga mambu amomo.
w11 15/11 4 ¶2-3
Yehu Wukakidila Mbuongimini Yikiedika
Bo kamanga kuvana mimvutu kuidi batu buadi Yolami kamfila, Yehu wundengana va kimueka na Ntinu wu Yuda Akazia ayi kadika mutu mu bawu wuba mu dikalu diandi di kunuanina mvita. Yolami wunyuvula, “Yehu, mu ndembama be kuizila?” Vayi nandi wumvutudila: ‘Buidi tulenda bela mu ndembama, mu kumona ti mam’aku Isabeli widi mu kutuadisa kitsuza ayi mvandi mambu mawombo ma kindoki?’ Yolami wuyituka mu mvutu Yehu kamvana, diawu katonina kutina. Vayi Yehu kasa bika ko katina, nandi wumvondila mu madionga ayi wufua. Kheti ntinu Akazia wutina, vayi kuntuala Yeu wunlandakana ayi mvandi wumvonda.—2 Minti. 9:22-24, 27.
Isabeli nandi mutu wunkaka wuba mu dikanda di Akabi waba tombulu kuvondu. Yehu wuntedila, nkieto ‘wuba mavanga mambi.’ Bo Yehu kaba fikama ku nzo wu Isabeli nandi wummona va nela yi kibanga ki nzo’andi. Diawu Yehu kadindila muingi batu baba sadilanga ku nzo’andi bankuba kuwanda. Bo bankuba, Yehu wuvanga muingi mimvalu miandi mindiatila, bosi Yehu wuyenda mu bibuangu binkaka muingi ke tomba bankaka baba mu dikanda di Akabi, ayi wumana kuba vonda.—2 Minti. 9:30-34; 10:1-14.
w11 15/11 5 ¶3-4
Yehu Wukakidila Mbuongimini Yikiedika
Bukiedika, Yehu wuvonda batu bawombo vayi kheti bobo Kibibila kintuba ti nandi wuba mutu wu kibakala, wuvukisa basi Isaeli mu mavanga mambi ma Isabeli ayi dikanda diandi. Muingi woso kuandi mutu ku Isaeli kanunga kuvanga mambu nandi kavanga, vaba tombulu mutu beni kaba kibakala, kifuza ayi kabika vutuka mbusa. Buku yimueka yintuba mambu ma Kibibila yimmonisa ti kisalu Yehu kavanga kiba kisalu ki phasi, vayi kheti bobo nandi wudukisa buboti kiyeku kiandi. ‘Boti nandi kasa vangila ko mambu mu phila beni, ḿba khanu kasa nunga ko kumanisa mbuongimini yi bali ku Isaeli.’
Bukiedika, Baklisto bubu bamviokilanga mu mambu mawombo maphasi mantombulu bamonisa zikhadulu dedi zio Yehu kamonisa. Diawu tufueti kuyikuvusa: Mbi tufueti vanga bo batutota muingi tuvanga mambu Yave kanlendanga? Mu kibakala, tufueti ba bakubama muingi tununga zithotolo beni. Ayi mvandi tulendi bika ko ni kiuma kiba va theti na mbuongimin’itu kuidi Yave.
Kiuka Kisuama
w11 15/11 5 ¶6-7
Yehu Wukakidila Mbuongimini Yikiedika
Ḿba Yehu wuyiza tona kuyindula ti muingi kintinu ki Isaeli ayi ki Yuda kitatama bavasuka, kadika khonzo vaba tombulu baba phil’awu yi kubuongimina. Diawu dedi buvangila mintinu minkaka mi basi Isaeli, Yehu mvandi wubika muingi basi Isaeli batatamana kubuongimina bitumba bi bana ba zingombi. Vayi mawu mamonisa kukhambu ku kiminu kuidi Yave mutu wumbieka ntinu.
Yave wutonda Yehu kibila nandi waba vanganga mambu mamboti va mesu mandi. Kheti bobo, Yehu ‘kasa diatila ko mu ntim’andi woso mu nsiku wu Yave Nzambi yi Isaeli.’ (2 Minti. 10:30, 31) Mu kumona mambu moso Yehu kavanga va thonono ḿba ngiewu wulenda kuituka ayi kuba mu kiunda mu kumona tsukulu’andi. Vayi mawu madi ndubu kuidi befu. Tulendi yindulanga ko ti kikundi kitu na Yave kiala kadidila befu kukhambu vanga dioso diambu. Diawu tufueti ba bakuikama mu kutanganga Kibibila kadika kilumbu, kuyindulanga mu mawu, ayi kuvanganga minsambu mu ntim’itu woso kuidi Tat’itu yi diyilu. Diawu bika befu boso tuvanganga mamoso tulenda nunga muingi tutatamana kudiatila mu minsiku mi Yave mu ntim’itu woso.—1 Kolinto 10:12.
28 NGONDA KUMI YIMUEKA –4 NGONDA KUMI YIMMUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | 2 MINTINU 11-12
“Nkieto Wuba Mavanga Mambi Wufuta mu Mambu Kavanga”
it-1 264 ¶7
Atalia
Dedi mam’andi Isabeli, Atalia waba vukumunanga nnuni’andi Yolami muingi kavanga mambu mambi va meso ma Yave. Ayi mawu Yolami kavanga mu luyalu luandi lu nana di mimvu. (1 Minti. 21:25; 2 Lusa. 21:4-6) Ayi dedi mam’andi, Atalia waba tengulanga menga ma batu bakhambu vanga ni diambu dimbi. Bo muan’andi Akazia wuba mvandi mavanga mambi kadukisa mvu wumueka mu luyalu, nandi wuyiza fua. Ayi Atalia wuvonda baboso baba luaku lu kuba mintinu. Vayi kasa nunga ko kuvonda Yoasi, kibila bansueka kuidi nganga Nzambi ayi nkazi’andi wuba mvandi manleki wu Yoasi. Bosi, Atalia wukibieka nhadi ayi wuyadila mu mimvu misambanu. Tonina mu mvu 905-899 A.T.K. (2 Lusa. 22:11, 12) Bana ba Atalia baba kuibanga biuma binlongo ku tempelo yi Yave ayi baba kabilanga biawu kuidi Bali.—2 Lusa. 24:7.
it-1 264 ¶8
Atalia
Bo Yoasi kadukisa sambuadi di mimvu, Yoada Mfumu Zinganga Nzambi wumbotula ku kibuangu bansuekila ayi wunnata ku tempelo muingi kumbieka ntinu. Bo Atalia kamona ti babieka Yoasi ntinu, nandi wutona kutenduka, ‘Bama mbalukila! Bama mbalukila.’ Bosi, Mfumu Zinganga Nzambi Yoada, wutuma bambotula ku tempelo ayi bemvondila va ndeko muelu banlundilanga mimvalu ku nzo ntinu. Ḿba Atalia, nandi wuba mutu wutsuka mu nkunu wu Akabi. (2 Minti. 11:1-20; 2 Lusa. 22:1–23:21) Bukiedika mambu amomo, ‘mammonisa ti mamoso Yave kakanikisa matedi nkunu wu Akabi masalama.’—2 Minti. 10:10, 11; 1 Minti. 21:20-24.
Kiuka Kisuama
it-2 487¶ 2
Yoasi
Bo nkulutu Zinganga Nzambi kaba wumonho ayi kaba vananga malongi kuidi Yoasi, nandi waba vanganga mambu mamboti va meso ma Nzambi. Vayi bo kaba 21 di mimvu nandi wuba bakieto buadi ayi wumueka mu bawu baba kuntedilanga Yoadani. Mu nzila bakieto beni, Yoasi wuyiza buta bana ba bakieto ayi baba bakala. Mu phila ayoyo, nkunu Davidi mo muyizila Mesia nkunu wo Atalia kabe tomba kulalikisa wuyiza bue ba batu bawombo ayi wuyiza ba nkunu wu ngolo.—2 Minti. 12:1-3; 2 Lusa. 24:1-3; 25:1.
5-11 NGONDA KUMI YIMMUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI| 2 MINTINU 13-15
“Kuvanga Mangolo mu Ntima Woso, Kuntuadisanga Lusakumunu Luwombo”
w10 15/4 26 ¶11
Ngie Widi mu Kulandakana mu Lukuikumunu Yesu?
11 Muingi ku tulonga nkinza wu kumonisa kifusa mu kisalu ki Nzambi, mona mambu mamonika mu luzingu lu ntinu Yoasi wu Isaeli. Nandi waba kuazuka kibila waba tomba kununga masodi ma basi Silia. Diawu kayendila kuidi mbikudi Elisa. Mbikudi wunkamba kabonga madionga ayi kakuba va nela ku khonzo basi Silia muingi kumonisa ti Yave wunkuiza banungisa kuidi basi Silia. Mawu mayangidika ntinu Yoasi. Bosi, Elisa wukamba Yoasi muingi kananguna madionga ayi kakuba va tsi. Yoasi wukuba to khumbu tatu. Elisa wudasuka beni, kibila boti nandi wukuba madionga beni khumbu tanu voti zisambanu khanu mawu mabe sundula kununga kutulula basi Silia. Vayi mu kibila akiokio, Yoasi wunkuiza nunga to khumbu tatu. Mu kukhambu monisa kifuza, Yoasi kasa nunga ko kutulula basi Silia. (2 Minti. 13:14-19) Mbi tulenda longuka mu kinongo akiokio? Yave wala tusakumuna befu kukivana mu kisalu kiandi mu ntima woso ayi mu kifuza.
w13 1/11 11 ¶5-6
‘Nzambi Wunsakumunanga Baboso ba Kuntombanga mu Bukiedika’
Nani Yave kansakumunanga? Mvuala Polo wutuba: ‘Ba kuntombanga mu bukiedika.’ Buku mueka yizabakana yituba ti kikuma mu kingeleku basekudila ‘Ba kuntombanga mu bukiedika’ kisinsundula ko to kulonguka matedi Nzambi. Vayi mvandi kinsundula ‘kuvanga mangolo muingi kumbuongimina.’ Buku yinkaka yizabakana yintuba ti kikuma akiokio mu kingeleku kinsundula ‘Kifuza ayi kuvanga mangolo mawombo.’ Bukiedika, Yave wunsakumunanga baboso bammonisanga kiminu ayi ba kumbuongiminanga mu luzolo ayi mu kifuza.—Matai 22:37.
Buidi Nzambi kansakumuninanga bisadi biandi bikuikama? Nandi wuba kanikisa ti mu bilumbu binkuiza, wala bavana luzingu lu mvu ka mvu ku paladizu va ntoto. Mawu mammonisa ti nandi widi nkua kukaba ayi wu tuzolanga beni. (Nzai. 21:3, 4) Vayi kheti bubu, baboso bantombanga Yave mu bukiedika bantambulanga lusakumunu luwombo. Dedi, mu kibila ki phevi yinlongo yi Yave ayi nduenga yinkuizilanga mu Diambu diandi, luzingu luawu luidi tsundu.—Minku. 144:15; Matai 5:3.
Kiuka Kisuama
w05 1/8 11 ¶3
Mambu Mamfunu Madi mu Buku Yimmuadi yi Mintinu
13:20, 21—Bukiedika ti mangitukulu amomo mammonisa ti tufueti buongiminanga mimvesi mi bakulu voti biuma babika? Ndamba. Kibibila kisintuba ko ti batu baba buongiminanga mimvesi mi Elisa. Dedi mangitukulu moso Elisa kavanga bo kaba wumonho, Yave nandi wumvana mangolo moso.
12-18 NGONDA KUMI YIMMUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | 2 MINTINU 16-17
“Mvibudulu wu Yave widi Ndilu”
it-3 498 ¶5
Salamaneseli
Buvika bu Basi Isaeli. Bo ntinu Hoseia kabe yala ku Isaeli mu mvu 758-740 A.T.K., ntinu Salamaneseli wuntanu wununga basi Palestina. Mu kibila akiokio, ntinu Hoseia wuyiza ba mvik’andi ayi waba kumfutanga phaku. (2 Minti. 17:1-3) Vayi buviokila thangu, ntinu Hoseia wubika kubue futanga phaku ayi bayiza bakula ti nandi ayi ntinu So wu basi Ngipiti babe tomba kubalukila ntinu Salamaneseli. (Tala SO.) Mu kibila akiokio, Salamaneseli wutula ntinu Hoseia mu buloku ayi wuzungidila divula di Samalia mu mimvu mitatu. Ayi bawu banunga kutulula divula beni ayi banata basi Samalia mu buvika.—2 Minti. 17:4-6; 18:9-12; dedikisa na Hose. 7:11; Yehe. 23:4-10.
it-1 466-1
Buvika
Batu baba mu kumi di minkunu mi basi Isaeli ayi bo baba mu minkunu miodi mi basi Yuda, babalukila Yave ayi batona kubuongimina zinzambi zi luvunu. Mu kibila akiokio, bawu bayiza kota mu buvika. (Deute. 28:15, 62-68; 2 Minti. 17:7-18; 21:10-15) Yave wutatamana kuba sadisa mu kufila mimbikudi’miandi muingi kuba lubula vayi bawu basa kuwa ko. (2 Minti. 17:13) Mu mintinu mioso bayala mu kumi di minkunu mi Isaeli, ni wumueka mu bawu kasa nunga ko kumanisa mbuongimini yi zinzambi zi luvunu yo Yolobuami ntinu wutheti wu minkunu amiomio katuadisa. Mintinu miba ku Yuda, mvandi basa teka ko matu mu zindubu zi Yave. Ayi basa longuka ko mu mambu mo kumi di minkunu mi Isaeli bamonikina. (Yele. 3:6-10) Mu kibila akiokio, minkunu miodi amiomio, mvandi bakota mu buvika. Ayi bakana ko to khumbu yimueka bawu bakotila mu buvika.
Kiuka Kisuama
it-3 514¶ 6
Samalia
Kikuma basi “Samalia” kimonika khumbu yitheti mu Kibibila bo banunga kumi di minkunu mi basi Samalia mu mvu 740 A.T.K. Ava kununga minkunu amiomio, babe sadilanga kikuma akiokio muingi kusuasisa basi Samalia na zinzenza basi Asilia banata. (2 Minti. 17:29) Ḿba basi Asilia, basa nunga ko kubotula baboso baba kalanga mu kumi di minkunu amiomio. Kibila mu matangu ma 2 Lusansu 34:6-9 (dedikisa na 2 Mintinu 23:19, 20) ma tusadisa kuvisa ti mu thangu ntinu Yosia kabe yala, vaba batu baba mu nkunu basi Samalia babe kalanga ku khonzu yi kumi di minkunu amiomio. Buviokila thangu, batona kusadila kikuma basi “Samalia” muingi kutubila batu bayizila mu nkunu awowo, bo babe kalanga kuna ayi mvandi bo basi Asilia banata ku tsi’awu. Diawu tuisi ko divuda ti bankaka bayizila mu kibila ki makuela na batu ba mimvila minkaka. Vayi va thonono, babe sadilanga kikuma akiokio muingi kutubila matedi kinganga kubika kuandi pulitika voti mvila. Babe sadilanga Kikuma basi “Samalia” muingi kutubila matedi batu baba mu kinganga kiba kifikama na mavula ma Siquen ayi Samalia. Ayi mambu bawu babe kikininanga maba disuasana na mo basi Yuda babe kikininanga.—Yoa. 4:9.
19-25 NGONDA KUMI YIMMUADI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI | 2 MINTINU 18-19
“Buidi Zimbeni Zitu Bantombilanga ku Tuvongisa”
w05 1/8 11 ¶5
Mambu Mamfunu Madi mu Buku Yimmuadi yi Mintinu
18:19-21, 25—Bukiedika ti Ezekiasi wuvanga luwawanu na ntinu wu basi Ngipiti? Ndamba. Dedi bo Labasake kavunina ti nandi wuba nsua wu Yave, khumbu ayoyo mvandi nandi wuvuna. Ntinu Ezekiasi wuba wukuikama ayi waba fiatilanga to mu Yave.
w10 15/7 13 ¶3
“Bika Kumona Boma, Yala Kusadisa”
Labasake waba tomba kutula batu divuda mu kutuba mambu ma luvunu. Dedi, nandi wutuba: ‘Bikuma Ezekiasi katulula, bisi ko bi [Yave?] Yave wukhamba, yenda nuanisa dikabu adiodio ayi wuba tulula.’ (2 Minti. 18:22, 25) Mu phila ayoyo, Labasake wabe tomba kutuba ti Yave kasinkuiza nuanina ko dikabu diandi kibila wuba dasukila. Vayi mawu masa ba ko makiedika. Yave wuba mu mayangi mu kibila ki ntinu Ezekiasi ayi bankaka mu basi Yuda baba kumbuongiminanga.—2 Minti. 18:3-7.
w13 15/11 19 ¶14
Banani Bansundula Bubu—‘Sambuadi di Minsungi mi Mamemi ayi Nana di Minhadi?’
14 Ntinu wu Asilia ayi masodi mandi, batula mavuala mawu ku divula di Lakisi diba ditatuka mu 44 di zikilometro ku Yelusalemi. Nandi wufila mimvuala mitatu ku Yelusalemi muingi kukamba dikabu ti bafueti bika kunuana. Ayi wumueka mu mimvuala beni wuba Labasake ayi nandi wuyolukila na basi Yuda mu mbembu’awu. Va thonono, nandi wabe tomba dikabu dibalukila ntinu Ezekiasi ayi bavanga mambu basi Asilia babe tomba. Bosi, nandi wuba vuna mu kutuba ti wunkuiza banata ku tsi yinkaka ayi kuawu bankuiza bakila luzingu lumboti. (Tanga 2 Mintinu 18:31, 32.) Labasake wutuba ti zinzambi zi mimvila minkaka, basa nunga ko kukieba bisadi biawu bo basi Asilia baba nuanisa. Bobuawu mvandi, Yave kasinkuiza nunga ko kukieba basi Yuda. Dikabu di Yuda dimonisa nduenga mu kukhambu tambudila mambu amomo ayi kukhambu kikinina luvunu luandi. Bubu, bisadi bi Yave mvandi khumbu ziwombo banlandakananga kifuani akiokio. Dedi, bawu batambudilanga ko mu thangu ba kuba vunina mambu.—Tanga 2 Mintinu 18:35, 36.
yb75 177 ¶3
Kitini 1—Alemanha
Masodi babe tedilanga SS, babe sadilanga mintambu miwombo muingi kuvanga Zimbangi zi Yave kuviaka nlembu, nkanda wabe tuba ti bawu bama balukila kimvuka. Vayi batu babe vanganga mawu babe lutanga viokila mu zinzomono kuidi bawu. Yaya Karl Kirscht wutuba: “mu batu boso baba mu buloku, Zimbangi zi Yave bawu baba luta viokilanga mu zinzomono. Masodi babe vanganga mawu kibila babe yindulanga ti mu phila ayoyo, bawu bankuiza yekula kiedika ayi kuviaka nlembu nkanda beni. Nandi wubue tuba: Khumbu ziwombo babe tukuikanga muingi kuviaka nlembu. Bankaka bavanga mawu, vayi bawombo mu zikhomba bamanga. Vayi kheti bo babe viakanga nlembu, khumbu zinkaka babe tediminanga mvu wumueka muingi kuba botula mu buloku. Ayi mu thangu babe tediminanga muingi kuba botula mu buloku, babe kuba sakananga beni. Dedi, masodi ma SS babe tubanga ti zikhomba aziozio basa ba ko kibakala ayi bayekula zikhomba ziawu. Ayi mvandi, muingi kuba botula mu buloku babe kuba kuikanga badiata vantuala zikhomba muingi kumonisa ti bawu bama balukila kimvuka.”
Kiuka Kisuama
it-1 204 ¶1
Bikhulu
Kibibila kituba ti ntinu Senakelibi bamvonda kuidi bana bandi buadi, babe tedilanga Adameleki ayi Saleseli. Ayi muan’andi wunkaka babe tedilanga Esa-ladon nandi wuyiza ba ntinu va mvingi’andi. (2 Minti. 19:36, 37) Vayi, tsangu yimueka yibasika ku tsi yi Babiloni, mu kilumbu 20 ki ngonda yi Tebeti, yituba ti muana wumueka to wu Senakelibi wumvonda. Belosi, wuba nganga nzambi ku Babiloni mu sekulu yintatu A.T.K., ayi Nabonidu ntinu Babiloni mu sekulu yisambanu A.T.K., batuba ti muana wumueka to wu Senakelibi wumvonda. Vayi, nkanda wumueka babakula mua mimvu kumbusa, bantedilanga fragmento de Prisma muba bikuma bi Esa-ladon muana wuvinginina Senakelibi mu luyalu katuba. Nandi wutuba ti: Tat’andi Senakelibi bamvonda kuidi bana bandi buandi ayi bawu batina. Mu kutubila matedi mawu, Philip Biberfeld wutuba mu buku Historia Universal Judaica yi mvu (1948, Vol. I, tsielu. 27), “Mambu Nabonidu ayi Belosi batuba masa ba ko makiedika. Vayi mambu Kibibila kituba mawu maba makiedika’’. Ayi bayiza baka to bivisa mu mambu amomo, bo bafiongunina mambu Esa-ladon katuba matedi kinongu akiokio, kubika kuandi mu mambu zibuku zi basi Babiloni ayi zi basi Asilia ziabe tuba matedi mawu. Mambu amomo madi beni mfunu, kibila bawombo babasa kikininanga ko mu mambu Kibibila kiabe tuba.
26 NGONDA KUMI YIMMUADI –1 NGONDA YITHETI
KIUKA KIDI MU DIAMBU DI NZAMBI| 2 MINTINU 20-21
“Minsambu Mitu Mimvanganga Yave Kuvanga Dioso Diambu”
ip-1 394 ¶23
Kiminu ki Ntinu Ezekiasi Kibuela Kindama
Va thonono, bo Labasake kabe tomba kunuanisa nkunu wu basi Yuda, ntinu Ezekiasi wuba kimbevu kingolo. Ntinu Ezekiasi wuba 39 di mimvu bo mbikudi Yesaya katuba ti nandi wunkuiza fua. (Yesaya 38:1) Diawu kabela mu kiunda. Nandi kabasa kuazuka ko to mu kibila ki buvinha buandi vayi mvandi mu kuyindula buidi dikabu dinkuiza bela. Basi Asilia, babe tomba kunuanisa mavula ma Yelusalemi ayi ma basi Yuda. Diawu Ezekiasi kabe yindudilanga: Boti minu yinkuiza fua, buna nani wunkuiza tuama ntuala muingi kukakidila dikabu? Mu thangu beni, ntinu Ezekiasi kasa ba ko ni muana muingi kumvinginina mu luyalu. Diawu kalombila lusalusu lu Yave mu nzila nsambu.—Yesaya 38:2, 3.
w17.03 21 ¶16
Sadila Yave mu Ntima Woso
Ntinu Ezekiasi, wuyiza bakana kimbevu kingolo diawu kadindila lusalusu lu Yave mu nzila nsambu. Nandi wudinda muingi Yave kabika kuzimbakana lukuikumunu luandi (Tanga 2 Mintinu 20:1-3.) Yave wuyuwa nsambu ntinu Ezekiasi kavanga ayi wumbelusa. Buidi tulenda landikinina kifuani ki ntinu Ezekiasi bo tuidi mu kubela? Bukiedika ti Kibibila kimmonisa ti Yave, kavanganga ko mangitukulu muingi ku tubelusa voti ku tuvanga kuzinga thangu yiwombo. Vayi tulenda fiatila mu Yave dedi bo ntinu Ezekiasi kavangila. Tulenda kamba kuidi Yave, mambu Ezekiasi katuba: ‘Lemvuka Yave, bika kuzimbakana lukuikumunu luama ayi phila yikusadila mu ntim’ami woso.’ Ngie widi lufiatu ti Yave wunkuiza tatamana kukukieba, kheti bo widi mu kimbevu kingolo?—Minku. 41:3.
g01 7/22 13 ¶4
Buidi Nzambi Kantambudilanga Minsambu Mitu?
Mu thangu yikhulu, Yave khumbu zinkaka wuvanga mangitukulu muingi kutambudila minsambu mi bisadi biandi bikuikama. Dedi, bo ntinu Ezekiasi kazaba ti wuba kimbevu kingolo ayi wunkuiza fua, nandi wudinda kuidi Yave muingi kambelusa. Yave wuntambudila: ‘Yibe yuwa nsambu’aku, yibe mona matsuela maku. Ayi yinkuiza kubelusa.’ (2 Minti. 20:1-6) Vadi binongu bi babakala ayi bakieto bankaka mu Kibibila baba vuminanga Nzambi, babaka mvandi ndandu mu phila Yave katambudila minsambu miawu.—1 Samu. 1:1-20; Dani. 10:2-12; Mava. 4:24-31; 10:1-7.
Kiuka Kisuama
it-3 93 ¶1
Kisadulu ki kuludikila
Babe sadilanga kisadulu ki kuludikila muingi kuludika buboti nzo bantunga voti muingi kuzaba boti bafueti tulula nzo. Yave wukanikisa ti dedi bo bansadilanga nsinga wu kuzongila, nandi ‘wunkuiza zonga Samalia ayi nkunu woso wu Akabi.’ Bo kavanga mawu, Yave wumona ti Samalia ayi nkunu wu Akabi baba mavanga mawombo mambi ayi basa ba ko batu basonga. Diawu kaba tuludila. Bobuawu mvandi, nandi wufundisa divula di Yelusalemi ayi minhadi miandi mu kumonisa mambu moso mambi babe vanganga. Diawu mu mvu 607 A.T.K. batuludila mvandi divula adiodio. (2 Minti. 21:10-13; 10:11) Yave wusadila mbikudi Yesaya muingi kulubula minhadi mi Yelusalemi ayi baboso babe vanganga mambu mambi. Yave wutuba: ‘Minu yala sadila kisadulu ki kuzongila muingi kuzonga busonga buawu. Ayi yela zongila mamboti mawu mu mambu bamvanganga.’ Minsiku mi Yave matedi mambu masonga, mawu mamonisa nani mu bukiedika wuba kisadi kiandi.—Yesa. 28:14-19.