-
Xi huayuni ciencia pur binniTorre stiʼ ni rapa 2015 | junio 1
-
-
TEMA STIʼ PORTADA | ÑEE MAʼ GUDIʼDIʼ CIENCIA LU BIBLIA LA?
Xi huayuni ciencia pur binni
Sicaríʼ cusiene ti diccionariu diidxaʼ ciencia: laani nga «guiráʼ ni nanna binni de xiixa ni guca o de xiixa cosa ni nabé bidxagayaa binni, ne gúnnacabe de laani ora biʼniʼ estudiárcabe ni ne ora biʼyaʼ chaahuicabe ni». Riquiiñeʼ stale stipa para guiziidiʼ binni cani, peru cadi guiráʼ diʼ biaje ridxela binni guiráʼ ni racalaʼdxiʼ. Ora maʼ chiguni investigar ca científicu xiixa la? nuu tiru rusaacaʼ semana, beeu o iza. Cadi guiráʼ diʼ biaje ribeendúcabe ni racaláʼdxicabe, peru maʼ bíʼnicabe stale cosa ni racané binni. Guidúʼyanu chupa ejemplu.
Biʼniʼ ti compañía de Europa ti filtru de plásticu ni qué raca feu nagueenda ni zanda iquiiñeʼ para gusiá nisa nabiidiʼ. Nabé huaquiiñeʼ ca aparatu riʼ ora guizaaca ti desastre natural, casi xu roʼ ni guca Haití lu iza 2010.
Lu espaciu ni nuu zitu de Guidxilayú riʼ, nuu jma satélite ni riquiiñeʼ para gaca ni runibiáʼ binni casi sistema de posicionamiento global (GPS). Ca soldadu si nga biquiiñeʼ ni dxiqué, peru yanna maʼ stale binni riquiiñeʼ ni purtiʼ racaneni laacaʼ gánnacaʼ paraa nuucaʼ: casi cani rusá carru, avión ne barcu, cani rié de excursión ne cani rié guuzeʼ ndaaniʼ guiʼxhiʼ. Cadi dxandíʼ rudiʼnu xquíxepeʼ ca científicu ni biʼniʼ inventar ni purtiʼ racaneni laanu chindanu ra racaláʼdxinu jma nagueenda la?
Ñee riquiiñeluʼ ti teléfono celular, ti computadora o Internet la? Ñee huayacané xiixa medicina lii guiándaluʼ la? Ñee huayeuʼ lu avión la? Pa zacá ni la? zanda guininu maʼ huaquiiñeluʼ caadxi de ca cosa galán ni huayuni ciencia pur binni. Cani bizéʼtenu riʼ rusihuínnicani huayacané ciencia para ganda guibani binni xcaadxi galán.
PA GUIDUBI MAʼ YENDÁ CIENCIA TIEMPU RIʼ
Dede nagasi cayuuyaruʼ ca científicu xiruʼ zanda gúnicaʼ, ne cada dxi tiidiʼ jma cayuni estudiar chaahuicabe guiráʼ ni nuu lu universo ne lu Guidxilayú. Ca físico nuclear cayuni estudiar chaahuicaʼ átomo para gánnacaʼ xiruʼ nuu luni, ne ca astrofísico cabeecaʼ cuenta panda mil millón de iza maʼ gudiʼdiʼ, purtiʼ racaláʼdxicaʼ gánnacaʼ ximodo bizulú universo. Pur ca estudiu ni maʼ guca stiʼ chupa chonna de ca cosa ni bizéʼtenu riʼ, stale científicu riníʼ maʼ ñuuyacaʼ Dios ni ruzeeteʼ Biblia pa ñaca dxandíʼ nuube.
Nuu científicu ne filósofo ni racalaʼdxiʼ iquiiñeʼ ciencia para gusihuinni sti cosa. Ti escritor láʼ Amir Aczel na nuucabe «iquiiñecabe ciencia para gusihuínnicabe gastiʼ Dios». Ti ejemplu ni rusihuinni zacá ni nga ni guníʼ ti físico ni nabé runibiáʼ stale binni laa lu guidubi Guidxilayú, hombre riʼ guníʼ: «Gastiʼ nin ti prueba ni gusihuinni dxandíʼ nuu ti Dios ni bizáʼ guiráʼ ni nuu lu universo ne ndiʼ nga razón ni caquiiñenu para guininu cadi dxandíʼ diʼ nuu dios». Xcaadxi riníʼ: «Pa guni crenu dxandíʼ Dios ni ruzeeteʼ Biblia nga biʼniʼ guiráʼ cosa la? zeeda gácani casi ora ñuni crenu “magia” ne naquiiñeʼ gánnanu qué runi cré ciencia pa raca milagru».a
Peru galán guinabadiidxanu: ñee maʼ bidxela ciencia modo guicabi guiráʼ ni racalaʼdxiʼ binni ganna de universo la? Coʼ xa. Nécapeʼ maʼ zitu nga dede ra maʼ yendá ciencia, nuu stale científicu ni rudii cuenta qué zanda diʼ guiénecaʼ caadxi cosa o qué ziuu dxi guiénecaʼ ni. Guidúʼyanu xi guníʼ Steven Weinberg, premio Nobel de Física: «Qué ziuu dxi gunibiáʼ chaahuinu guiráʼ xixé ni nuu». Ne sicaríʼ bicaa profesor Martin Rees, astrónomo real de Gran Bretaña: «Nuu caadxi cosa ni qué ziuu dxi guiene binni guidxilayú». Nuuruʼ stale cosa ni qué runibiáʼ chaahuinu, cásica ti célula nahuiiniʼ zaqueca universo naroʼbaʼ stinu riʼ. Raríʼ nuu caadxi ejemplu:
Dede nagasi qué ganda diʼ guiene chaahuiʼ ca biólogo xipeʼ nga rizaaca ndaaniʼ ca célula: ximodo riquiiñecani energía, ximodo rúnicani proteína ne ximodo raca dividir cani. Ndiʼ nga caadxi de ca cosa nagana ni qué ganda gusiene ciencia.
Lu intiica cosa gúninu rudiʼnu cuenta nuu ti stipa ni láʼ gravedad, peru dede nagasi nuu stale cosa ni qué randa riene binni de laani. Qué riene chaahuiʼ ca físicu ximodo rigubayú gravedad laanu ora richésanu o ximodo racaneni Beeu para cadi guiree lu órbita stiʼ ora maʼ cudii buelta Guidxilayú.
Ca cosmólogo nacaʼ qué rihuinni diʼ 95% de ni nuu lu universo ne qué gapa diʼ ca científicu ti aparatu ni ganda uguubiaʼ ni. Ribee lácabe ca cosa ni qué rihuinni sicaríʼ: materia cahui ne energía cahui. Peru, xi laacani yaʼ. Guirutiʼ qué ganna.
Ne laaca nuuruʼ stale cosa ni qué ganda gusiene ca científicu. Sicaríʼ guníʼ ti neurólogo: «Jma stale cosa nga ni qué gánnanu que cani nánnanu. Para naa la? jma galán chuulaʼdxiʼ ti científicu guiziidiʼ ne dede guidxagayaa ora ganna xiixa que gaca ti binni ni qué riuu razón».
Nga runi, pa riníʼ íqueluʼ zanda gusaana de guni crenu Dios ne gusaana de guni crenu ni rusiidiʼ Biblia purtiʼ si rábiluʼ maʼ nanna ciencia guiráʼ cosa la? bietenalaʼdxiʼ ndiʼ: caadxihuiiniʼ si cosa nga maʼ nanna ca científicu lade guiráʼ ni nuu lu universo, napa ndácabe stale aparatu naroʼbaʼ para guni investigárcabe stale cosa. Sti razón ni rusihuinni jneza ni bizéʼtenu riʼ nga ni guníʼ Encyclopedia Britannica ora cuzeeteʼ de historia stiʼ astronomía: «Maʼ gudiʼdiʼ biaʼ tapa mil iza de cayuni investigar astronomía ni nuu lu universo, peru dede nagasi cayácaruʼ nagana para guiénenu ni, cásica gúcani nagana para ca binni de Babilonia». Yanna, ñee zusaana de guinabadiidxanu xcaadxi cosa purtiʼ si qué ganda guicabi ciencia caadxi cosa ni jma nagana la?
Laadu, ca testigu stiʼ Jiobá, runi respetardu derechu napa binni para guʼyaʼ xi guni cré. Rúnidu stipa para gúnidu ni na conseju stiʼ Biblia riʼ: «Lagaca [binni riene] dede izaabi stiidxa tu» (Filipenses 4:5). Runi invitardu lii guiziidiluʼ jma ti ganda gúʼyaluʼ ximodo biaʼsi riree ni rusiidiʼ ciencia né ni zeeda lu Biblia, de racá maʼ quíxheluʼ xi guni creluʼ.
a Nuu binni maʼ qué riná guni cré ni rusiidiʼ Biblia pur ca cosa ni cadi jneza bisiidiʼ caadxi religión dxiqué, casi cani guníʼ nuu Guidxilayú riʼ galaa galaa de universo, ne yanna riʼ nuu xcaadxi ni rusiidiʼ xhoopaʼ si gubidxa de veinticuatro hora nga bizáʼ Dios guiráʼ ni nuu (biiyaʼ recuadru «Rusihuinni ciencia dxandíʼ cani zeeda lu Biblia»).
-
-
Cani qué ganda guni cienciaTorre stiʼ ni rapa 2015 | junio 1
-
-
TEMA STIʼ PORTADA | ÑEE MAʼ GUDIʼDIʼ CIENCIA LU BIBLIA LA?
Cani qué ganda guni ciencia
Yanna riʼ caree stale libru ni racalaʼdxiʼ gusihuinni jneza modo riníʼ ique caadxi binni nuu lu ti grupu ni runibiáʼcabe casi Nuevo Ateísmo. Cumu riuulaʼdxiʼ stale binni guʼndaʼ ca libru riʼ la? stale biaje rucaani laacaʼ guni debatircaʼ pur laani. Guidúʼyanu xi bicaa ti neurólogo láʼ David Eagleman ora bizeeteʼ de laacani: «Caadxi de ca binni ruundaʼ ca libru riʼ riníʼ íquecaʼ maʼ nanna ca científicu guiráʼ cosa». Peru laca laabe cusiénebe: «Científicu ni nachaʼhuiʼ la? riuulaʼdxiʼ guiziidiʼ stale cosa, ne lu historia stiʼ ciencia ridúʼndanu ximodo huadxela ca binni riʼ stale cosa ni rucaa laacaʼ guidxagayaacaʼ».
Lu ca siglu ni maʼ gudiʼdiʼ hasta nagasi, huayuu stale hombre ne gunaa ni nabé nuu xpiaaniʼ ni huadxela stale cosa risaca, ne rúnicabe ni purtiʼ racaláʼdxicabe gánnacabe ca cosa nagana ni qué ganda gusiene ciencia. Peru nuu tiru laaca rucheecabe. Guzéʼtenu ti ejemplu. Isaac Newton nga tobi de ca científicu ni jma runibiáʼ binni laa, ne bisihuinni hombre riʼ nuu ti stipa ni láʼ gravedad ni rucueeza ca planeta, ca beleguí ne ca galaxia ni nuu lu universo. Laaca biʼniʼ inventarbe ni runibiaʼnu casi cálculo, nuu ndiʼ lade matemática ne nabé riquiiñeni lu ca programa stiʼ computadora, para gaca viaje lu espaciu ne laaca riquiiñeni lu física nuclear. Peru laaca biʼniʼ cré Newton lu ni rábicabe alquimia, laani nga ti ciencia ni cadi dxandíʼ (pseudociencia). Guniʼbe zanda iquiiñeʼ ciencia riʼ para gaca plomo, o guiibaʼ oro pa iquiiñecaʼ magia ne astrología.
Jma de 1,500 iza ante gale Newton, guyuu ti astrónomo de Grecia láʼ Tolomeo. Pur cani biʼyaʼ si hombre riʼ gunda bidxela ximodo rudii ca planeta buelta ne beeda gácabe ti binni nanna guni mapa stiʼ Guidxilayú (cartógrafo). Peru laaca biʼniʼ crebe nuu Guidxilayú riʼ galaa galaa universo. Yanna guidúʼyanu xi guníʼ astrofísico Carl Sagan de Tolomeo: «Biʼniʼ cré binni nuu Guidxilayú riʼ galaa galaa universo 1,500 iza, ndiʼ rusietenalaʼdxiʼ laanu ti cosa: neca guizáʼ nuu xpiaaniʼ caadxi binni, rudiʼnu cuenta laaca rucheecabe ora gacaláʼdxicabe gusiénecabe xiixa ni nagana».
Dede nagasi cadxaagalú ca científicu guendanagana casi cani maʼ bizéʼtenu. Dxandíʼ maʼ biʼniʼ ciencia stale cosa galán pur binni, peru laaca nuu ni qué ganda gúnini. Ñee zadxiña dxi gunibiáʼ chaahuinu ne guiénenu guiráʼ ni nuu lu universo stinu riʼ la? Ti físico láʼ Paul Davies guníʼ qué zanda diʼ gacané ciencia laanu gánnanu ne guiénenu guiráʼ ni racaláʼdxinu. Ca diidxaʼ riʼ rusihuínnicani xiixa nabé risaca: qué ziuu dxi guiene chaahuinu guiráʼ ni nuu lu Guidxilayú. Nga runi, ora guiníʼ tuuxa zadxiña dxi guidxela ciencia modo guicabi guiráʼ ni racalaʼdxiʼ binni ganna la? cadi nagueendaca guni crenu laa.
Nuu caadxi cosa ni qué zanda guni ciencia pur laanu, Biblia si zanda gúnini
Sicaríʼ caníʼ Biblia de guiráʼ cosa sicarú ni maʼ bizáʼ Dios: «Ndiʼ nga ruaa ca neza stibe, ¡ne ti cosa huiiniʼ si nga ni huayunadiáganu de laabe!» (Job 26:14). Nuuruʼ stale cosa ra maʼ qué rugaanda xquendabiaaninu guiene. Raca biaʼ chupa mil iza guníʼ apóstol Pablu sicaríʼ: «Nabé riene Dios, iruti ru nuu xpiaani biaʼ nuu xpiaani be, ne iruti ru riene biaʼ riene be. Qué zanda di ganna nu xi na xquenda biaani be nin guiene nu xi cayuni be» (Romanos 11:33). Cadi dxandíʼ dede nagasi ridúʼyanu dxandíʼ ni guníʼ Pablu la?
-