BIBLIOTECA NI NUU LU INTERNET Watchtower
Watchtower
BIBLIOTECA NI NUU LU INTERNET
diidxazá
  • BIBLIA
  • PUBLICACIÓN
  • REUNIÓN
  • w08 15/12 yaza 21-22
  • Cani bicaa binni dxiqué ne ni cá lu Biblia

Gastiʼ nin ti videu de ca ni guliluʼ riʼ.

Bitiidilaʼdxiʼ, guyuu ti error ora cayaca cargar videu riʼ.

  • Cani bicaa binni dxiqué ne ni cá lu Biblia
  • Torre stiʼ ni rapa ni caníʼ de Reinu stiʼ Jiobá 2008
  • Subtítulo
  • Maʼ xadxí nuu cani bicaacabe ca
  • Ni ruzeeteʼ historia ngaca ruzeeteʼ Biblia
  • Zeeda lá binni ni ruzeeteʼ Biblia lu xquichiʼ ca asiriu ne ca babilonio
Torre stiʼ ni rapa ni caníʼ de Reinu stiʼ Jiobá 2008
w08 15/12 yaza 21-22

Cani bicaa binni dxiqué ne ni cá lu Biblia

DESPUÉ de bichaa Jiobá diidxaʼ ni riníʼ ca binni de guidxi Babel que, guyuu stale modo bicaa binni. Ne tobi de laacani nga ni rábicabe cuneiforme. Ca binni de Mesopotamia, casi ca sumeriu, ca babilonio ne xcaadxi guidxi stini nga cani bizulú bicaa zacá. Diidxaʼ cuneiforme ca zeedani de chupa diidxaʼ latín ne riniʼni «xiixa ni zeeda gaca casi ti cuña» ne zacá rábicabe ni pur ca triángulo ni bicaacabe ne punzón lu arcilla ni caʼruʼ guibidxi.

Ca arqueólogo ca maʼ huadxélacaʼ caadxi tablahuiiniʼ ra cá lá caadxi binni ne caadxi cosa ni bizaaca dxiqué ni laaca ruzeeteʼ Biblia. Nga runi, galán gúʼyanu xi nánnanu de modo bicaa binni dxiqué ne ximodo rusihuinni cani bidxélacabe que biáʼsipeʼ ni cá lu Biblia.

Maʼ xadxí nuu cani bicaacabe ca

Cani ruundaʼ de modo bicaa ca binni dxiqué nacaʼ biquiiñeʼ ca binni de Mesopotamia dibuju para gusiénecaʼ xiixa ni racaláʼdxicaʼ ganna binni. Casi para guiníʼcabe diidxaʼ yuze biquiiñecabe dibuju stiʼ ti ique yuze. Peru cumu guyuu xcaadxi cosa ni maʼ qué ñanda nusiénecabe ne dibuju la? ngue runi biyúbicabe modo gucaacabe ni racaláʼdxicabe. Ti libru ni láʼ NIV Archaeological Study Bible na: «Ca signu que bizulú biquiiñecabe cani casi sílaba ne bichaagacabe cani para gunda bizáʼcabe diidxaʼ». Despué bizáʼcabe 200 signu para gunda «bicaacabe stiidxacabe módopeʼ naquiiñeʼ guicani».

Para dxi bibani Abrahán, lu iza 2000 ante de ca dxi stiʼ Jesús, jma maʼ gúpacabe stale modo para bicaacabe stiidxacabe. Ne chupa gayuaa iza despué, biaʼ quince diidxaʼ riníʼ binni bizulú biquiiñecaʼ ca signu ni biquiiñeʼ ca binni que. Pur cani huadxela ca arqueólogo ca, stale de ni bicaa ca binni que bíʼnicabe cani lu tablahuiiniʼ de arcilla. Lu ti gayuaa cincuenta iza ni maʼ gudídinu ca, maʼ huadxélacabe stale tabla de arcilla ndaaniʼ guidxi Ur, Uruk, Babilonia, Nimrud, Nippur, Asur, Nínive, Mari, Ebla, Ugarit ne Amarna. Revista Archaeology Odyssey na: «Ca binni ni nanna de ca signu ca nacaʼ maʼ huadxela biaʼ tobi o chupa millón de tablahuiiniʼ ca, ne guiráʼ iza ridxela biaʼ 25,000 de laacani».

Peru cadi caquiiñeʼ si guidxélacabe cani, sínuque laaca naquiiñeʼ gutiixhicabe cani ti gánnacabe xi cá lúcani. Ne cumu naroʼbaʼ dxiiñaʼ ca la? nga runi ca binni ni nanna stale ni nuu lu guidubi naca Guidxilayú nga runi cani. Ne caadxi binni nacaʼ «huaxieʼruʼ de ca tablahuiiniʼ ni huadxela ca huayuundacabe».

Ximodo gúnnacabe xi cá lu ca tablahuiiniʼ que yaʼ. Gúnnacabe xi cá lúcani ra bidxélacabe xcaadxi tablahuiiniʼ. Lúcani zeeda chupa chonna diidxaʼ ni guníʼ binni dxiqué ne laaca ngaca nga cá lu ca tablahuiiniʼ ni maca bidxélacabe que. Ca binni ruundaʼ modo bibani binni dxiqué, bidiicaʼ cuenta stale biaje rieeteʼ xiixa diidxaʼ casi: lá tuuxa, modo gúdxicabe caadxi binni, padé za tuuxa ni biʼniʼ mandar ne ca diidxaʼ ni biquiiñecabe para bisisácabe tuuxa.

Lu iza 1850 gunda biénecabe diidxaʼ acadio, ni guníʼ ca binni de Asiria ne Babilonia dxiqué. Encyclopædia Britannica cusiene: «Dxi biénecabe xiná ca signu ni biquiiñecabe lu diidxaʼ acadio gunda biénecabe xiná xcaadxi signu ni biquiiñeʼ xcaadxi diidxaʼ». Yanna, xiñee cuchaaganu cani bicaa ca binni dxiqué ne cani cá lu Biblia.

Ni ruzeeteʼ historia ngaca ruzeeteʼ Biblia

Biblia na biʼniʼ mandar ca rey stiʼ ca cananeu guidxi Jerusalén ante guni ganar David laacabe para guiaanané guidxi ca, ne zándaca guca nga lu iza 1070 ante de ca dxi stiʼ Jesús (Jos. 10:1; 2 Sam. 5:4-9). Yanna, ca hombre ni nanna stale de historia nacaʼ cadi dxandíʼ diʼ guca nga. Peru, lu iza 1887, ti gunaa runi dxiiñaʼ lu layú bidxela ti tablahuiiniʼ de arcilla ndaaniʼ guidxi Amarna (Egipto). Despué bidxélacabe 380 tablahuiiniʼ ca lugar que ne laacani zeeda gácacani caadxi carta ni biseendasaa ca rey cananeu ne ca rey stiʼ Egipto: Amenhotep III ne Akhenatón. Lade ca tablahuiiniʼ ni bidxélacabe que biree xhoopaʼ carta stiʼ Abdi-Heba, ti binni ni biʼniʼ mandar Jerusalén.

Revista Biblical Archaeology Review na: «Zándaca naca Jerusalén ti reinu nahuiiniʼ, purtiʼ ca tablahuiiniʼ ni bidxélacabe Amarna que caníʼcani naca Jerusalén ti guidxi naroʼbaʼ ne cadi ti ranchu ne Abdi-Heba naca ti binni ni runi mandar ndaaniʼ ni. Ne laabe nápabe ti yoo naroʼbaʼ ne galán, ne laaca nápabe 50 soldadu egipciu ni cayapa lídxibe». Revista ca bisiéneruʼ: «Pur ca carta ni bidxélacabe Amarna que, zanda guni crenu guyuu ti guidxi naroʼbaʼ dxiqué».

Zeeda lá binni ni ruzeeteʼ Biblia lu xquichiʼ ca asiriu ne ca babilonio

Ca binni de Asiria ne despué ca binni de Babilonia, bicaacaʼ guiráʼ ni bizaacacaʼ biaʼ dxi biʼniʼ mandarcaʼ lu tablahuiiniʼ de arcilla, ne lu cani rábicabe cilindros, prismas ne monumentos. Ngue runi, dxi gunna ca binni ni ruundaʼ de modo bicaa ca binni dxiqué xi cá lu cani bidxélacabe que, ni gucuá lu diidxaʼ acadio, bidiicabe cuenta zeeda caadxi lá ni laaca zeeda lu Biblia lúcani.

Libru The Bible in the British Museum na: «Doctor Samuel Birch bidii ti libana lu iza 1870, ne bidiibe ni nezalú ti grupu de binni ni láʼ Sociedad de Arqueología Bíblica ni nacubi biasastí. Laabe nabe zeeda [lu guiráʼ cani bidxela que lá caadxi] rey hebreu casi Omrí, Acab, Jehú, Azarías [...], Menahem, Péqah, Hosea, Ezequías ne Manasés, ne lá ca rey asiriu Tiglat-piléser [III] [...], Sargón, Senaquerib, Esar-hadón ne Asurbanipal, [...] ne lá ca rey siriu casi Benhadad, Hazael ne Rezín».

Libru ni láʼ The Bible and Radiocarbon Dating ruchaagani ca historia stiʼ Isarel ne Judá ni ruzeeteʼ Biblia ne cani cá lu cani bidxela que. Xi biiyabe ora bichaagabe cani yaʼ. «Lu cani bidxélacabe riʼ zeeda lá quince o dieciséis rey ni guyuu Judá ne Israel, ca lá ne ca fecha ni zeeda lu cani bidxélacabe que zacapeʼ zeeda lu [primero ne segundo de] Reyes. Guiráʼ ca rey ni cayeeteʼ lu cani bidxélacabe que zeeda cani lu Biblia.»

Lu iza 1879 bidxela Cilindro de Ciro ra cá modo bicaa binni dxiqué ne laani nabé runibiáʼ binni ni. Luni cá, gucuaa si Ciro Babilonia lu iza 539 ante de ca dxi stiʼ Jesús, ne bidiibe lugar guibiguetaʼ ca binni ni nuu de esclavu raqué ndaaniʼ xquídxicaʼ, ne lade ca binni ni bibiguetaʼ xquidxi que nuu ca judíu (Esd. 1:1-4). Stale hombre ni nanna de historia ni bibani lu siglu XIX guniʼcaʼ cadi dxandíʼ diʼ historia ni ruzeeteʼ Biblia de ni biʼniʼ Ciro que. Peru guiráʼ ni huadxélacabe, casi Cilindro de Ciro, caníʼcani de tiempu biʼniʼ mandar guidxi Persia ne laacani rusihuínnicani biáʼsipeʼ nga ni cá lu Biblia.

Lu iza 1883 ndaaniʼ guidxi Nippur, ti guidxi ni nuu gaxha de Babilonia, bidxélacabe jma de gadxe gayuaa textu ni bicaa binni ne signu. Lúcani cá 2,500 lá binni ne lade cani cayeeteʼ lá 70 judíu. Ti hombre ni ruundaʼ de historia ni láʼ Edwin Yamauchi na: lá ca binni ni cayeeteʼ lu cani bidxela que zeeda «ca binni ni guyuu lu ti contratu, ni biʼniʼ dxiiñaʼ de agente, binni ni guyé de testigu, ni biʼniʼ dxiiñaʼ ra ruquíxecabe impuestu ne binni ni biʼniʼ dxiiñaʼ ra palaciu». Pur guiráʼ cani huadxela ca, rihuinni guyuu caadxi judíu ni qué nusaana de ñuni xhiiñaʼ gaxha de guidxi Babilonia bireesicaʼ de esclavu. Laacani rusihuínnicani ni maca guníʼ cani riguixhená stiʼ Dios, purtiʼ laacaʼ guniʼcaʼ zabiguetaʼ ca judíu ni guyuu de esclavu ndaaniʼ guidxi Asiria ne Babilonia que ndaaniʼ xquídxicaʼ, peru ziuu de laacabe qué zabiguetaʼ (Isa. 10:21, 22).

Ca binni ni bibani ti mil iza ante de ca dxi stiʼ Jesús biquiiñecaʼ signu ne letra para gunda bicaacaʼ stiidxacaʼ. Despué, ca binni de guidxi Asiria ne Babilonia maʼ qué niquiiñecaʼ signu para nucaacaʼ ne bizulú biquiiñecaʼ letra.

Ndaaniʼ ca museu ca nuuruʼ gayuaa mil de tablahuiiniʼ ni caʼruʼ gánnacabe xi cá lu. Peru lu cani maʼ gunda biénecabe ca rihuinni biáʼsipeʼ nga ni cá lu Biblia. Ne nánnanu nuuruʼ stale cosa ni caʼruʼ guidxélacabe ni zusihuinni biáʼsipeʼ nga ni cá lu Biblia.

[Paraa gucuaacabe dibuju o foto ni zeeda lu yaza 21]

Foto ni gulee ne ni bidii Museo Británico

    Libru ne revista zapoteco del Istmo (1993-2025)
    Biteeguʼ sesión
    Bizulú sesión
    • diidxazá
    • Compartir
    • Configuración
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Modo iquiiñeʼ ni
    • Política de privacidad
    • Configuración de privacidad
    • JW.ORG
    • Bizulú sesión
    Compartir