Dzaw˗eu gaˇ kawˆ 17
Dawˬ caˇ 99 Myaˬ dui dui˗eu mehˇ nmˇ aˇ maꞈ
Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ tiˬ jawˇ˗i maˬ byehˇ dzeh
‘Ngaˇ caw ba nehˬ ma.’—Iˇsaˬyaˇ 41:10.
Yaw muiˬ˗ehˇ ya haw˗eu tsahˇ
Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ ngehˬ gʼeh˗eu oeˬ jeˬ˗ahˇ haw ma.
1-2. (a) Aˬ dui shaˬ zahˬ deuˬ˗ahˇ tiˬ gʼaˬ tehꞈ˗ehˇ ya kamˬ daˬ luꞈ˗eu maˬ ngeuˇ˗eu lehˇ aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ nya˗eu nga? (b) Heu kawˆ laꞈ kʼoeˇ aˬ dui aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ja sawˇ˗eu nga?
Kʼaˆ dui dui˗eu shaˬ zahˬ deuˬ˗ahˇ ya puˬ ngeh, aˬ dui˗ahˇ bawˇ tsahˬ bawˇ dahˇ laꞈ kʼoeˇ tiˬ gʼaˬ tehꞈ˗ehˇ maˬ oe doˆ nya ni shaˬ luꞈ˗eu loꞈ˗ehˇ gʼeh laˇ nya˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ maˇ diˇ naˇ, aˬ dui tiˬ gʼaˬ tehꞈ maˬ ngeuˇ˗a. Aˬ dui˗ahˇ gaˬ˗eu mˬ taˆ Aˬda aˬ dui aˬ jeˬ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ˗eu lehˇ haw mawˇ˗eu tehꞈ˗ehˇ maˬ gʼaˬ ni, shaˬ zahˬ teu˗ahˇ kamˬ daˬ coeˇ ni caw ba nehˬ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu gaˇ mˇ zaˬ deuˬ˗ahˇ ‘Ngaˇ caw ba nehˬ ma’ lehˇ kamˬ taˬ˗euˬ meh.—Iˇsaˬyaˇ 41:10.
2 Heu kawˆ laꞈ kʼoeˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ (1) sheuˬ gʼeh nehˬ˗eu, (2) loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh nehˬ˗eu, (3) haw piˇ nehˬ˗eu, (4) gʼaˬ biꞈ nehˬ˗eu, heu deuˬ neh aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ nga lehˇ haw ma. Aˬ dui˗euˬ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ aˬ jeˬ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ˗eu maˬ kaˬ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ tiˬ jawˇ˗i maˬ ngehˇ, tiˬ jawˇ˗i maˬ byehˇ dzeh lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh. Teu miˇ neh aˬ dui tiˬ gʼaˬ tehꞈ maˬ ngeuˇ˗a.
Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ sheuˬ gʼeh
3-4. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ sheuˬ gʼeh˗eu nga? (Ja ceuˬ 48:14)
3 Ja ceuˬ 48:14-ahˇ gui. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui yawˬ haˇ yawˬ ha maˬ sheuˬ gʼeh nya˗a. Aˬ yawꞈ neh sheuˬ gʼeh nehˬ˗eu jeˬ˗ahˇ loˬ meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. Nymˬ˗mˇ iˬ nah Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ uˬ duˬ tahˬ˗eu deuˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ sheuˬ gʼeh nehˬ˗eu nga? Sheuˬ gʼeh nehˬ˗eu tiˬ jeˬ naˇ, Jaˇliꞈ˗ahˇ neh meh. (Ja ceuˬ 119:105) Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ noeˬ tsehˆ nya ni maˬ ehˇ, aˬ yawꞈ loꞈ˗ehˇ noeˬ nya mˇ nya ni maˬ ehˇ, Jaˇliꞈ˗ahˇ neh mehˬ nehˬ˗eu meh. Aˬ yawꞈ neh mehˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ mˇ caw ngeh, aˬ dui nymˬ˗mˇ neh laˬ kʼaˬ cehˇ˗awˇ mehˬ hu paw jiˇ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ dehꞈ gʼeh˗eu noeˬ tmˬ˗eu jeˬ jaˆ laˇ˗eu meh.a Yaw jeˬ ma jeˬ, Miˬyehˇ aˬ dui˗ahˇ nui pehˇ maˬ yuˇ taˬ ni iˬ baˇ pyehˬ˗awˬ, yawˬ jeˬ na luꞈ˗ahˇ dawˇ coe ni mˇ˗awˬ, tiˬ gʼaˬ tiˇ gʼaˬ nui ma laꞈ kʼoeˇ neh gaˬ˗awˬ lehˇ mehˬ nehˬ taˬ˗euˬ meh. (Ja ceuˬ 37:8; Heˬbyehˇ 13:18; 1 Beˬtuˆluˆ 1:22) Aˬ dui heu deuˬ˗ahˇ mˇ caw ngeh, muiˬ˗eu aˬ da aˬ ma, muiˬ˗eu nymˇ dahˬ, muiˬ˗eu cawˬ pyeuꞈ laˇ˗eu meh.
4 Kʼoeˇ naˇ Yeˬhawˇbaˬ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ aˬ dui loꞈ˗ehˇ shaˬ zahˬ ya puˬ haw˗euˬ deuˬ hawˇ˗eu aˬ dui loꞈ˗ehˇ noeˬ haw˗euˬ deuˬ˗euˬ gaˇ kawˆ bi boꞈ ahˇ taˬ˗euˬ meh. (1 Gawˇliˬtu 10:13; Yaˬkoˆ 5:17) Aˬ dui maˇ diˇ pyeuꞈ yaꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ teu deuˬ˗ahˇ gui˗awˇ mˇ caw ngeh, yaw teˬ nyiˬ jeˬ lehˇ gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu meh. Dahˬ beh˗eu jeˬ naˇ, shaˬ zahˬ deuˬ˗ahˇ aˬ dui tiˬ gʼaˬ tehꞈ˗ehˇ ya puˬ˗eu maˬ ngeuˇ˗a, aˬ cawˬ deuˬ jiˇ ya puˬ˗awˇ daˬ dzeuˇ oˇ dzeuˇ nya˗euˬ ngaˇ lehˇ ya siˬ˗eu meh. (1 Beˬtuˆluˆ 5:9) Nyiˬ jeˬ aˬ yawꞈ jeˬ naˇ, shaˬ zahˬ teu˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ ya kamˬ daˬ˗eu nga lehˇ jiˇ ya siˬ˗eu meh.—Loˇmaˆ 15:4.
5. Yeˬhawˇbaˬ aˬ suˇ suˇ gʼaˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ aˬ dui˗ahˇ sheuˬ gʼeh nehˬ˗eu nga?
5 Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˇ duˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ jiˇ zmˬ˗eu meh.b Yaw jeˬ ma jeˬ, aˇ maꞈ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu gʼaˇ duˬ aˬ myah luꞈ aˇ muˇ˗ahˇ gʼa laˇ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ neh dawˬ mehˬ mehˬ˗euˬ jeˬ heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ nui jah ziꞈ˗awˇ mehˬ bawˬ gm ni caw ba nehˬ˗eu meh. (Gʼaˬkʼehˇ 15:40–16:5) Kʼoeˇ naˇ aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ mehˇ nmˇ aˬ yawꞈ gʼaˬ yawꞈ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ gʼoeˇ ni caw ba nehˬ˗eu meh. (1 Beˬtuˆluˆ 5:2, 3) Aˬ da aˬ ma deuˬ jiˇ yawˬ ha˗euˬ zaˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ ni maˬ ehˇ, yaw muiˬ˗ehˇ noeˬ tsehˆ nya ni maˬ ehˇ, muiˬ˗eu zaˬ tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ nya ni maˬ ehˇ, mehˬ nehˬ˗eu meh. (Dawˬdaˬ 22:6) Kʼoeˇ uˬ taꞈ, noeˬ dahˇ doe laˇ˗euˬ mehˇ nmˇ zaˬ miˬ aˬ buˇ deuˬ mehˇ nmˇ aˬ buˇ zaˬ guˬ deuˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ dehꞈ mehˬ nehˬ˗awˇ, maˇ diˇ zmˬ nya˗eu nui noeˬ nui duˇ biꞈ˗eu uˬ taꞈ, gʼaˬ jiˇ biꞈ nehˬ˗eu meh.—Tiˇtuˆ 2:3-5.
6. Yeˬhawˇbaˬ neh sheuˬ gʼeh nehˬ laꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ neh gaˇ dahˇ tsoeˬ˗eu jeˬ za˗eu gʼaˇ duˬ aˬ joˆ˗ehˇ ya jahˇ˗eu nga?
6 Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui yaw muiˬ˗ehˇ noeˬ tsehˆ nya ni hawˇ˗eu laˬ kʼaˬ cehˇ nya ni yawˬ jeˬ na luꞈ lehˬ hmˬ nehˬ taˬ˗euˬ meh. Aˬ dui teu˗ahˇ aˇ poeˬ aˬ joˆ˗ehˇ taˬ baw nya˗eu nga? Dawˬdaˬ 3:5, 6-ahˇ “Nawˬ˗euˬ nui ma gʼawˇ mawˇ dawˬ tawˆ luꞈ Sahˬpaˬ Miˬyehˇ˗ahˇ gʼoe˗awˬ. Yawˬ ha bym˗eu byehˆ˗eu jeˬ˗ahˇ taˬ gʼoe” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Toˆ˗ehˇ jahˇ naˇ, aˬ yawꞈ ‘aˬ dui˗ahˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ gaˇ ma mehˬ laꞈ tehꞈ˗a.’ Heu naˇ aˬ dui˗ahˇ shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ yahˇ pawˇ nya˗awˇ, dehꞈ ziˇ laˬ kʼaˬ cehˇ dzehˬ laˇ ni caw ba nehˬ laꞈ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ gaˬ˗eu laꞈ kʼoeˇ aˬ dui aˬ yawꞈ gʼaˬ yawꞈ˗ahˇ mehˬ nehˬ laꞈ˗eu miˇ neh guiˬ lahˬ huiˬ dui dui miˇ˗a.—Ja ceuˬ 32:8.
Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh nehˬ
7. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ joˇ joˆ˗ehˇ ngehˬ gʼeh nehˬ˗eu nga? (Piˇliˇpiˆ 4:19)
7 Piˇliˇpiˆ 4:19-ahˇ gui. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ nui jah paw sheuˬ gʼeh nehˬ laꞈ˗eu tehꞈ˗ehˇ maˬ gʼaˬ ni, aˬ dui dzaˬ dzaˬ dawˇ dawˇ, dm gʼaˬ dm lmˇ, jawˇ duˬ jawˇ zaˇ jaˆ ni leh jeh gaˇ jiˇ guiˬ lahˬ biꞈ˗eu meh. (Maꞈtehˬ 6:33; 2 Teˇsaˬloˇni 3:12) Aˬ dui shiˬ shaˬ jiˇ paw loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ kʼahˬ lahˇ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ gaˇ kawˆ teu˗ahˇ aˇ dzehˬ dzeuˇ ni maˬ bi kʼahˬ lahˇ mawꞈ˗a. (Maꞈtehˬ 6:25) Aˬ jeˬ miˇ neh nga? Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ tiˬ jawˇ˗i maˬ byehˇ dzeh˗eu miˇ neh meh. (Maꞈtehˬ 6:8; Heˬbyehˇ 13:5) Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh nehˬ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ aˬ dui nui ma taˬ nya meh.
8. Yeˬhawˇbaˬ Daˬbiˇ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗euˬ nga?
8 Daˬbiˇ Sawˇluˆ˗euˬ laꞈ˗ahˇ neh yaw myaˬ kʼoꞈ cehˆ cehˆ˗ehˇ ya shaˬ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba˗euˬ nga lehˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Aˇ yamˬ teu˗ahˇ dehꞈ buˬ nya˗eu gʼaˇ duˬ, Yeˬhawˇbaˬ Daˬbiˇ hawˇ˗eu aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ loˬ˗eu jeˬ lehˬ hmˬ nehˬ˗euˬ meh. Daˬbiˇ aˇ yamˬ teu˗ahˇ shaˇ noeˬ shaˇ sawˇ ngeh, aˬ yawꞈ “Ngaˬ˗euˬ tiˬ ziˇ dehꞈ mawˬ laꞈ˗euˬ, tsawˇ muiˬ˗ahˇ Sahˬpaˬ Miˬyehˇ neh, byehˇ dzeh nehˬ˗euˬ maˬ ya mawˇ˗ehˇ, aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ zaˬ deuˬ uˆ deuˬ, hawˬ shaˇ shaˇ˗eu maˬ mawˇ haw˗aˬ” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Ja ceuˬ 37:25) Nawˇ jiˇ Daˬbiˇ loꞈ˗ehˇ duˇ ni, nawˇ maˬ ehˇ, mehˇ nmˇ deuˬ maˬ ehˇ, shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ ngeh Yeˬhawˇbaˬ aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗euˬ lehˇ ya mawˇ˗euˬ tehꞈ˗aˬ.
9. Uˬ jeˬ jaˬ lehˇ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ˗eu nymˬ˗mˇ iˬ nah˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ joˆ˗ehˇ ngehˬ gʼeh nehˬ˗eu nga? (Aˇ baˇ˗ahˇ jiˇ haw.)
9 Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ uˬ jeˬ jaˬ lehˇ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ ngeh jiˇ ngehˬ gʼeh nehˬ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, dahˬ beh˗euˬ Ka li zaˬ saˇ ka˗ahˇ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ mehꞈ˗eu suꞈ˗eu jeˬ keuˆ le ngeh, yawˬ gaˇ yawˬ˗ahˇ˗euˬ Ka li zaˬ deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh nehˬ˗euˬ meh. (Gʼaˬkʼehˇ 11:27-30; Loˇmaˆ 15:25, 26) Nymˬ˗mˇ iˬ nah˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ jiˇ shaˬ luꞈ zahˬ luꞈ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ maꞈ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ caw ba nehˬ˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ uˬ jeˬ jaˬ lehˇ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ˗eu deuˬ˗ahˇ dzaˬ dzaˬ dawˇ dawˇ, dm gʼaˬ dm lmˇ, jaˆ gʼaˬ lawˬ muˇ caw ba nehˬ ni mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ laˆ noeˬ nehˬ˗eu meh. Tsoˆ˗eu paw mˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ jiˇ cawˆ˗iˇ˗euˬ iˇ kahˇ hawˇ˗eu Bawˬdzaˬnymˇ deuˬ˗ahˇ laˆ saˆ kʼoꞈ nehˬ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ yawˬ ha gaˬ˗eu gʼaˬ maˬ ngeuˇ naˇ iˇ kahˇ ya smˇ˗euˬ deuˬ˗ahˇ mehˇ nmˇ nui deuˬ Jaˇliꞈ zmˬ˗awˇ aˬ yawꞈ maꞈ nui ma saˇ laˇ ni gʼaˬ biꞈ˗awˇ caw ba nehˬ˗euˬ meh.c
Uˬ jeˬ jaˬ lehˇ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ ngeh Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ aˬ joˆ˗ehˇ biꞈ˗eu nga? (Aˇ deuˆ 9-ahˇ haw)e
10-11. Boˇliˬ neh ya puˬ ya mawˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ neh aˬ jeˬ ya siˬ le?
10 Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ uˬ duˬ maˬ tahˬ˗eu deuˬ˗ahˇ kʼawꞈ tsawˇ tsiˇ maˬ tsiˇ ni ngehˬ gʼeh nehˬ˗eu meh. Teu gaˇ duˇ ni aˬ dui jiˇ jah˗eu jeˬ maˬ duˇ leˇ˗eu deuˬ˗ahˇ kʼawꞈ, yaw muiˬ jeˬ mˇ nehˬ˗eu leh jeh˗eu ma. (Gaˬlaˬtiˆ 6:10) Aˬ dui toˆ˗ehˇ jahˇ˗eu teu naˇ, tsaꞈ gaˬ˗eu tiˬ jeˬ pyeuꞈ meh. Yu ke˗le miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ sahˬ boꞈ dzaw nymˇ tiˬ gaˇ˗euˬ kʼaˇ huiˬ˗eu saˬ laˬ pyeuꞈ˗eu Boˇliˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw ma. Aˬ yawꞈ naˇ Saˇ kiˇ maˬ ngeuˇ kʼawꞈ, Saˇ kiˇ pyeuꞈ˗eu dzaw zaˬ deuˬ˗ahˇ yaw muiˬ˗ehˇ mˇ nehˬ˗awˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ jah˗eu jeˬ˗ahˇ yaw zeu baw˗eu meh. Aˬ yawꞈ guiˇ deuˆ˗eu jawˇ duˬ˗ahˇ neh cehˆ˗awˇ, yawˬ gaˇ yawˬ jawˇ˗iˇ ngeh mehˇ nmˇ deuˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ caw ba nehˬ˗euˬ meh. Aˇ nah naˇ aˬ yawꞈ Noeˬ mawˇ˗eu mehˬ bawˬ˗ahˇ laˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ yawˬ ha neh ya puˬ ya mawˇ˗euˬ jeˬ˗ahˇ shaˇ noeˬ haw˗awˇ heu loꞈ˗ehˇ ehˇ˗eu meh. “Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ ngaˬ˗ahˇ nui gaˬ keuˆ˗awˇ ngehˬ gʼeh nehˬ laꞈ˗euˬ lehˇ meh. Ngaˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ maˇ˗a.”
11 Aˬ dui jiˇ gʼawˬ shaˬ gaˬ˗eu mˬ taˆ Aˬda˗ahˇ dzaw geuꞈ˗awˇ, Saˇ kiˇ ngeuˇ˗eu maˬ ngeuˇ˗eu deuˬ˗ahˇ kʼawꞈ nui gaˬ keuˆ˗awˇ caw ba nehˬ˗eu ma. (Luˇkaꞈ 6:31, 36) Aˬ dui neh mˇ˗euˬ jeˬ heu baˬ da neh aˬ yawꞈ maꞈ Yeˬsuˇ˗euˬ zaˬ lahˇ pyeuꞈ laˇ gaˇ noeˬ tmˬ˗eu ma. (1 Beˬtuˆluˆ 2:12) Toˆ˗ehˇ nga lehˇ˗aˬ, aˬ yawꞈ maꞈ pyeuꞈ laˇ maˬ pyeuꞈ laˇ kʼawꞈ, aˬ dui ya biꞈ˗euˬ miˇ neh laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu ma.—Gʼaˬkʼehˇ 20:35.
Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ haw piˇ
12. Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ aˇ muˇ muˇ lah ni˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ haw piˇ nehˬ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ nga? (Ja ceuˬ 91:1, 2, 14)
12 Ja ceuˬ 91:1, 2, 14-ahˇ gui. Yeˬhawˇbaˬ nymˬ˗mˇ iˬ nah aˬ dui˗euˬ nui jah˗ahˇ laˆ cawˆ laˇ nya˗eu aˬ geu jeˬ˗ahˇ neh maˬ kaˬ haw piˇ nehˬ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ maˇ maˇ ni gʼeh˗eu uˬ duˬ tahˬ˗eu jeˬ˗ahˇ Saˬdaˬ neh tiˬ jeˬ gʼeh neh˗i maˬ bi laˆ cawˆ˗a. (Yoˇhaˬ 17:15) Kʼoeˇ naˇ ‘huiˬ dui dui˗eu shaˬ zahˬ’ keuˆ le ngeh jiˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ nui jah paw maˬ ehˇ, shiˬ shaˬ jiˇ paw maˬ ehˇ, haw piˇ nehˬ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ dawˬ˗ahˇ aˬ dui jah ziꞈ nya˗eu meh.—Pah mehˬ˗eu 7:9, 14.
13. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui aˬ yawꞈ gʼaˬ yawꞈ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ haw piˇ nehˬ˗eu nga?
13 Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui aˬ yawꞈ gʼaˬ yawꞈ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ haw piˇ nehˬ˗eu nga? Yeˬhawˇbaˬ Jaˇliꞈ˗ahˇ neh aˬ jeˬ tsaˬ˗eu hawˇ˗eu maˬ tsaˬ˗eu tseˇ paˆ nya ni caw ba nehˬ˗eu meh. (Heˬbyehˇ 5:14) Aˬ dui Jaˇliꞈ zahˇ˗ahˇ dehꞈ caw ngeh nui jah paw maˬ ehˇ, shiˬ shaˬ jiˇ paw maˬ ehˇ, deuˬ laˇ˗eu jeˬ˗ahˇ neh yahˇ pawˇ nya˗eu meh. (Ja ceuˬ 91:4) Kʼoeˇ naˇ Yeˬhawˇbaˬ aˇ muˇ˗ahˇ neh jiˇ aˬ dui˗ahˇ haw piˇ nehˬ˗eu meh. (Iˇsaˬyaˇ 32:1, 2) Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ˗eu deuˬ hawˇ˗eu Jaˇliꞈ zahˇ˗ahˇ dehꞈ caw˗eu deuˬ nehˬ˗ehˇ jawˇ˗eu miˇ neh gʼaˬ ahˇ laˇ˗awˇ, maˬ tsaˬ˗eu nui noeˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ deuˆ gʼaˬ nya˗eu meh.—Dawˬdaˬ 13:20.
14. (a) Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ lawˬ haw laˇ˗eu yawˬ jeˬ na luꞈ˗ahˇ neh aˬ jeˬ miˇ neh maˬ haw piˇ nehˬ˗eu nga? (b) Ja ceuˬ 9:10 aˬ dui˗ahˇ aˬ jeˬ lehˇ kamˬ taˬ˗euˬ nga? (Ehˇ lahˬ˗ahˇ jiˇ haw.)
14 Gaˇ hu Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ shiˇ˗eu aˇ tiˆ˗ahˇ maˬ ya keuˆ˗iˇ ni haw piˇ nehˬ haw˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ yawˬ poˆ na luꞈ haw piˇ nehˬ˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, tsawˇ haˬ yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ “maˬ noeˬ˗euˬ gaˇ maˬ noeˬ˗eu jeˬ keuˆ le nya”˗eu miˇ neh meh. (Dawˬtsoˆ 9:11, MS) Kʼoeˇ naˇ Saˬdaˬ jaˬ myawꞈ mehˇ shiˇ pyeuꞈ˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu gʼaˇ duˬ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ tiˬ gʼaˬ na˗ahˇ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu jeˬ hawˇ˗eu shiˇ gaˇ keuˆ ni ya daˬ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ biꞈ˗euˬ meh. (Yawˇbaˆ 2:4-6; Maꞈtehˬ 23:34) Nymˬ˗mˇ iˬ nah jiˇ teu gaˇ duˇ ni, Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui ya puˬ˗eu lawˬ haw laˇ˗eu shaˬ zahˬ˗ahˇ dzeuˇ˗iˇ ni maˬ caw ba nehˬ˗euˬ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ aˬ yawꞈ˗ahˇ gaˬ˗eu deuˬ˗ahˇ tiˬ jawˇ˗i maˬ byehˇ dzeh˗a lehˇ aˬ dui jah ziꞈ nya˗eu meh.d—Ja ceuˬ 9:10.
Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ biꞈ
15. Aˬ dui guiˬ lahˬ shaˇ ngeh, Jaˇliꞈ gui ngeh, mehˬ bawˬ˗ahˇ iˇ ngeh gʼaˬ za ni aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗eu nga? (2 Gawˇliˬtu 1:3, 4)
15 2 Gawˇliˬtu 1:3, 4-ahˇ gui. Tiˬ poˆ na aˬ dui˗ahˇ kʼahˬ lahˇ˗awˇ noeˬ shaˬ laˇ nya˗eu meh. Nymˬ˗mˇ nawˇ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗awˇ tiˬ gʼaˬ tehꞈ nya lehˇ noeˬ luꞈ de loˇ? Nawˇ kʼahˬ lahˇ˗eu jeˬ˗ahˇ gʼoˆ shaw nehˬ˗eu tiˬ gʼaˬ gʼaˬ jawˇ ngaˇ loˇ? Jawˇ˗eu yaw duˬ baw meh. Teu gʼaˬ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ Miˬyehˇ pyeuꞈ meh. Miˬyehˇ aˬ dui˗euˬ nui ma˗ahˇ aˇ naˆ ni naˇ, aˇ naˆ ni gawˇ˗eu lehˇ gʼoˆ shaw˗eu tehꞈ˗ehˇ maˬ gʼaˬ ni, “aˬ dui ya tahˬ puˬ˗eu shaˬ zahˬ dawˬ tawˆ luꞈ laꞈ kʼoeˇ Miˬyehˇ aˬ dui˗ahˇ ngehˬ gʼeh dah teˬ nehˬ laꞈ˗euˬ meh.” Aˬ joˆ˗ehˇ ngehˬ gʼeh dah teˬ nehˬ laꞈ˗eu nga? Aˬ dui˗euˬ nui ma laꞈ kʼoeˇ pyeuꞈ luꞈ˗eu jeˬ guiˬ lahˬ shaˇ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ dzawˇ nehˬ ngeh, aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ “tsawˇ haˬ zaˬ maˬ noeˬ doˆ coeˇ˗eu Miˬyehˇ˗euˬ nui saˇ oꞈ˗eu jeˬ” biꞈ laꞈ˗eu meh. (Piˇliˇpiˆ 4:6, 7) Kʼoeˇ naˇ aˬ dui Jaˇliꞈ gui ngeh jiˇ gʼaˬ za˗eu meh. Jaˇliꞈ heu naˇ, aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ biꞈ dui dui˗eu Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ nui gaˬ, zaˬ siˬ nui gahˇ hawˇ˗eu noeˬ tmˬ˗eu jeˬ˗ahˇ mawˇ laˇ ni caw ba nehˬ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ aˬ dui Bawˬdzaˬnymˇ˗ahˇ iˇ ngeh, aˬ dui˗ahˇ gaˬ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ neh maˬ ehˇ, Jaˇliꞈ˗ahˇ dawˬ pehˬ taˬ˗eu dawˬ mehˬ mehˬ˗eu jeˬ hawˇ˗eu mehˇ nmˇ deuˬ˗euˬ dawˬ kʼoꞈ˗ahˇ neh maˬ ehˇ, gʼaˬ za˗eu meh.
16. Mehˇ nmˇ Naˬdaˬ hawˇ˗eu Piˬsiˬlaˬ neh ya puˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ neh aˬ jeˬ dzaw geuꞈ nya˗eu nga?
16 Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ neh gʼaˬ aˬ joˆ˗ehˇ biꞈ˗eu nga lehˇ ya siˬ˗eu gʼaˇ duˬ, Aˬmeˬliˇkaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ Naˬdaˬ hawˇ˗eu Piˬsiˬlaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw ma. Dzeuˇ laꞈ˗euˬ gʼawˬ mya kʼoꞈ˗ahˇ aˬ yawꞈ nyaꞈ tsaꞈ gaˬ˗eu deuˬ loˬ dzehˬ˗eu jawˇ kʼahˬ˗ahˇ pawˇ˗iˇ ma lehˇ noeˬ tsehˆ˗euˬ meh. Naˬdaˬ “Yeˬhawˇbaˬ nga nyaꞈ neh leh jeh˗euˬ jeˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ biꞈ˗eu yaw duˬ baw meh lehˇ jah ziꞈ˗eu ma” lehˇ ehˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ nyaꞈ jawˇ duˬ yaw shuiꞈ˗ahˇ iˇ keuˆ ngeh, maˬ noeˬ˗euˬ gaˇ jawˇ saˇ maˬ doˆ ni pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Gaˇ jiˇ maˬ poˆ mawˇ nya˗eu miˇ neh pyuˇ shaˬ laˇ˗euˬ meh. Aˇ nah naˇ, aˬ yawꞈ nyaꞈ yawˬ ha˗euˬ iˇ kahˇ˗ahˇ ya gʼoꞈ leˇ˗euˬ meh. Yawˬ ha˗euˬ jawˇ kʼahˬ˗ahˇ ya gʼoꞈ leˇ˗euˬ kʼawꞈ, pyuˇ˗euˬ gaˇ kawˆ shaˬ luꞈ˗a siˬ. Naˬdaˬ “Ngaˬ neh noeˬ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ jeˬ miˇ neh guiˬ lahˬ maˬ biꞈ˗eu nga lehˇ noeˬ˗euˬ ma. Ngaˇ tiˬ jeˬ paˬ mˇ lehˬ˗euˬ miˇ neh nga laˬ leˇ heu lehˇ noeˬ laˇ gaˇ keuˆ ni miˇ˗a” lehˇ ehˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ yaw muiˬ˗ehˇ shaˇ noeˬ haw ngeh, Naˬdaˬ hawˇ˗eu Piˬsiˬlaˬ aˬ yawꞈ nyaꞈ loˬ˗eu aˇ yamˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ maˬ byehˇ dzeh ngaˬ lehˇ gʼoˆ shaw laˇ˗euˬ meh. Naˬdaˬ heu loꞈ˗ehˇ ehˇ˗eu meh. “Shaˬ˗eu aˇ yamˬ laꞈ kʼoeˇ Jaˇliꞈ heu naˇ, nga nyaꞈ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗awˇ sheuˬ gʼeh nehˬ laꞈ˗eu muiˬ˗eu cawˬ tiˬ gʼaˬ loꞈ˗ehˇ duˇ miˇ˗a. Nga nyaꞈ yawˬ ha˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu Yeˬhawˇbaˬ neh caw ba nehˬ laꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ˗eu heu naˇ, mehˬ hu paw ya puˬ˗eu lawˬ haw˗eu jeˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ dah laˇ taˬ ni caw ba nehˬ laꞈ miˇ˗a.”
17. Mehˇ nmˇ Hehˇgaˬ gʼaˬ aˬ joˆ˗ehˇ za˗euˬ nga? (Aˇ baˇ˗ahˇ jiˇ haw.)
17 Yeˬhawˇbaˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ aˬ dui˗ahˇ gʼaˬ aˬ joˆ˗ehˇ biꞈ˗eu nga lehˇ ya siˬ˗eu gʼaˇ duˬ, Haˇgaˬliˬ˗ahˇ jawˇ˗eu mehˇ nmˇ Hehˇgaˬ˗euˬ puˬ haw mawˇ haw laꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ haw ma. Aˬ yawꞈ gʼawˬ mya kʼoꞈ shaˬ zahˬ tiˬ jeˬ saˇ˗i tiˬ jeˬ˗ahˇ ya puˬ˗eu miˇ neh, yawˬ haˇ yawˬ ha aˇ poeˬ maˬ baw nya lehˇ noeˬ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ paˇ shaˇ noeˬ kʼoꞈ ngeh Yeˬhawˇbaˬ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ luꞈ˗eu lehˇ ya mawˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ heu loꞈ˗ehˇ ehˇ˗eu meh. “Ngaˇ gaˇ baˬ da neh, jawˇ saˇ maˬ doˆ˗eu zaˬ˗ahˇ ya haw saˆ˗eu baˬ da neh, shaˬ zahˬ nui deuˬ baˬ da neh, gʼaˬ baˬ luꞈ ngeh Yeˬhawˇbaˬ ngaˬ˗ahˇ aˬ myah luꞈ gʼaˬ biꞈ˗awˇ caw ba nehˬ laꞈ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ ngaˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh. Dzeuˇ laꞈ˗euˬ 30 kʼoꞈ aˇ yamˬ heu laꞈ kʼoeˇ Yeˬhawˇbaˬ ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ jaˆ˗eu meh. Aˬ yawꞈ mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ ngaˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗euˬ meh. Mehˇ nmˇ deuˬ ngaˬ˗ahˇ nahˬ yu ni ngehˬ nehˬ˗awˇ, ngaˬ˗euˬ nui noeˬ nui ma˗ahˇ noeˬ keuˆ nehˬ˗euˬ uˬ taꞈ, ngaˬ˗ahˇ aˇ poeˬ taˬ baw˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu meh. Ngaˇ tiˬ kʼehˬ maˬ kaˬ ngaˇ loˬ luꞈ˗eu aˇ yamˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu sahˬ boꞈ hawˇ˗eu aˇ taꞈ taꞈ zaˬ uˬ taꞈ, ja ceuˬ˗eu dawˬ za˗eu ma.”
Aˬ cawˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu gʼaˇ duˬ Yeˬhawˇbaˬ nawˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ zmˬ nya˗eu nga? (Aˇ deuˆ 17-ahˇ haw)
18. Aˬ dui aˬ cawˬ deuˬ˗ahˇ gʼaˬ aˬ joˆ˗ehˇ biꞈ nehˬ nya˗eu nga?
18 Aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗eu heu neh Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ dzaw geuꞈ˗eu muiˬ dui dui˗eu aˬ kawˬ˗aˬ za taˬ˗euˬ ma. Aˬ dui aˬ cawˬ˗ahˇ gʼaˬ aˬ joˆ˗ehˇ biꞈ nya˗eu nga? Aˬ yawꞈ maꞈ ngehˬ gaˇ yaw muiˬ˗ehˇ naˇ haˬ nehˬ˗eu, gʼaˬ biꞈ nehˬ˗eu, laꞈ keuˆ˗iˇ˗awˇ caw ba nehˬ˗eu heu neh jahˇ nya˗eu meh. (Dawˬdaˬ 3:27) Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ maˬ tahˬ˗eu deuˬ˗ahˇ maˬ ehˇ, shaˬ zahˬ ya puˬ luꞈ˗eu yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ maˬ ehˇ, gʼaˬ biꞈ˗eu leh jeh˗eu ma. Aˬ dui tiˬ gʼaˬ gʼaˬ noeˬ shaˬ kʼahˬ lahˇ luꞈ˗eu, naˇ luꞈ gawˇ luꞈ˗eu lehˇ ya siˬ ngeh, aˬ yawꞈ maꞈ jawˇ gaˇ gʼa˗iˇ˗awˇ aˬ yawꞈ maꞈ ngehˬ gaˇ yaw muiˬ˗ehˇ naˇ haˬ nehˬ˗awˇ, Jaˇliꞈ˗ahˇ neh gʼaˬ biꞈ nehˬ˗eu ma. Aˬ dui “yawˬ jeˬ na luꞈ ngehˬ gʼeh dah teˬ nehˬ laꞈ˗eu Miˬyehˇ”˗ahˇ dzaw geuꞈ naˇ, mehˇ nmˇ deuˬ˗ahˇ shaˬ zahˬ˗ahˇ kamˬ daˬ coeˇ ni caw ba nehˬ˗eu tehꞈ˗ehˇ maˬ gʼaˬ ni, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ uˬ duˬ maˬ tahˬ˗eu deuˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ siˬ nya mawꞈ dzehˬ laˇ ni jiˇ caw ba nehˬ nya˗eu meh.—Maꞈtehˬ 5:16.
Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui nehˬ˗ehˇ aˬ myah luꞈ jawˇ
19. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ aˬ jeˬ jahˇ nehˬ˗euˬ nga? Aˬ dui Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ dzaw geuꞈ nya˗eu nga?
19 Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ gaˬ˗eu yawˬ gʼaˬ na luꞈ˗ahˇ ngehˬ gʼeh˗eu meh. Aˬ dui shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ ngeh maˬ byehˇ dzeh˗a. Zaˬ˗ahˇ gaˬ˗eu aˬ da aˬ ma deuˬ zaˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh˗eu loꞈ˗ehˇ, Yeˬhawˇbaˬ jiˇ aˬ yawꞈ˗euˬ saˇ jaˇ ziꞈ˗eu gaˇ mˇ zaˬ deuˬ˗ahˇ ngehˬ gʼeh˗eu meh. Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ sheuˬ gʼeh nehˬ˗awˇ, loˬ˗eu jeˬ ngehˬ gʼeh nehˬ˗eu uˬ taꞈ, aˬ dui˗ahˇ haw piˇ nehˬ˗awˇ, gʼaˬ biꞈ nehˬ laꞈ˗eu meh. Aˬ dui shaˬ luꞈ zahˬ luꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ gʼaˬ biꞈ˗awˇ caw ba nehˬ naˇ, mˬ taˆ Aˬda Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ dzaw geuꞈ luꞈ gaˇ duˇ˗eu meh. Mehˬ hu paw aˬ dui noeˬ shaˬ kʼahˬ lahˇ˗eu jeˬ hawˇ˗eu shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ ngeh Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui nehˬ˗ehˇ aˬ myah luꞈ jawˇ meh lehˇ nui jah taˬ nya meh. Yeˬhawˇbaˬ “Taˬ guˆ. Ngaˇ nawˬ nehˬ˗ehˇ jawˇ ma” lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meh. (Iˇsaˬyaˇ 41:10) Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ tiˬ jawˇ˗i maˬ byehˇ dzeh˗a.
Dawˬ caˇ 100 Aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ nui ma keuˆ laꞈ kʼoeˇ ha geuꞈ
a 2011 kʼoꞈ, Oeˬ siˬ ba la˗ahˇ˗euˬ Loꞈ˗eu nymˇgoˇ laꞈ kʼoeˇ “Miˬyehˇ ciˬ huiˬ ciˬ mahˇ˗eu jeˬ za˗eu jeˬ˗ehˇ noeˬ tsehˆ” lehˇ ehˇ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ haw. (Aˬ kaˬ paw maˬ jaˆ)
b 2024 kʼoꞈ, Nyiˬ siˬ ba la˗ahˇ˗euˬ Loꞈ˗eu nymˇgoˇ laꞈ kʼoeˇ “Yeˬhawˇbaˬ neh sheuˬ hehˇ nehˬ laꞈ˗euˬ jeˬ˗ahˇ caw teh daˆ leꞈ” lehˇ ehˇ˗eu gaˇ kawˆ, aˇ deuˆ 11-14-ahˇ haw.
c Nymˬ˗mˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ gaˇ kawˆ deuˬ˗ahˇ haw˗eu gʼaˇ duˬ, jw.org gʼoeˇsaiˇ laꞈ kʼoeˇ “shaˬ zahˬ caw pi˗eu gaˇ” lehˇ boꞈ˗awˇ poˆ nya meh.
d 2017 kʼoꞈ, Nyiˬ siˬ ba la˗ahˇ˗euˬ Loꞈ˗eu nymˇgoˇ laꞈ kʼoeˇ “Gui˗eu deuˬ naˇ haˬ˗eu jeˬ” lehˇ ehˇ gaˇ haw. (Aˬ kaˬ paw maˬ jaˆ)
e Aˇ baˇ˗euˬ gaˇ kawˆ: Maˇlaˇgʼoiˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ uˬ jeˬ jaˬ lehˇ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya puˬ gʼaˬ ngeh shiˬ shaˬ jiˇ paw maˬ ehˇ, nui jah paw maˬ ehˇ, gʼaˬ biꞈ˗eu jeˬ za.