1
Lá Dios lu Escrituras Hebreoarameas
Modo gucuá lá Dios lu diidxaʼ hebreu ante cheʼ ca judíu de esclavu Babilonia
Modo gucuá lá Dios lu diidxaʼ hebreu biree si ca judíu de esclavu Babilonia
Lu Escrituras Hebreoarameas o Viejo Testamento zeeda lá Dios biaʼ 7,000 biaje ne ricané ni guidapaʼ consonante riʼ lu diidxaʼ hebreu: יהוה, ne rábicabe ni Tetragrámaton. Lu Traducción del Nuevo Mundo rutiixhicabe guidapaʼ letra riʼ casi «Jehová», ne lu diidxazá ricá ni Jiobá. Ne ndiʼ nga lá ni jma rieeteʼ lu Biblia. Ora bizeeteʼ ca binni bicaa Biblia de Dios biquiiñecaʼ stale título ne xcaadxi diidxaʼ casi ni jma nandxóʼ, ni jma risaca ne Señor. Peru ora guníʼcabe lapeʼ Dios la? biquiiñecabe Tetragrámaton.
Jiobá peʼ biluíʼ ca hombre bicaa Biblia iquiiñecaʼ labe lu Stiidxabe. Casi profeta Joel gúdxibe laa gucaa ca diidxaʼ riʼ: «Guiráʼ cani guiníʼ lá Jiobá ora guinábacaʼ laabe gacanebe laacaʼ, zalacaʼ». Ne zaqueca gúdxibe salmista riʼ gucaa: «Ti ganna binni lii, ni laluʼ Jiobá, lii si nga ni nuu jma luguiáʼ lu guidubi naca guidxilayú» (Joel 2:32; Salmo 83:18). Lá Dios zeeda ni lu Salmos biaʼ 700 biaje, ti libru ra zeeda caadxi poema ne canción ni biʼndaʼ ca xpinni Dios. Yanna, xiñee cadi zeeda lá Dios lu stale Biblia ni huatiixhicabe yaʼ. Ne xiñee lu Traducción del Nuevo Mundo rucaacabe Jehová para guiníʼcabe lá Dios yaʼ. Xi riníʼ lá ca yaʼ.
Lu ca guiʼchiʼ ni rábicabe Rollos del mar Muerto zeeda ti ndaa libru stiʼ Salmos ni gucuá galaa de primé siglu. Textu riʼ gucuá ni né ca letra ni biquiiñecabe lu diidxaʼ hebreu biree si ca judíu de esclavu Babilonia. Rihuinni dxichi gunáʼ nga Tetragrámaton, purtiʼ zeeda ni stale biaje né ca letra hebreu ni biquiiñecabe ante cheʼ ca judíu de esclavu
Xiñee cadi zeeda lá Dios lu stale Biblia huatiixhicabe. Gadxé gadxé razón rudiicabe. 1) Nuu tu na cadi caquiiñeʼ Dios ni jma nandxóʼ gapa lá. 2) Xcaadxi la? zándaca qué ninacaʼ nucaacaʼ labe ti cadi málasi guluiʼcaʼ qué gápacaʼ respetu ni casi riníʼ ique ca judíu. 3) Ne nuu tu na cumu qué gánnanu ximódopeʼ guníʼcabe lá Dios dxiqué la? jma galán iquiiñecaʼ título casi Señor o Dios. Peru nin tobi de ca razón rudiicabe ca cadi biaʼsi cani. Guidúʼyanu xiñee.
Primé la? ca binni ni na cadi caquiiñeʼ gapa Dios lá, qué gánnacaʼ pa zeeda lá Dios lu caadxi manuscritu yooxhoʼ, ne nuu de laacani gucuá cani ante gueeda Cristu. Casi maʼ bizéʼtenu que, Dios nga biluíʼ laacabe gucaacabe lá lu Stiidxaʼ biaʼ 7,000 biaje. Nga rusihuinni racaláʼdxibe gánnanu tu labe ne guininu ni.
Guiropa la? ca traductor ni zinanda ca costumbre stiʼ ca judíu ne qué rinacaʼ gucaacaʼ lá Dios, qué gánnacaʼ ti cosa nabé risaca. Neca caadxi judíu ni biʼniʼ copia stiʼ Biblia qué ninacaʼ niniʼcaʼ lá Dios la? bicaacani lu ca copia bíʼnicaʼ. Gaxha de mar Muerto, guidxi Qumrán, huadxélacabe caadxi rollo yooxhoʼ ra zeeda lá Dios stale biaje. Caadxi traductor, lugar de nucaacaʼ lá Jiobá bicaacaʼ SEÑOR né letra mayúscula ti guluiʼcaʼ raqué nga cá lá Dios lu ca primé guiʼchiʼ gucuá Biblia. Yanna, pa nánnacabe stale biaje zeeda lá Dios lu Biblia, xiñee bichaacabe ni o guleecabe ni yaʼ. Tu bidii derechu laacabe para cueecabe lá Dios lu Stiidxaʼ yaʼ.
Ne guionna la? cani na cadi jneza guininu lá Dios purtiʼ qué gánnanu ximódopeʼ guníʼcabe ni dxiqué la? riniʼcaʼ lá Jesús. Peru yanna riʼ maʼ huaxiéʼ si tu riníʼ lá Jesús casi guníʼcabe ni lu primé siglu que. Ca xpinni Cristu ni guníʼ diidxaʼ hebreu zándaca gúnicaʼ «Yeshúa». Ne título Cristu (o Mesías) guníʼcabe ni «Maschíaj». Ca xpinni Cristu ni guníʼ griegu gúdxicaʼ laabe «Iēsóus Kjristós», ne cani guníʼ latín la? «Iesus Christus». Dios nga gudxi ca hombre ni bicaa Biblia que ximodo naquiiñeʼ gucaacaʼ lá Jesús lu diidxaʼ griegu. Qué nucaacabe ni modo guníʼ binni ni lu diidxaʼ hebreu. Zacagá nga biʼniʼ comité de Traducción de la Biblia del Nuevo Mundo, laacabe biiyacabe jma jneza gucaacabe lá Jiobá neca cadi zacapeʼ nga guníʼ binni ni lu diidxaʼ hebreu dxiqué.
Xiñee Traducción del Nuevo Mundo riquiiñeʼ Jehová para guiníʼ lá Dios. Lu diidxazá, guidapaʼ letra ni zeeda lu Tetragrámaton (יהוה) ca nga ca consonante riʼ: YHWH (laaca ricá ni sicaríʼ: YHVH o JHVH). Xiñee qué gapa Tetragrámaton vocal yaʼ. Purtiʼ lu diidxaʼ hebreu ni guníʼcabe dxiqué consonante si nga rucaacabe. Yanna, ximodo gunna binni xi vocal iquiiñeʼ ora guʼndaʼ ca diidxaʼ riʼ yaʼ. Purtiʼ maca biaacabe xi vocal guiníʼcabe ora maʼ cayuundacabe.
Gudiʼdiʼ biaʼ ti mil iza de gucuá Esrituras Hebreorameas, caadxi judíu ni nabé biindaʼ biyúbicaʼ modo gacanecaʼ binni guʼndaʼ diidxaʼ hebreu. Guluucabe puntu o signu lade ca diidxaʼ que ti ganna binni xi vocal guiniʼcaʼ ora gúʼndacaʼ. Peru dxiqué biʼniʼ cré ca judíu que cadi jneza guiníʼ binni lá Dios, ngue runi biquiiñecabe xcaadxi título lugar de niníʼcabe lá Dios. Zándaca ora biʼniʼ copiárcabe Tetragrámaton que biguuchacabe ca vocal ni riquiiñecabe para ca título riʼ lade guidapaʼ consonante ni ricané lá Dios. Nga runi, neca bicaacabe ca puntuhuiiniʼ riʼ lu ca manuscritu yooxhoʼ que la? qué zanda gacanécani laanu gánnanu ximódopeʼ guníʼcabe lá Dios lu diidxaʼ hebreu. Nuu tu na guníʼcabe labe «Yahweh» (o «Yahvé»), ne xcaadxi na maʼ gadxé modo guníʼcabe ni. Lu ca guiʼchiʼ ni rábicabe Rollos del mar Muerto zeeda ti ndaa libru stiʼ Levítico ni cá lu diidxaʼ griegu ra bicaacabe modo guníʼcabe lá Dios: «Iao». Xcaadxi griegu ni bicaa lu diidxaʼ ca nacaʼ guníʼcabe lá Dios «Iaé», «Iabé» o «Iaoué». Yanna, cumu qué gánnanu ximódopeʼ guníʼcabe lá Dios lu diidxaʼ hebreu dxiqué la? qué zanda guininu ximódopeʼ naquiiñeʼ guiníʼ binni ni (Génesis 13:4; Éxodo 3:15). Ni nánnanu nga stale biaje guníʼ Dios tu láʼ ora guniʼné ca xpinni, ne laacaʼ guniʼcaʼ labe ora biʼniʼ orarcaʼ laabe ne ora guniʼcaʼ de laabe nezalú xcaadxi binni (Éxodo 6:2; 1 Reyes 8:23; Salmo 99:9).
Yanna, xiñee Traducción del Nuevo Mundo riquiiñeʼ Jehová para guiníʼ lá Dios yaʼ. Purtiʼ maʼ stale siglu riquiiñecabe ni zacá lu diidxastiá. Guidúʼyanu xiñee.
Modo zeeda lá Dios lu Génesis 15:2 lu traducción stiʼ Pentateuco ni biʼniʼ William Tyndale lu iza 1530
Primé traducción ni bíʼnicabe diidxastiá ra zeeda lá Dios nga lu Salmos stiʼ Juan de Valdés ne zándaca bicaabe ni lu iza 1537. Laabe bicaabe lá Dios sicaríʼ: Iehova. Ra zidiʼdiʼ iza, chaahuidugá bichaa diidxastiá modo rucaa ca diidxaʼ riquiiñeʼ, ngue runi laaca bidxaa modo ricá lá Dios. Guzéʼtenu chupa chonna ejemplu. Lu iza 1661, biʼniʼ Bernardino de Rebolledo ti traducción stiʼ ca Salmos ne bicaa lá Dios sicaríʼ: Jehova. Biblia stiʼ Scío de San Miguel, ni guca traducir lu iza 1791, bicaa Iehováh lu ca nota stiʼ. Ne Biblia stiʼ Torres Amat de 1824 bicaa Jehovah, ne Reina-Valera de 1862 bicaa lá Dios sicaríʼ: Jehová. Lu xcaadxi diidxaʼ laaca zacagá huacaacabe lá Dios maʼ raca stale siglu. Ti ejemplu de laani zeeda lu traducción stiʼ Pentateuco ni biʼniʼ William Tyndale lu iza 1530 ne raqué bicaabe Iehouah. Laani nga primé Biblia ni bitiixhicabe lu diidxaʼ inglés ra zeeda lá Dios.
Joseph Bryant Rotherham, ti biblista ni nabé runi respetárcabe, bicaa ca libru Studies in the Psalms (ni cusiene de Salmos) lu iza 1911. Lu ca libru ca bicaabe lá Dios Jehovah lugar de nucaabe Yahweh, purtiʼ nabe nga nga «ni jma runibiáʼ ca binni ruundaʼ Biblia» ne laani nga ni jma jneza para binni. Alexander Kirkpatrick, ti hombre ni nabé runibiáʼ diidxaʼ hebreu, guníʼ lu iza 1930 casi guníʼ Rotherham de modo rucaacabe lá Dios lu diidxaʼ inglés: Jehovah. Laabe guniʼbe sicaríʼ: «Stale de ca hombre ni ruundaʼ de gramática nacaʼ naquiiñeʼ guiníʼcabe lá Dios “Yahveh” o “Yahaveh”; peru zándaca JEHOVAH nga lá ni jma maʼ gucuaa xcu lu diidxaʼ inglés. Ne ni jma risaca nga cadi modo riníʼ binni ni, sínuque gánnacaʼ ti Lá ni, ne cadi ti título ni casi Señor». Zacagá cusiene Diccionario Manual Bíblico, ni gucuá diidxastiá: «Jehová nga lá Dios ni maʼ biaana purtiʼ nga nga ni jma rucaacabe» lu caadxi Biblia ni jma runibiáʼ binni.
Tetragrámaton, YHWH: «Laabe nga ni runi ni gueeda gaca»
Verbo HWH: «gueeda gaca»
Xi riníʼ lá Jehová, o Jiobá. Lá Jiobá zeeda ni de ti verbo lu diidxaʼ hebreu ni riníʼ «gueeda gaca». Caadxi binni ni nanna gusiene diidxaʼ hebreu riniʼcaʼ zeeda gaca diidxaʼ riʼ ti verbo causativo. Ximodo nga yaʼ. Verbo causativo riʼ la? riquiiñeʼ ni ora maʼ caníʼcabe de sujeto stiʼ ti verbo. Xi runi sujeto riʼ yaʼ. Rucaani tuuxa guni xiixa o rucaani xiixa cosa guni ni na verbo ca. Nga runi, Comité de Traducción de la Biblia del Nuevo Mundo nacaʼ ni riníʼ lá Dios nga «Laabe nga ni runi ni gueeda gaca». Ca binni ni ruundaʼ de tema riʼ gadxé gadxé ni riniʼcaʼ, nga runi qué zanda guininu ximódopeʼ nga lá Dios. Peru ni biʼniʼ Comité de Traducción ca biaʼsi ni, purtiʼ Jiobá bizáʼ guiráʼ ni nuu ne rúnibe guiráʼ ni quixhe íquebe. Universu ni runibiaʼnu ne guiráʼ cani nuu xpiaaniʼ —casi binni, o ángel—, guyáʼ cani ne nuu cani, purtiʼ Dios nga gudixhe gaca cani. Ne laaca cayúnirube dxiiñaʼ para gaca ni racaláʼdxibe ne guiráʼ ni naguixhe íquebe gúnibe.
Yanna, ximodo zanda guiénenu ca diidxaʼ ni zeeda lu Éxodo 3:14 yaʼ. Laca Dios caníʼ de laa sicaríʼ: «Naa zeeda gacaʼ ni gueeda gacaʼ» (o, casi cá lu nota, «Naa zeeda gacaʼ ni gacalaʼdxeʼ»). Verbo hebreu ni biquiiñeʼ lu textu ca zeeda gaca ni casi verbo ni biquiiñeʼ para lá Dios. Peru ca diidxaʼ riʼ qué rugaanda cani para gusiene chaahuiʼ cani ximódopeʼ lá Dios. Laacani racanécani laanu gánnanu caadxi de laabe, casi reeda gácabe intiica ni caquiiñeʼ para gaca ni maʼ gudixhe íquebe gaca. Peru cadi caníʼsini de ni zanda gueeda gaca Jiobá, laaca caniʼni zanda iquiiñebe guiráʼ ni bizaʼbe para guni o gueeda gaca intiica cosa ni caquiiñebe ti gaca ni naguixhe íquebe.