Dzaw lahˬ
1. Huiˬ dui dui˗eu Baˬbuˇloˬ heu naˇ aˬ jeˬ nga?
‘Huiˬ dui dui˗eu Baˬbuˇloˬ’ heu naˇ, Jaˇliꞈ mehˬ˗eu loꞈ˗ehˇ maˬ mehˬ˗eu zahˇ kʼawꞈ dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu meh. (Pah mehˬ˗eu 17:5) Aˬ dui aˬ jeˬ miˇ toˆ˗ehˇ ehˇ nya˗eu nga lehˇ haw ma.
Miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ yawˬ gaˇ na luꞈ jaˆ. Huiˬ dui dui˗eu Baˬbuˇloˬ, “miˇ tsaˬ tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca” dawˬ tuˆ luꞈ kʼoeˇ taˆ nuiˇ luꞈ˗awˇ, ‘miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ jawˇ˗eu sahˬ paˬ deuˬ kʼoeˇ taˆ uˆ lahˇ luꞈ˗eu’ meh lehˇ Jaˇliꞈ ehˇ˗eu meh.—Pah mehˬ˗eu 17:15, 18.
Uˆ lahˇ˗eu jeˬ hawˇ˗eu jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ehˇ mawꞈ˗eu maˬ ngeuˇ˗a. Huiˬ dui dui˗eu Baˬbuˇloˬ˗ahˇ laˆ cawˆ ngeh, “miˇ kʼahˬ sahˬ paˬ deuˬ” hawˇ˗eu ‘gaꞈ taꞈ ka taꞈ˗eu deuˬ’ dzeˇ yaꞈ˗eu meh.—Pah mehˬ˗eu 18:9, 15.
Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ laˆ cawˆ. Huiˬ dui dui˗eu Baˬbuˇloˬ pyuˇ shuiˇ myawˬ gahˬ hawˇ˗eu yawˬ ha˗ahˇ muiˬ laˇ˗eu jeˬ za˗eu gʼaˇ duˬ, miˇ kʼahˬ˗euˬ sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ gm leˇ˗eu miˇ neh, aˬ yawꞈ˗ahˇ meh maˬ laˇ lehˇ kuˇ˗eu meh. (Pah mehˬ˗eu 17:1, 2) Aˬ yawꞈ tsawˇ jeuˬ tsawˇ ca dawˬ tawˆ luꞈ˗ahˇ gaˇ ma sheuˬ bahˬ˗euˬ meh. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, tsawˇ haˬ gʼawˬ mya ni aˬ yawꞈ˗euˬ baˬ da neh ya shiˇ˗euˬ meh.—Pah mehˬ˗eu 18:23, 24.
Dzaw deuˆ 13 aˇ deuˆ 6-ahˇ gʼoꞈ kʼoꞈ˗iˇ
2. Meˬsiˇya aˬ geu ngeh oe˗euˬ nga?
“Shiꞈ kʼoꞈ shiꞈ poˆ” hawˇ˗eu “koꞈ tseˇ nyiꞈ kʼoꞈ shiꞈ poˆ” aˇ yamˬ jiˇ leˇ dzaˬ˗ahˇ Meˬsiˇya oe meh lehˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ maˬ keuˆ laˇ miˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh.—Daˬyeˬlaˇ 9:25-ahˇ gui.
Aˇ yamˬ teu aˬ geu ngeh dahˬ beh˗euˬ nga? Aˇ yamˬ heu, B.C. 455-ahˇ Neˬhaˬmiˇ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ˗ahˇ ‘tsoˆ muiˬ kʼoꞈ’˗eu gʼaˇ duˬ, oe keuˆ ngeh dahˬ beh˗eu meh.—Daˬyeˬlaˇ 9:25; Neˬhaˬmiˇ 2:1, 5-8.
Aˇ yamˬ teu aˇ myah ni ga leˇ˗eu nga? “Shiꞈ kʼoꞈ shiꞈ poˆ” naˇ, 49 kʼoꞈ ga leˇ˗awˇ, “koꞈ tseˇ nyiꞈ kʼoꞈ shiꞈ poˆ” naˇ, 434 kʼoꞈ ga leˇ˗eu meh. Teu miˇ neh, dawˬ tawˆ luꞈ sawˇ uiˬ leꞈ ngeh, 483 kʼoꞈ ga leˇ˗eu meh (49+434=483).
Aˇ yamˬ teu aˬ geu kʼoꞈ˗ahˇ jiˇ˗euˬ nga? B.C. 455 kʼoꞈ˗ahˇ neh dahˬ beh˗awˇ, 483 kʼoꞈ gui gʼeh leꞈ ngeh, A.D. 29a kʼoꞈ˗ahˇ jiˇ˗eu meh. Teu ngeh kʼoꞈ˗ahˇ Yeˬsuˇ iˇ cuꞈ shawˇ˗awˇ, Meˬsiˇya pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh.—Luˇkaꞈ 3:1, 2, 21, 22.
Dzaw deuˆ 15 aˇ deuˆ 5-ahˇ gʼoꞈ kʼoꞈ˗iˇ
3. Shiˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ˗eu naˇ gawˇ laˆ saˆ˗eu jeˬ
Naˇ gawˇ laˆ saˆ˗eu tiˬ jeˬ na, naˇ luꞈ˗eu gʼaˬ˗euˬ shiˬ˗ahˇ zmˬ˗awˇ laˆ saˆ˗eu meh. Ka li zaˬ deuˬ shiˬ damˬ nehˬ˗eu maˬ ehˇ, yawˬ ha˗euˬ shiˬ˗ahˇ yuˇ doˆ taˬ˗awˇ aˇ nah hawˇ˗eu naˇ gawˇ laˆ saˆ gaˇ zmˬ˗eu heu maˬ ehˇ, laꞈ maˬ daˬ nya˗a.—Dawˬmehˬmehˬ˗eu 15:23.
Ehˇ kʼawꞈ naˇ gawˇ laˆ saˆ˗eu tiˬ jeˬ na˗ahˇ nmˇ˗aˬ laꞈ daˬ nya˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, shiˬ bi goˬ haw˗eu, shiˬ tsiˬ˗eu caˆ zmˬ˗eu, shiˬ maˬ bi ymˇ leˇ ni jahˇ˗eu, naˇ gawˇ laˆ saˆ luꞈ ngeh doˆ le˗euˬ shiˬ˗ahˇ laˆ shawˇ˗awˇ mawˇ do˗ahˇ pyehˬ ahˇ kʼoꞈ˗eu, nui ma maˬ ngeuˇ naˇ shaˬ pawꞈ˗euˬ dah zaˇ gaˇ mˇ dah˗eu caˆ zmˬ˗eu, heu deuˬ meh. Yawˬ ha˗euˬ mawˇ do laꞈ kʼoeˇ˗euˬ tiˬ jeˬ na˗ahˇ pehꞈ˗awˇ ya laˆ saˆ ngeh maˬ ehˇ, naˇ gawˇ goˬ haw ngeh maˬ ehˇ, naˇ gawˇ laˆ saˆ jeˬ laˆ saˆ kawˆ˗ahˇ maˬ ehˇ, Ka li zaˬ deuˬ yawˬ ha˗euˬ shiˬ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ˗eu lehˇ yawˬ ha naꞈ˗i ya noeˬ tsehˆ˗eu meh. Saˬ laˬ gʼoˬ aˬ yawꞈ gʼaˬ yawꞈ naˇ gawˇ laˆ saˆ jeˬ laˆ saˆ kawˆ ui cuiˆ na beu gaˇ˗eu meh. Teu miˇ neh, aˬ dui yawˬ ha˗euˬ mawˇ do laꞈ kʼoeˇ˗euˬ tiˬ jeˬ na maˬ pehꞈ maˬ yehˬ dzeh mi naˆ˗ehˇ maˬ ehˇ, naˇ gawˇ maˬ goˬ haw mi naˆ˗ehˇ maˬ ehˇ, naˇ gawˇ tiˬ jeˬ na maˬ laˆ saˆ mi naˆ˗ehˇ maˬ ehˇ, aˬ dui˗euˬ shiˬ˗ahˇ saˬ laˬ gʼoˬ deuˬ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ nga lehˇ yaw muiˬ˗ehˇ ya siˬ duˬ taˬ˗eu meh. Gaˇ kawˆ heu deuˬ˗ahˇ ya noeˬ tsehˆ ngeh, naˇ haˬ˗eu jeˬ heu˗ahˇ ja sawˇ.
Ngaˬ˗euˬ shiˬ mawˇ do˗ahˇ neh yoeˇ doˆ˗awˇ shiˬ cah tawꞈ˗eu tiˬ kʼehˬ tsehˆ leˇ˗euˬ naˇ tawˇ neh? Ngaˬ˗euˬ siˬ nya˗eu nui ma shiˬ teu ngaˬ˗euˬ mawˇ do laꞈ kʼoeˇ˗euˬ shiˬ shaˬ pyeuꞈ luꞈ nya siˬ lehˇ noeˬ miˇ˗a laˬ? Maˬ ngeuˇ naˇ ‘miˇ tsaˬ˗ahˇ ya shehˆ dzeh’ nya lehˇ noeˬ nya loˇ?—Dawˬmehˬmehˬ˗eu 12:23, 24.
Naˇ gawˇ laˆ saˆ luꞈ ngeh yawˬ ha˗euˬ mawˇ do˗ahˇ neh doˆ le˗eu shiˬ˗ahˇ laˆ shawˇ˗awˇ ngaˬ˗euˬ mawˇ do˗ahˇ paˇ pyehˬ ahˇ kʼoꞈ naˇ tawˇ neh? Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ gaˇ Jaˇliꞈ neh dzaw taˬ˗euˬ ngaˬ˗euˬ siˬ nya˗eu nui ma maˬ saˇ nya laˬ? Maˬ ngeuˇ naˇ, naˇ gawˇ laˆ saˆ˗eu heu jeˬ˗ahˇ laꞈ daˬ ma loˇ?
Dzaw deuˆ 39 aˇ deuˆ 3-ahˇ gʼoꞈ kʼoꞈ˗iˇ
4. Jawˇ gʼawˬ˗eu gaˇ kawˆ
Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ kʼaˬ dzeˇ zaˬ hawˇ˗eu miˬ zaˬ deuˬ jawˇ gʼawˬ paˬ˗ehˇ maˬ gʼeh˗a, jawˇ gʼawˬ naˇ jiˇ sheuˬ dahˬ dzaˬ paˇ˗eu aˬ kawˬ˗aˬ maˬ jaˆ˗a lehˇ maˇ jawˆ ni ehˇ taˬ˗euˬ meh. (1 Gawˇliˬtu 7:10, 11) Ehˇ kʼawꞈ Ka li zaˬ tiˬ deuˬ na gaˇ kawˆ tiˬ jeˬ na˗euˬ baˬ da neh jawˇ gʼawˬ˗eu meh.
Diˇ daˬ˗ehˇ nymˇ jiˇ˗ahˇ maˬ mˇ cu˗eu: Kʼaˬ dzeˇ zaˬ gʼaˬ nymˇ jiˇ˗ahˇ maˬ mˇ cu˗eu miˇ neh, dzaˬ˗eu maˬ jaˆ gaˇ keuˆ ni shaˬ laˇ ngeh meh.—1 Tiˆmoˇseˬ 5:8.
Yaw kʼaˆ˗ehˇ kʼehˬ˗eu kʼaˆ˗eu: Mawˇ do˗ahˇ maˬ ehˇ, dehꞈ ziˇ˗ahˇ maˬ ehˇ, deuˬ laˇ gaˇ keuˆ ni kʼehˬ nehˬ kʼaˆ nehˬ laꞈ ngeh meh.—Gaˬlaˬtiˆ 5:19-21.
Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ cawˬ cawˬ˗eu jeˬ˗ahˇ aˇ dzehˬ˗ehˇ laˆ tsoeˬ˗eu: Yawˬ ha˗euˬ nymˇ dahˬ Yeˬhawˇbaˬ nehˬ˗ehˇ cawˬ cawˬ˗eu jeˬ˗ahˇ aˇ dzehˬ˗ehˇ laˆ tsoeˬ laˇ ngeh meh.—Gʼaˬkʼehˇ 5:29.
5. Bawˬ˗iˬ hawˇ˗eu nah lah lah˗eu jeˬ
Ka li zaˬ deuˬ Yeˬhawˇbaˬ nui ma maˬ tsaˬ˗eu bawˬ˗iˬ hawˇ˗eu nah lah lah˗eu jeˬ˗ahˇ maˬ taꞈ maˬ gm leˇ˗a. Ehˇ kʼawꞈ aˬ cawˬ bawˬ˗iˬ lawˬ muˇ jahˇ ngeh, Ka li zaˬ deuˬ Jaˇliꞈ neh dzaw taˬ˗euˬ yawˬ ha˗euˬ siˬ nya˗eu nui ma˗ahˇ dawˬ pehˬ taˬ˗awˇ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ˗eu lehˇ ya noeˬ tsehˆ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ heu˗ahˇ shaˇ noeˬ haw.
Tiˬ gʼaˬ na bawˬ˗iˬ lawˬ muˇ jahˇ ngeh zmˬ˗eu dawˬ neh dawˬ cawˬ puˬ laˇ ngeh. Nawˇ “Guiˬ lahˬ huiˬ ma” lehˇ tehꞈ˗ehˇ yaw awˬ awˬ˗ehˇ ehˇ nehˬ nya meh. Aˬ yawꞈ maꞈ nawˇ aˬ jeˬ miˇ neh bawˬ˗iˬ teu˗ahˇ maˬ taꞈ maˬ gm laˇ˗eu lehˇ siˬ nya mawꞈ naˇ jiˇ dzawˇ nehˬ nya meh.
Saˇ kiˇ maˬ ngeuˇ˗eu yawˬ ha˗euˬ nymˇ dahˬ bawˬ˗iˬ lawˬ muˇ jahˇ˗awˇ, aˬ yuiꞈ aˬ nyiˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ dzaˬ taꞈ dawˇ taꞈ˗eu lehˇ kuˇ ngeh. Yawˬ ha˗euˬ siˬ nya˗eu nui ma bi iˇ laꞈ naˇ, maˬ iˇ mi naˆ˗ehˇ yawˬ ha˗euˬ nymˇ dahˬ˗ahˇ, Jaˇliꞈ nehˬ˗ehˇ maˬ tsaˬ˗eu mˇ jeˬ shaˇ kawˆ˗ahˇ maˬ taꞈ maˬ gm laˇ de lehˇ mehˬ hu paw neh ehˇ nehˬ taˬ nya meh.
Baw leˬ gʼaˬ bawˬ˗iˬ jahˇ˗eu aˇ yamˬ˗ahˇ pyuˇ aˇ dzehˬ biꞈ laꞈ ngeh. Pyuˇ teu˗ahˇ yuˇ paˬ˗ehˇ maˬ gʼeh nga laˬ? Toˆ˗ehˇ tehꞈ jiˇ maˬ ngeuˇ˗a. Baw leˬ gʼaˬ bawˬ˗iˬ jahˇ˗eu miˇ neh biꞈ˗eu nga laˬ, maˬ ngeuˇ naˇ nawˬ neh gaˇ˗ahˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ leh jeh˗euˬ jeˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ huiˬ mawꞈ˗eu miˇ neh biꞈ˗eu nga loˇ?
Tiˬ gʼaˬ na bawˬ˗iˬ jahˇ˗eu aˇ yamˬ˗ahˇ nawˬ˗ahˇ laꞈ sawˬ biꞈ laꞈ ngeh. Laꞈ sawˬ biꞈ˗eu gʼaˬ “Nawˇ bawˬ˗iˬ heu maˬ jahˇ˗a lehˇ ngaˇ siˬ nya ma. Ehˇ kʼawꞈ nawˬ˗ahˇ biꞈ nehˬ mawꞈ nya” lehˇ ehˇ˗eu kʼawꞈ pyeuꞈ nya˗awˇ, aˬ yawꞈ nui ma keuˆ dui dui˗eu miˇ neh, biꞈ nehˬ laꞈ˗euˬ kʼawꞈ pyeuꞈ nya meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ teu loꞈ˗ehˇ biꞈ nehˬ laꞈ˗eu teu naˇ, nawˬ˗euˬ nui jah˗ahˇ lawˬ haw mawꞈ˗eu miˇ neh nga laˬ? Maˬ ngeuˇ naˇ bawˬ˗iˬ teu˗ahˇ bi taꞈ bi gm laˇ mawꞈ˗eu miˇ neh nga loˇ, lehˇ yaw muiˬ˗ehˇ shaˇ noeˬ˗awˇ, laꞈ sawˬ teu˗ahˇ yuˇ˗eu laˬ, maˬ yuˇ˗eu laˬ lehˇ ya noeˬ tsehˆ˗eu meh. Aˬ dui aˬ geu jeˬ lehˇ noeˬ tsehˆ˗eu maˬ kaˬ, yawˬ ha˗euˬ siˬ nya˗eu nui ma shawˇ jehˆ ni bi gʼeh mawꞈ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ jiˇ saˇ jaˇ ziꞈ mawꞈ˗eu ma.—Gʼaˬkʼehˇ 23:1.
Dzaw deuˆ 44 aˇ deuˆ 3-ahˇ gʼoꞈ kʼoꞈ˗iˇ
6. Nyawˬ˗iˇ nya˗eu naˇ gawˇ naˇ˗eu
Aˬ dui tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ gaˬ˗eu miˇ neh aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ nyawˬ˗iˇ nya˗eu naˇ gawˇ maˬ bi nyawˬ˗iˇ ni yahˇ˗eu ma. Aˬ dui nyawˬ˗iˇ nya˗eu naˇ gawˇ naˇ ngeh maˬ ehˇ, naˇ˗eu hawˇ˗eu maˬ naˇ˗eu maˬ duˬ ngeh maˬ ehˇ, aˬ cawˬ˗ahˇ maˬ bi nyawˬ˗iˇ ni yaw kʼaˆ˗ehˇ yahˇ˗eu ma. Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu heu naˇ “yawˬ haˇ yawˬ ha gaˬ˗eu loꞈ˗ehˇ, yawˬ ha dawˬ peh jawˇ˗eu tsawˇ haˬ˗ahˇ gaˬ˗awˬ” lehˇ Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ ehˇ taˬ˗euˬ miˇ neh meh.—Loˇmaˆ 13:8-10.
Nyawˬ˗iˇ nya˗eu naˇ gawˇ naˇ˗eu deuˬ dawˬ heu˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ caw nya˗eu nga? Aˬ yawꞈ maꞈ aˬ cawˬ˗ahˇ maˬ ya byaˇ tawꞈ˗a, mehˬ saw maˬ ya saw˗a. Tiˬ deuˬ na yawˬ ha˗euˬ nymˇ jiˇ˗ahˇ naˇ gawˇ maˬ bi nyawˬ laˇ mawꞈ˗eu miˇ neh, nyawˬ˗iˇ nya˗eu naˇ gawˇ naˇ luꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ iˇ kahˇ˗ahˇ maˬ bi laˇ naˇ jiˇ nui ma maˬ ya pehˇ˗a. Naˇ gawˇ naˇ luꞈ˗eu gʼaˬ iˇ cuꞈ shawˇ mawꞈ naˇ jiˇ aˬ yawꞈ˗euˬ naˇ gawˇ iˇ cuꞈ shawˇ˗eu nui deuˬ˗ahˇ maˬ bi nyawˬ˗iˇ˗eu gʼaˇ duˬ, aˇ muˇ˗ahˇ ja uˇ˗eu aˬ yuiꞈ gʼaˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ aˬ jeˬ˗euˬ naˇ gawˇ naˇ luꞈ˗eu lehˇ ya ehˇ nehˬ taˬ˗eu meh. Nyawˬ˗iˇ nya˗eu naˇ gawˇ ahˇ gaˇ duˇ˗eu deuˬ, zaˬ kʼaˬ maˬ taˬ mi naˆ˗ehˇ shiˬ tseˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu heu naˇ “yawˬ ha gʼaˇ duˬ tehꞈ˗ehˇ maˬ shaˇ noeˬ ni, aˬ cawˬ gʼaˇ duˬ shaˇ noeˬ” nehˬ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh.—Piˇliˇpiˆ 2:4.
Dzaw deuˆ 56 aˇ deuˆ 2-ahˇ gʼoꞈ kʼoꞈ˗iˇ
7. Jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ˗eu hawˇ˗eu miˇ kʼahˬ˗euˬ zahˇ sahˇ kʼoꞈ nehˬ˗ehˇ taꞈ˗eu gaˇ kawˆ
Aˬ dui aˬ cawˬ nehˬ˗ehˇ maˬ ehˇ, Ka li zaˬ cawˬ cawˬ maˬ ehˇ, pyuˇ hawˇ˗eu jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ gaˇ kawˆ maˬ bi doˆ laˇ˗eu gʼaˇ duˬ, sahˬ boꞈ boꞈ˗awˇ laꞈ ma dehˬ taˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. (Yeˬlaˬmiˇ 32:9-12) Tiˬ poˆ na Ka li zaˬ yaw kaˬ pyuˇ maˬ ngeuˇ naˇ yawˬ jeˬ yawˬ baˬ da neh gaˇ kawˆ doˆ laˇ nya˗eu meh. Teu ngeh gaˇ kawˆ jaˆ˗eu deuˬ yaw kaˬ tehꞈ˗ehˇ kawˇ ma˗ehˇ ja tsaˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh.
Tsawˇ myahˇ cawˆ ni ja bu ja doeˇ˗eu, myawꞈ dzaˬ shuiˇ dzaˬ˗eu gaˇ kawˆ kawˆ ma doˆ laˇ naˇ tawˇ neh aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga? (Maꞈtehˬ 18:15-17-ahˇ gui.) Yeˬsuˇ aˬ dui ya jahˇ˗eu smˇ jeˬ˗ahˇ ehˇ nehˬ taˬ˗euˬ meh.
Gaˇ kawˆ doˆ laˇ˗euˬ deuˬ yaw kaˬ tehꞈ˗ehˇ ja tsaˬ.—Aˇ deuˆ 15˗ahˇ haw.
Maˬ ja tsaˬ nya naˇ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ noeˬ dahˇ doe laˇ˗euˬ mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ nyiˬ gʼaˬ˗ahˇ kuˇ gʼeh.—Aˇ deuˆ 16˗ahˇ haw.
Toˆ˗ehˇ paˇ jahˇ kʼawꞈ maˬ ja tsaˬ nya naˇ jiˇ, aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu deuˬ˗ahˇ ehˇ nehˬ.—Aˇ deuˆ 17˗ahˇ haw.
Myaˬ myaˬ ni naˇ mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ saˇ naˇ˗ahˇ daˆ daˆ˗ehˇ yaˇ kʼaˬ ja paˬ˗ehˇ maˬ gʼeh˗a. Teu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu heu naˇ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu aˇ muˇ˗euˬ tsawˇ myahˇ˗ahˇ laˆ cawˆ˗eu meh. (1 Gawˇliˬtu 6:1-8) Ehˇ kʼawꞈ gaˇ kawˆ tiˬ jeˬ na naˇ miˇ kʼahˬ˗euˬ zahˇ sahˇ kʼoꞈ kʼaˇ jaˆ˗eu loꞈ˗ehˇ ya jahˇ˗eu meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, gʼawˬ˗eu, zaˬ cu˗eu aˬ kawˬ˗aˬ shaˇ˗eu, gʼawˬ ngeh za geuˇ˗eu jeˬ shaˇ˗eu, kamˬ taˬ˗euˬ pyuˇ shaˇ˗eu, dziˇ dzoˆ gaˇ kawˆ ja˗eu, jeˬ biˇ gaˇ kawˆ ja˗eu, heu deuˬ meh. Ka li zaˬ deuˬ gaˇ kawˆ heu deuˬ˗ahˇ saˇ naˇ˗ahˇ daˆ leˇ˗awˇ yaw muiˬ˗ehˇ ja tsaˬ˗eu heu naˇ Jaˇliꞈ zahˇ˗ahˇ bahˬ˗eu jeˬ maˬ ngeuˇ˗a.
Haiˬ dui doeˇ dui dui˗eu gaˇ kawˆ heu deuˬ tawˇ neh? Yaw jeˬ ma jeˬ, dawꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ, zaˬ˗ahˇ dawꞈ˗eu, diˬ˗eu, smˇ kʼoeˬ kʼoeˬ˗eu, sehꞈ˗eu, huiˬ˗eu gaˇ kawˆ heu deuˬ pyeuꞈ laˇ ngeh jiˇ miˇ kʼahˬ˗ahˇ uˆ lahˇ˗eu aˬ yuiꞈ deuˬ˗ahˇ daˬ˗iˇ˗eu heu naˇ Jaˇliꞈ zahˇ˗ahˇ maˬ bahˬ˗a.
a B.C. 455 kʼoꞈ˗ahˇ neh B.C. 1-ahˇ keuˆ ni, 454 kʼoꞈ ga leˇ˗eu meh. B.C. 1-ahˇ neh A.D. 1-ahˇ keuˆ ni, tiˬ kʼoꞈ ga leˇ˗eu meh (jaˬ myawꞈ aˇ kʼoꞈ maˬ jaˆ˗a). A.D. 1-ahˇ neh A.D. 29 kʼoꞈ˗ahˇ keuˆ ni, 28 kʼoꞈ ga leˇ˗awˇ, dawˬ tawˆ luꞈ sawˇ uiˬ leꞈ ngeh, 483 kʼoꞈ ga leˇ˗eu meh.