Kite ma Biblia utundo ko cil i nindo mwa eni

Kite ma Biblia uboth ko nitundo m’ewok i rundi mwa eni, tie lembe mir udu. Niai ma judaru kiew pare, kawoni oro elufu acel ku dak abung’wen (1 900) udaru kadhu. Jukiewe iwi jamtic ma nyothere, niwacu karathasi ma juyiko ku kolo man kithabu m’adola ma juyiko kud adila; m’umedo maeno, jukiewe ku kwong’a i dhok ma dhanu ma nok kende re ma weco tin eni. Bende, dhanu ma giweg tego, calu ve jubim man judong dini gitimo tego migi ceke pi ninyotho Biblia kara ebed umbe.

LEMBANG’O m’ugam utimere m’uketho buku maeno ma wang’u ijo ugwokere pi oro ma dupa man edoko ni buku ma dhanu ng’eyo pire lee? Wakenen lembe ario kende.

Juloke iwi jamtic mange dupa uketho egwokere

Ju ma gibino ku gor ma kwong’a mi Biblia niwacu nyithindho mir Israel, gigam gigwoko kitabu m’adola ma con maeno cuu mandha, man giloke dupa dupa iwi jamtic mange. Ku lapor, jung’olo ni jubim mir Israel nia gikiew igi ‘wadi cik maeni i kitabu, kud i maeno ma ni i wang’ julam ma Julawi.’​—Poi mi Cik 17:18.

Juisrael ma dupa gigam gimaru nisomo Lembagora man giyiyo nia etie Lembe pa Mungu. Pieno, jugor ma jubodho man ma juponjo cuu mandha giloko Lembagorane iwi jamtic mange mii man ku mukuni ma lee. Biblia uweco pi jagorne acel ma lworo Mungu man ma nyinge Ezra nia ebino “japonji mi cik, m’enyang’ cu i cik pa Musa, en e cik ma Yehova, Mungu mir Israel, umiyo.” (Ezra 7:6, B.L.L) Jumasoreti ma giloko Lembagora mi Juebrania kunoke “Lembariba ma con,” i kind oro dak abic (500) ku oro dak abung’wen (900) mi rundi mwa, gigam gikwanu kadok wend arufu mi gor migi kara kosa kud umondi. Piny maeno ma juloko mii mandha iwi jamtic mange uketho jukiewo piny m’urombo tap tap ku ma con, man uketho Biblia uboth kadok nwang’u jukworne gibino timo kero migi ceke kara ginyothe cen de.

Ku lapor, i oro dak acel ku pier abusiel wi abora (168) i wang’ rundi mwa, jabim mi Siria ma nyinge Antiokus mir Ang’wen utimo tego pare zoo pi ninyotho Lembagora ceke mi Juebrania m’ebinwang’u i ng’om mi Palestine. Kpawa moko mi Juyahudi ukoro kumae: “Ka ginwang’u kitabu m’adola moko ci mi cik, gibed giyece man giwang’e.” Buku moko (The Jewish Encyclopedia) ukoro bende kumae: “Jurutic pa gavmenti ma jung’olo igi nia ginyoth kitabu m’adola moko ci mi cik, gitimo lembene ma kisa mbe . . . Ng’atu ma tek buku ma leng’ unwang’ere i bang’e . . . matira pare ubino tho.” Ento buku mi Lembagora ugwokere asu i kind Juyahudi ma gin’i ng’om mi Palestine ku ju ma gibino kwo i ng’om mange bende.

Nyanok i ng’ei ma ju m’ukiewo Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu kunoke “Lembariba ma nyen” gidaru tic migi mi kiewne, buku migi ma tipo ma leng’ ukonyogi nikiewo, nik’ebed barua, lembila, kunoke buku mi kpawa ugam ulal nitundo kaka ma bor. Ku lapor, Yohana ukiewo Injili pare i Efeso kunoke ceng’ini kud adhura maeno. Re junwang’u theng Injiline moko i ng’om mi Misiri, i kilometre ma bor mandha kud Efeso. Jururieko moko giwacu nia juloko theng Injili maeno iwi karatasi mange, i ng’ei oro ma kadhu ngo pier abic (50) niai ma Yohana ukiewo Injili pare. Theng Injili maeno ma junwang’u ubenyutho kamaleng’ nia Jukristu mi kabedo ma bor de gibino ku buku ma tipo uyuyo i wiye man ma nwang’u fodi nindo ukadhu ngo akeca i wiye.

Kite ma Lembe pa Mungu unyay ko i cing dhanu de uketho egwokere pi oro ma dupa i ng’ei Kristu. Ku lapor, kugweno mi nindo 23 mi dwi mir 2, oro 303 mi rundi mwa, jukoro nia jabim moko mi Roma ma nyinge Diokletian ubino nuti man eneno kite ma juaskari pare gibeturo ko dhugola mi ot kanisa man gibewang’u buku mi Lembagora. Diokletian uparu nia kan enyotho lembagora ma leng’ mi Jukristu, ecopo daru the dini migi cen. Urwonde, eng’olo nia juwang’ Biblia ma nwang’ere i theng ng’om ceke ma Roma ubebimo wiye; juwang’e ke i wang’ dhanu ceke. Ento Biblia moko uboth man judok junyayugi kendo. Ku lapor, theng Biblia ma dongo ario mi dhu Jugiriki, ma copere juloko iwi karatasi nyanok ing’ei ragedo pa Diokletian, utundo cil i nindo mwa eni. Acel nwang’ere i Roma; ma kucelo ke nwang’ere i kapang buku ma dit ma julwong’o British Library i Londres, i ng’om mir Angleterre.

Kadok nwang’u fodi gor ma kwong’a mi Biblia unwang’ere ngo de, re Bibliane ma zoo kunoke thenge moko ma juloko ku cing’jo ugwokere nitundo i nindo mwa eni. Moko m’i kindgi tie ma con magwei. Nyo lok ma juwotho kabeloke ko iwi karatasi uwilo kum rwonglembe m’i Lembagorane ma jukiewo ma kong’a? Jararieko moko m’uponjo lembe iwi Biblia ma nyinge William Henry Green uyero pi Lembagora mi Juebrania kumae: “Jucopo wacu m’umbe lworo nia buku ma con moko mbe ma juloko lembe m’i iye iwi jamtic mange tap tap nisagu maeni.” Pi Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, jalwo moko ma nyinge Sir Frederic Kenyon m’ung’eyo lembe lee iwi gor ma con mi Biblia ukiewo kumae: “Nindo m’ukadhu niai ma jukiewo Lembagora nitundo ma juloko gorne ma kwong’a ma watie ko kawoni utie nyanok mandha ma juromo kwanu kude de ngo; eno re m’uketho dong’ wambe ku paru ma walar wabino ko i wang’e, ma nia juloko ngo tap tap Lembagora m’utundo i bang’wa tin. Pieno, wacopo yero nia lembe tie dupa m’ubenyutho nia buku mi Lembariba ma nyen tie buku ma jugeno man moko mbe m’urem.” Eyero bende kumae: “Wacopo yiyo m’umbe jiji nia lembe ma jukiewo i Biblia ugwokere zoo kubang’e calu m’elar ebino ko ku kwong’a. . . . Buku mange ma con acel de mbe i ng’om ma jucopo yero lembe maeni pire.”

Juloko Biblia i dhok mange

Lembe mir ario m’uketho Biblia udoko buku ma dhanu ng’eyo pire lee utie lok ma juloke ko i dhok ma dupa. Lembe maeno urombo ku yeny pa Mungu m’umito nia dhanu mi thek ceke man mi dhok ceke gitund ning’eye man giwore “ku tipo man lemandha.”​—Yohana 4:23, 24; Mika 4:2.

Lok ma kwong’a ma pire ung’eyere lee, mi Lembagora mi Juebrania ma juloko i dhu Jugiriki ubino lok ma julwong’o nia Septante. Jugam juloke pi Juyahudi ma giweco dhok mi Jugiriki ma gikwo i ng’om mange m’uweko Palestine; judaru lokne oro ma romo dak ario (200) i wang’ tic ma Yesu ubin utimo i ng’om. Juloko Biblia ma zoo, uketho i iye Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, i dhok ma dupa i kind oro ma romo dak adek (300) kumeni niai ma gorne uthum. Ento ing’eye, jubim man bende jupadhiri ma nwang’u ukwayu gitim tego migi ceke kara Biblia utund i cing’ dhanu, gilund gitimo lembe m’ukoc. Jupadhiri gitimo kero migi ceke kara juyic migi gibed i mudho i thenge mi tipo; gikwero kud julok Lembe pa Mungu i dhok ma dhanu ma pol weco.

Kadok nwang’u jurudini man gavmenti gikwero kud julok Biblia de, re dhanu moko ma giweg tegocwiny giketho kwo migi i ariti pi niloko Biblia i dhok ma dhanu weco. Ku lapor, i oro elufu acel dak abic ku pier adek (1530), jalwo moko mir Angleterre ma nyinge William Tyndale, m’usomo i Oxford uloko theng Lembagora ma julwong’o Pantatek, niwacu buku abic ma kwong’a mi Lembagora mi Juebrania. Kadok jai ma lake tek ubino nuti de, en re m’edoko ng’atu ma kwong’a m’uloko Biblia kud i dhu Juebrania wang’ acel i dhok mir Anglais. Tyndale ubino bende jalok dhok ma kwong’a m’utiyo ku nying’ Yehova i lok mir Anglais. Jararieko moko m’uponjo lembe iwi Biblia ma nyinge Casiodoro de Reina mi ng’om mir Espagne, ubino i ariti mi tho pilembe saa ceke Jukatholiki gibino nyayu ragedo i kume kinde m’ebeloko Biblia ma kwong’a i dhok mir espagnol. Ewotho i ng’om mir Angleterre, Allemagne, France, Hollande, man Suisse kinde m’ebetimo tic pi nidaru lok pare.a

Tin eni jubemediri asu niloko Biblia i dhok dupa man jubewodhe milioni ma dupa. Kite ma Biblia uboth ko man edoko buku ma dhanu ung’eyo pire lee ubenyutho kamaleng’ nia wec m’ulubo e ma tipo ma leng’ utelo wi jakwenda Pethro nikiewo utie lemandha: “lum thwo man thiwe de oy, ento lembe pa Yehova bedo rondo ku rondo.”​—1 Pethro 1:24, 25.

[Korolembe mi there]

[Sanduku/​Cal i mbaya mi 14]

UKWAYU ASOM LOK MA KANI MI BIBLIA?

I dhok ma pol, junwang’u lok dupa mi Biblia. Lok mi Biblia moko utiyo ku wec ma nyang’ i iye tek man ma kakare ukadhu. I Bibliane mange juloko ngo paru pa Mungu tap tap, ento juloko thelembe mi wec kende ma kara dhanu some yot yot m’umbe nidieng’ i kum lok ma tap tap. Mange lundo juloko i ayi ma wec m’i iye upangere calu ma wecne ubino ko i gor ma kwong’a.

Jumulembe pa Yehova re ma giwodho Biblia ma julwong’o nia Biblia​—Lok mi ng’om ma nyen mir Anglais, man ungu mi dhanu ma gitimo tic mi lokne, ma re junyutho ngo nying’gi, giloke wang’ acel niai kud i dhok ma jular jukiewo Biblia i iye. Biblia maeno re m’ubino ma kwong’a ma judok jutiyo ko pi niloko mange i dhok ma romo pier abusiel (60). Re ju ma giloke i dhok maeno giwotho bepore ku mi dhok ma jukiewe i iye. Lembakeca mi Biblia Lok mi ng’om ma nyen utie niloko wec mi dhok ma jukiewo Biblia i iye acel acel kan ecopo kanu ngo wang’ lembe ma jubemito yero. Ju ma gibeloko Bibliane tin gitimo kero niketho jusom ginyang’ i iye, calu ma jusom mi rundi ma con de gibed ginyang’ ko i Lembagora ma kwong’a.

Jururieko moko ma giponjo lembe iwi dhok gigam gitimo sayusac iwi Biblia ma tung’ tung’ ma juloko i rundi mwa eni, uketho i iye Lok mi ng’om ma nyen. Gitimo sayusacne pi nineno kaka ma juloko tap tap ungo, man kaka ma julok giroyo paru mi yiyoyic migi i iye. Ng’atu acel m’i kindgi ubino Jason David BeDuhn, ma tie japonjo mi lembe mi dini i iniversite moko mir États-Unis (Northern Arizona University). I oro elufu ario kud adek (2003) ewodho buku moko ma tie ku mbaya dak ario (200); i bukune, eweco iwi Biblia abung’wen “ma jutiyo kudo akeca i ng’om ma tung’ tung’ ma juweco Anglais i iye.” Eng’iyo i verse dupa mi Lembagora, ma jururieko ma pol ma giponjo lembe iwi Biblia gitie ku nen m’ukoc iwi ayi m’ukwayu julok kogi, kum i verse ma kumeno re ma “julok dhok gicopo royo paru mi yiyoyic migi.” Ewotho beting’o verseman mi dhu Jugiriki man epore ku kite ma juloke ko i Anglais, e esayu kaka ma juyenyo wilo thelembe mi versene i iye. Enwang’u lembang’o?

BeDuhn unwang’u nia dhanu ma pol man bende jururieko ma dupa ma giponjo lembe iwi Biblia, giparu nia ju ma giloko Biblia Lok mi ng’om ma nyen (NW) giketho paru m’i iye urombo ku yiyoyic mi dini migi, eno re m’uketho ekoc ku Biblia mange. Ento eyero kumae: “Kaka ma pol, gin m’uketho Lok mi ng’om ma nyen ukoc ku mange utie pilembe juloke tap tap man acel acel calu m’ebino ko i gor ma kwong’a, man juloke ku bith wang’.” Kadok nwang’u BeDuhn ucwaku ngo ayi ma juloko ko wec moko m’i Lok mi ng’om ma nyen, re eyero nia kud i kind Biblia ceke m’eporo, “ubenen nia Biblia maeni juloko tap tap nisagu mange zoo.” Elwong’e nia lok mi Biblia “ma ber m’usagu zoo.”

Jararieko moko ma nyinge Benjamin Kedar m’ung’eyo lembe lee iwi dhu Juebrania, man ma kwo i ng’om mir Israel de uyero lembe ma rom iwi Lok mi ng’om ma nyen. I oro elufu acel dak abung’wen ku pier abora wi abung’wen (1989), eyero kumae: “Biblia maeni ubenyutho nia jutimo tego ma lee kara lokne ubed tap tap man ma junyang’ i iye yot yot. . . . I Lok mi ng’om ma nyen, anwang’u ngo kaka moko acel de ma jupimo niroyo paru moko pi niwilo lembe ma nwang’ere i gor ma kwong’a.”

Kepenjiri kumae: ‘Kan abesomo Biblia lembakeca para tie ang’o? Nyo amito asom Biblia ma somo yot, ento ma juloko tap tap ungo? Kunoke nyo amito asom Biblia ma lembe m’i iye urombo lee akeca ku mi gor ma kwong’a ma tipo uyuyo i wiye?’ (2 Pethro 1:20, 21) Lembakeca m’itie ko re ma bikonyi ning’iyo lok mi Biblia m’ukwayu isom.

[Cal]

“Biblia​—Lok mi ng’om ma nyen” nwang’ere i dhok dupa

[Cal i mbaya]

Gor mi Jumasoreti

[Cal i mbaya]

Kitabu m’adola ma tie ku Luka 12:7, “. . . lworo kud unegwu; piwu tek nisagu kira dupa”

[Kakare ma cal uai]

Mbaya ma yor i wang’e: National Library of Russia, St. Petersburg; mir ario man mir adek: Bibelmuseum, Münster; ma yor ing’eye: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin