Dizina di Nzambi mu Masonoko ma Kingeleko

Batu bapisuka mu mambu ma Kibibila bankikinina ti dizina di Nzambi, didi mu Tetragrama (יהוה), dimmonika 7.000 di zikhumbu mu Masonoko matheti ma Kiebeleo. Vayi bawombo bankikininanga ti dizina beni disa ba ko mu Masonoko matheti ma Kingeleko. Diawu, nduka Bibibila bioso bidi mu thangu ayiyi mu kiphutu, basadilanga ko dizina Jeová mu Masonoko ma Kingeleko. Kheti bo bansekula matangu ma Masonoko ma Kiebeleo, vo vaba Tetragrama minsekudi bamvingisanga vana dizina di Nzambi mu thangununu ayiyi: “Mfumu”.

Tsekudulu yi Nza Yimona yi Kibibila Kinlongo yisa landakana ko kikhulu akikio ki kubotula dizina di Nzambi. Vayi kiawu kinsadila dizina Yave mu 237 di zikhumbu mu Masonoko ma Kingeleko. Bo babaka makani amomo, minsekudi batadila mambu amama mankinza: (1) Masonoko ma Kingeleko mo tuidi bubu, masi ko mawu matheti. Nduka zikopia zioso zio tuidi bubu, basekula ziawu kuvioka zisekulu wadi bo bamana kusonika Masonoko matheti. (2) Mu thangu yinani batu baba vanganga zikopia bavingisa vama vaba Tetragrama ayi batula vana Kyʹri·os, kikuma mu Kingeleko kinsundula “Mfumu.” Bankaka baba kopianga masonoko maba thangununu ayoyo.

Dingumba divanga Tsekudulu yi Nza Yimona yi Kibibila, babaka bivisa bimmonisa ti baba sadilanga Tetragrama mu Masonoko ma Kingeleko matheti. Babakila bivisa beni mu kutadila mambu amama:

• Mu zikopia zi Masonoko ma Kiebeleo baba sadilanga mu bilumbu bi Yesu ayi bi bapostolo, Tetragrama yiba mu matangu moso. Mu thangu yikhulu, mua nkadu to di batu baba findanga ziphaka mu mawu. Bo bayiza bakula zikopia zi Masonoko ma Kiebeleo ku ndeku Qumran, zio basonika mu sekulu yitheti T.K, vabasa bue tombulu ko kuba divuda mu mawu.

• Mu bilumbu bi Yesu ayu bi bapostolo, Tetragrama mvandi yiba mu Masonoko ma Kiebeleo mo basekula mu mbembu yi Kingeleko. Mu zisekulu ziwombo batu bapisuka mu mambu ma Kibibila baba yindulanga ti Tetragrama yisa ba ko mu Septuaginta grega tsekudulu yi Masonoko ma Kiebeleo. Vayi mu sekulu-20, bamona mua minkanda mi Septuaginta grega mio baba sadilanga mu bilumbu bi Yesu ayi mio batu balonguka beni bayiza tona kufiongunina. Mu minkanda beni muba musonama dizina di Nzambi mu phila yi Kiebeleo. Diawu, mu bilumbu bi Yesu dizina di Nzambi diaba monikanga mu zikopia zi Masonoko ma Kingeleko. Vayi mu sekulu 4 T.K, masonoko mamfunu ma Septuaginta grega, mvandi Códice Vaticano ayi Códice Sinaítico, muisa bue ba ko dizina di Nzambi mu zibuku zi Ngenesi nati Malaki (vayi dizina di Nzambi diba mu masonoko matheti). Diawu tuisinkuituka ko kuzaba ti Masonoko ma Kingeleko tuidi bubu, muisi ko dizina di Nzambi.

  Yesu wutuba mu lufiatu: “Minu yiyizila mu dizina di Tat’ami.” Nandi mvandi wutuba ti, mambu moso kavanga wuvangila mawu mu “dizina di Tat’ami”

• Masonoko ma Kiebeleo mammonisa ti Yesu waba sadilanga dizina di Nzambi khumbu ziwombo ayi wuzabikisa diawu kuidi bankaka. (Yoane 17:6, 11, 12, 26) Mu nsambu kavanga nandi wutuba: “Yizabikisa dizina diaku kuidi batu wuphana mu nza.” Mvandi wu bue tuba ti “yala tatamana kuzabikisa dizina diaku kuidi bankaka.”— Yoane 5:43; 10:25.

• Mu kumona ti mu thuadusulu yi phevi yinlongo bayiza bundikisa Masonoko ma Kiebeleo na Masonoko ma Kingeleko, ayi mu kumona ti dizina di Yave disa ba ko muawu, diawu tulenda tuba ti mambu amomo masi ko tsundu. Mu sekulu yitheti T.K, apostolo Tiagu wukamba kuidi bakulutu ku Yelusalemi: “Simeau masudikisa buboti phila Nzambi mu khumbu yitheti kavutudila thalu’andi kuidi batu mu nza, muingi kasola va khati’awu batu bafueti ba mu dikabu dinnata dizina diandi.” (Mavanga 15:14) Vasa ba ko tsundu Tiagu kutuba mambu amomo boti mu sekulu yitheti batu basa zaba ko ayi babasa sadilanga ko dizina di Nzambi.

• Mu Masonoko ma Kingeleko bansadila dizina di Nzambi mu phila yikhufi. Mu Nzaikusu 19:1, 3, 4, 6, dizina di Nzambi didi mu khati kikuma “Aleluia.” Kikuma akiokio kiyizila mu Kiebeleo kinsundula “Zitisanu Yah.” “Yah” yidi phila yikhufu yi dizina Yave. Mazina mawombo madi mu Masonoko ma Kingeleko mayizila mu dizina di Nzambi. Bukiedika zibuku ziwombo zilufiatu zinsudikisa ti dizina di Yesu dinsundula “Yave widi mvukisi.”

• Masonoko ma basi Yuda mammonisa ti baklistu ba basi Yuda, baba sadilanga dizina di Nzambi mu masonoko mawu. Tosefta, muidi minsiku miwombo basonika mu mvu 300 T.K, yintubila mambu amama matedi masonoko ma baklistu baba vikanga mu kisabala: “Zibuku zintubila matedi Yesu voti zi minim [ḿba bansundula baklistu ba basi Yuda] zimbeni ziawu baba ku zivikanga ku mbazu. Vayi baba vikanga ziawu va kibuangu vo ziba, va kimueka na zireferência zi dizina di Nzambi.” Mu kutadila buku ayoyo, nlongisi mueka bantedilanga Yosé musi Ngalili no wuzinga mu sekulu yimmuadi T.K, wutuba ti mu bilumbu binkaka bi sabala, “bafueti kakuna mawu [mansundula masonoko ma kingeleko] madi dizina di Nzambi ayi kulunda mawu. Bosi kuvika binsobila ku mbazu.”

• Batu bankaka bapisuka mu mambu ma Kibibila, bankikinina ti ḿba dizina di Nzambi diaba monikanga mu matangu ma Kiebeleo madi mu Masonoko ma Kingeleko. Tsielu yidi ntu diambu “O Tetragrama no Novo Testamento,” mu Dicionário Bíblico Anchor yintuba mambu amama: “Vadi bivisa bimmonisa ti Tetragrama, dizina di Nzambi, Yahweh, dimmonika mu Novo Testamento mu mua matangu voti mu matangu moso bo basonika Masonoko ma Kiebeleo.” Ayi George mutu wupisuka mu mambu ma Kibibila wutuba: “Mu kumona ti baba tatamananga kusonika Tetragrama mu zikopia zi Kibibila mu masonoko ma Kiebeleo [Septuaginta] mo baba sadilanga mu binganga bikhulu, diawu tulenda kikinina ti batu basonika Masonoko ma Kingeleko bo bantubila matangu beni, baba bikanga Tetragrama mu matangu ma Kibibila.”

• Batu bawombo basekula Kibibila badi beni bazabakana, basadila dizina di Nzambi bo basekula Masonoko ma Kingeleko. Bankaka mu bawu bavanga mawu ava tusekula Tsekudulu yi Nza Yimona. Tuentubila batu beni ayi zitsekudulu bawu bavanga: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, de Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, de Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, de George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, de W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, de J.W.C. Wand, bispo de Londres (1946). Kubotula kuandi zitsekudulu aziozio, mu tsekudulu yimueka mu espanhol yi sekulu 20, nsekudi bantedilanga Pablo Besson wusadila dizina “Jehová” mu Luka 2:15 ayi Yuda 14, nandi wutula 100 di zinota zimmonisa dizina di Nzambi mu tsekudulu kavanga. Ava bavanga zitsekudulu aziozio, zitsekudulu zinkaka zi Masonoko ma Kingeleko, zisekulu mu sekulu 16 ziaba sadilanga Tetragrama mu matangu mawombo. Mu mbembu yi alemão kuandi to, dizina Yave voti tsekudulu yi Kiebeleo, “Yahweh”) basadila diawu mu 11 di zitsekudulu zi Masonoko ma Kingeleko. Ayi minsekudi minna minkaka babuela dizina Yave mu ziparênte vantuala thangununu “Mfumu.” Mvandi kuvioka 70 di zitsekudulu zi alemão basadila dizina di Nzambi mu zinota voti mu zicomentário.

  Mu kiphutu, O Evangelho Segundo S. Mateus, yi mpelu Santanna (1909), yinsadila mvandi dizina di Nzambi. Vayi mu mimvu amimi tsekudulu yi Kibibila mu mbembu yi Frances bantedilanga Bible de Chouraqui (1985), yo basekula mu kiphutu kuidi Leneide Duarte ayi Leila Duarte (1996 ayi 1997), mvandi yinsadila Tetragrama mu Masonoko ma Kingeleko.

• Zitsekudulu zi Kibibila mu kuvioka khama di zimbembu, muidi dizina di Nzambi mu Masonoko ma Kingeleko. Zimbembu ziwombo bankolukanga ku Africa, ameríndios, azia, europa ayi zi ilhas do Pacífico, bansadilanga beni dizina di Nzambi. (Tala mambu madi va tsielu 1742 ayi 1743.) Minsekudi bavanga zitsekudulu ziozio zi Kibibila babaka makani ma kusadila dizina di Nzambi mu Bibibila bio tuma tubila kumbusa. Mua ndambu di zitsekudulu beni zi Masonoko ma Kingeleko, basekulizi ziawu mu mimvu amimi, dedi Kibibila mu mbembu rotumano (1999), kinsadila dizina “Jihova” 51 di zikhumbu mu 48 di matangu, ayi tsekudulu mu mbembu bataque (Toba) yi (1989) bankolukanga ku Indonésia, yinsadila dizina “Jahowa” 110 di zikhumbu.

Bukiedika, vadi bibila bingolo bi tuvanga kuvutula dizina Yave mu Masonoko ma Kingeleko. Mawu minsekudi basekula Tsekudulu yi Nza Yimona bavanga. Bawu bankinzikanga beni dizina di Nzambi, ayi badi boma kubotula diawu va kibuangu diba mu masonoko matheti.—Nzaikusu 22:18, 19.