Biblia ukoc bor ku buku ceke mi lem dini. Buku mange mbe ma calu en, ma ponji m’i iye uloko kwo mi dhanu dupa, ke i kind oro ma lee. I thenge ma kucelo lundo, buku mange mbe ma jusayu lembe lee i wiye man ma jucayu lee nisagu Biblia.

Ku lapor, jururieko moko ma giponjo lembe iwi Biblia giyiyo ngo nia Biblia ma watie ko tin e urombo ku gor ma kwong’a. Japonjo moko mi lembe mi dini uyero kumae: “Wang’eyo ngo nia nyo andha waloko lembe mi gor ma kwong’a tap tap. Watie kende kende ku gor ma kosa upong’ i iye, man ma pol m’i kindgi de tie ma juloko iwi jamtic mange oro dupa i ng’ei gor ma kwong’a, man gikoc i kindgi i ayi dupa.”

Jumange lundo ponji ma juponjo kogi i dini migi uketho ginwang’u nia juwilo lembe m’i Biblia. Ku lapor, jupagi jalwo moko ma nyinge Faizal ma gitie ngo Jukristu gigam giponje nia Biblia tie buku ma leng’, ento juwilo lembe m’i iye. Eyero kumae: “Eno uketho abed amaru ngo nia dhanu ginyuth ira lembe m’i Biblia. I andha de gibino mbe ku Biblia ma jukiewo ma kwong’a pilembe Biblia ma gitie ko juwilo lembe m’i iye!”

Nyo pire tie tek ning’eyo nia juwilo lembe m’i biblia kunoke ngo? Keng’ii i penji ma e: Nyo iromo geno lembang’ola ma juko cwinyjo ma Biblia ung’olo pi nindo m’ubino ka nwang’u ing’eyo ngo nia eai i gor ma kwong’a? (Jurumi 15:4) Nyo icopo tiyo ku cik mir ukungu mi Biblia pi nimaku yub ma pigi tek pi tic peri, juruot peri kunoke pi woro Mungu ka nwang’u Biblia ma watie ko tin utie kende kende buku moko ma dhanu uloko de tap tap ungo iwi jamtic mange?

Kadok nwang’u buku ma jukiewo ma kwong’a mi Biblia udaru rwinyo zoo, re asu wacopo nwang’u gor ma con dupa mi Biblia ma juloko iwi jamtic mange. Dong’ lembang’o m’uketho gor maeno uboth, kadok nwang’u ebino piny ma copo top, dhanu ujai i kume, man jumoko gimito gilok rwonglembe m’i iye? Kite ma gor maeno uboth ko copo tielo yiyoyic peri nenedi nia juwilo ngo lembe m’i Biblia m’itie ko tin e? Nwang’ dwokowang’ penji maeno i kpawa m’ulubo, m’ukoro kite ma Biblia uboth ko.

ARITI: Jamtic ma kwong’a ma jukiewo Biblia i wiye man ma judok juloke i wiye ubino kolo man adila. (2 Timoteo 4:13) Jamtic maeno uketho Biblia i ariti nenedi?

Kolo tie piny ma yec, rangi pare nyothere, man efur nyapio pio. Richard Parkinson giku Stephen Quirke, ma gitie jururieko ma giponjo lembe iwi ng’om mi Misiri giyero kumae: “Karatasine copo top man edong’ acokane ma nyathol thol, ma ka jumake i cing’jo uturne re ma dong’. Kitabu m’adola ma juyiko ku kolo copo fur kunoke ecopo top ku kaka ma jukane i iye ni kum ng’ico, man ka jukane i ng’om ukoko copo came, asagane rudho.” I ng’ei ma junwang’u kitabu moko ma juyiko ku kolo, jugam jukethogi i ceng’ ma lake tek, kunoke kaka ma ng’ic lee, eno uketho ginyothiri pio.

Adila lundo vuto lee nisagu kolo, ento enyothere ka jubetiyo kude rac kunoke ka jukethe kaka ma lieth lee, kaka ma ng’ic, kunoke i der.a Adila utie bende cam p’ukudi. Eno uketho buku moko (Everyday Writing in the Graeco-Roman East) uyero nia, “etie lembe ma tek ninwang’u piny moko ma jukiewo con m’unyothere ngo.” Pieno, ka nwang’u Biblia de unyothere, nwang’u rwonglembe m’i iye de urwinyo.

KITE MA BIBLIA UBOTH KO: Cik mi Juyahudi ung’olo nia ubimoman “bikiewo ire wadi cik maeni i kitabu,” niwacu buku abic ma kwong’a mi Biblia. (Poi mi Cik 17:18) M’umedo maeno, jugor ma gi jubodho giloko kitabu m’adola dupa iwi jamtic mange, uketho i rundi ma kwong’a, kitabu m’adola ubed unwang’ere i sinagog mir Israel ceke man nitundo i kabedo ma bor mi Makedonia! (Luka 4:16, 17; Tic mi Jukwenda 17:11) Dong’ gor ma con magwei uboth nenedi nitundo i rundi mwa eni?

Jararieko moko ma nyinge Philip Comfort, m’uponjo lembe i wi theng Biblia ma julwong’o Lembariba ma nyen uyero nia, “Juyahudi gibed gigwoko kitabu m’adola ma Lembagora n’i iye i agulu.” Ubenen kamaleng’ nia Jukristu de gimediri nibedo ku kura maeno mi gwoko piny. Eno re m’uketho jugam junwang’u gor ma con i agulu mir ulobo, i kusika, kaka ma col i odcana, man tak tak i kabedo m’uthwo.

ADWOGINE: Kitabu m’adola ma wendgi lee dit, ma kud i kind kitabune, moko m’udaru timo oro ma kadhu elufu ario (2 000) uboth nitundo tin eni. Kitabu mange ma con ma gorne tie dupa nisagu maeno man m’ugalu lee umbe.

ARITI: Judong gamba ku judong dini ma dupa gibino ku lembakeca m’ukoc ku rwonglembe mi Biblia. Wang’ ma pol, gibed gitiyo ku dito migi pi nicero dhanu kara kud gibed ku Biblia, kud giwodh Biblia, man kud giloke i dhok mange. Wakenen lapor moko ario:

• I kum oro 167 W.R.M.: Ubimo Antiokus Epifane ubino diyo Juyahudi nia gidok i dini mi Jugiriki, pieno eng’olo nia junyoth Lembagora ceke mi Juebrania. Jakor kpawa moko ma nyinge Heinrich Graetz uyero nia juaskari pare gibed “giyeco man giwang’u buku ceke mi Cik kaka moko ci ma ginwang’e i iye, man gibed ginego ju ma ginwang’u nia ubesayu ninwang’u jukocwiny ku tego i Lembagorane.”

• Oro ma romo dak abora (800) udaru kadhu: Ng’eicwiny ubed unego judong dini moko mi Katholiki ka gineno jayic moko ubeponjo dhanu ku lembe mi Biblia kakare niponjogi ku ponji mi Katholiki; gibed giyiyo nia jayic copo bedo ku buku mi Zaburi i dhok mi Latin kende, ento kan etie ku buku mange mi Biblia giyero nia etie jayic m’ujai. I coko moko ma gitimo, gigam ging’olo nia dhanu migi moko “ubed ucidh nja i pacu mi juyic m’ujai man gikey i udi migi ceke cuu mandha, mii, man ku mukuni . . . Gimediri ku sayusacne nitundo kadok i kusika mi the ng’om ma gibeparu nia buku moko mi Biblia copo nwang’ere i iye . . . Ot moko ci ma gibinwang’u jayic m’ujai i iye, ukwayu ginyoth ode cen.”

Ka nwang’u judegi mi Biblia gituc ninyothe, nwang’u rwonglembe m’i iye de urwinyo.

KITE MA BIBLIA UBOTH KO: Ubimo Antiokus uketho junyotho Biblia asagane i ng’om mir Israel, ento saa maeno nwang’u dong’ Juyahudi ma wendgi lee gibekwo i ng’om mange dupa. Jururieko gibed giyero nia, i rundi ma kwong’a nwang’u Juyahudi ma kadhu pier abusiel wi dak, gikwo i ng’om mange m’uweko Israel. Juyahudi gibed gikanu buku mi Lembagora i sinagog migi, man buku maeno re ma ju m’udok ukwo i ng’eigi gibed gitiyo ko, uketho i iye Jukristu bende.​—Tic mi Jukwenda 15:21.

I kind oro dak aboro (800) maeno, dhanu ma gimaru Biblia gilworo ngo ragedo, ento gimeridiri asu niloke i dhok mange man nidok kiewe kendo iwi karatasi mange. Kadok i wang’ ma fodi juyiko ngo masini mi wodho buku iwi karatasi de, copere nia nwang’u dong’ Biblia utie i dhok ma kadhu pier adek wi adek (33). I ng’eye, judok juloko Biblia i dhok mange man juwodhe pio pio nisagu m’i wang’e zoo.

ADWOGINE: Kadok nwang’u jubim ma giweg tego, man judong dini ma cwinygi rac gimito gidar the Biblia cen de, ento asu Biblia re m’utie buku ma jupoko lee ni dhanu, man ma juloko i dhok dupa nisagu zoo. Ekonyo dhanu mi ng’om moko niyiko i cik migi, jumange ke uroyo wec moko m’i iye i dhok migi, man eloko bende kwo mi dhanu milioni dupa.

ARITI: Ariti ma calu ve piny ma jukiewe i wiye ma copo top man ragedo utuc ungo nikabu Biblia cen. Bende, jumoko ma gidok gibed gigoro kendo lembe mi Biblia man julok dhok moko gimito giwil lembe m’i Biblia. Saa moko, gitimo kero niwilo lembe m’i Biblia kara eromb ku ponji migi kakare ma giketh ponji migi re m’uromb ku lembe m’i Biblia. Wakenen lapor moko:

• Kaka ma jutimo iye thier: I kind rundi dage mir ang’wen nidwogo i rundi dage mir ario W.N.Y., ju ma gikiewo Pentatek mi Samari gimedo i buku pa Ai 20:17 wec ma nia “i Aargaareezem. Man kuca ibigiero pemblam.” Jusamaria gimedo wec maeno pi niketho jupar nia Lembagora ucwaku pir hekalu ma gigiero iwi “Aargaareezem,” kunoke Got Gerizim.

• Ponji mi trinita: Oro ma romo 300 i ng’ei ma judaru nikiewo Biblia, jagor moko m’uyiyo ponji mi Trinita umedo i 1 Yohana 5:7 wec ma nia “i polo, Wego, Wod man Ulelu Maleng’: gin adekne zoo gitie acel.” Ento wec maeno ubino mbe i giragora ma kwong’a. Jararieko moko ma ponjo lembe mi Biblia, ma nyinge Bruce Metzger ukoro kumae: “Niai i rundi dage mir abusiel nicidho, jubed junwang’u [wec maeno] wang’ ma pol i gor mi Latin ma con man mi vulgate mi dhok mi [Latin].”

• Nying’ Mungu: Julok Biblia ma pol ging’iyo nikabu nying Mungu cen kud i Lembagora pilembe gilubo lembe moko mandha ngo ma Juyahudi giyiyo. Giwilo nyingene ku nying mi dito calu ve “Mungu” kunoke “Rwoth,” ma gitiye wec ma i Biblia, jutiyo kugi kende kende ngo pi Jacwic, ento pi dhanu, piny ma dhanu rwo igi man kadok pi Wonabali bende.​—Yohana 10:34, 35; 1 Jukorintho 8:5, 6; 2 Jukorintho 4:4.a

KITE MA BIBLIA UBOTH KO: Mi kwong’o, kadok nwang’u jumoko ma gidok gibed gigoro lembe mi Biblia iwi jamtic mange gibed gidieng’ ungo kunoke gibed giwilo lembe m’i iye de, ju ma pol m’i kindgi gibino weg bodho lee dit man gitimo tije ku cwinygi ceke. I kind rundi dage mir abusiel ku mir apar N.N.Y., Jumasoreti gicaku goro Lembagora mi Juebrania, tic ma gitimone tin ung’eyere nia gor mi Jumasoreti. Juwacu nia gibed gikwanu wec man nyiguta ceke pi ning’eyo nia kosa moko mbe m’umondo i gin ma gitimo. Ka ginwang’u gin moko m’unen ve kosa i gor ma gibeloko lembe niai kud i iye, gikiewe i ng’ete. Jumasoreti gimito ngo giwil paru m’i Biblia nyanok de. Profeser Moshe Goshen-Gottstein ukiewo kumae: “Niwilo paru m’i [Biblia] akakaka ubino igi turocik ma rac ma yawe mbe.”

Mir ario, gor ma pol ma tin utie ubekonyo jururieko mi Biblia ning’eyo kosa ma juroyo i Biblia. Ku lapor, niai con, judongo mi dini gibed giparu nia Biblia migi ma juloko i dhok mi Latin re m’utie Biblia mandha. Ento i 1 Yohana 5:7, gimedo vupo ma waweco i wiye i wang’e i ponjo maeni. Eno uketho juloko kosa maeno i Biblia ma pol! Ento kinde ma junwang’u gor mange ma con, gitimo ang’o? Bruce Metzger ukiewo kumae: “Lembe ma jukiewo [i 1 Yohana 5:7] nwang’ere ngo i gor ceke ma con, calu ve (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), ento kende i gor mi Latin.” Pieno, i Biblia ma pol ma judok juloko i ng’eye, jukabu wec mi vupo maeno cen.

Nyo gor ma con ubenyutho nia lembe mi Biblia ugwokere ma ber nitundo i bang’wa? Kinde ma junwang’u Kitabu m’agola mi Nam m’utho i 1947, e jururieko ginwang’u kaka mi poro lembe ma nwang’ere i Lembagora mi Juebrania ma Jumasoreti giloko ku gin ma nwang’ere i kathabu m’adola ma jular jukiewo oro ma kadhu elufu acel i wang’e. Jalwo moko ma gitimo i ungu mi wodho Kithabu m’adhola mi Nam m’utho uyero nia kithabu m’adolane acel “umiyo thelembe ma piemere ngo nia Juyahudi ma giloko lembe mi Biblia ku cinggi giloke tap tap man etie lembe ma jugeno kadok nwang’u oro ma sagu elufu acel udaru kadhu de.”

I kapang buku moko ma julwong’o Chester Beatty i adhura mi Dublin, i ng’om mir Ireland, jugwoko gor moko ma con ma juyiko ku kolo mi kago Lembagora ceke mi Jugiriki mi Jukristu, uketho i iye gorne moko mi rundi dage mir ario I.N.Y., niwacu oro 100 kende i ng’ei ma judaru nikiewo Biblia zoo. Buku moko (The Anchor Bible Dictionary) uyero kumae: “Buku maeno ma juyiko ku kolo ubenyutho nia jutuc nigwoko bende nyithi lembe ma thindho thindho ma jugam jukiewo, ginyutho bende nia kadok juloko lembe mi Biblia wang’ ma pol de, re gidong’ kubang’gi.”

ADWOGINE: Kakare ninyotho lembe mi Biblia, oro m’ukadhu man gor ma tung’ tung’ mi Biblia ulund udok uyiko lembe m’i iye ayika. Pi Lembagora mi Jugiriki mi Jukristu, jalwo moko ma nyinge Frederic Kenyon uyero kumae: “Buku ma con mange mbe m’upong’ ku lembe dupa m’unyutho nia lembe m’i iye tie andha. Jararieko moko mbe m’atira ma copo kwero nia lembe ma tap re m’ugwokere nitundo i bang’wa tin eni.” Pi Lembagora mi Juebrania ke, jararieko moko ma nyinge William Henry Green uyero kumae: “Jucopo yero m’umbe jiji nia giragora mange ma con m’ugwokere tap tap nitundo i nindo mwa umbe.”

Biblia ugam uboth. Eno uketho tin eni, in de icopo bedeo kude man isome. Kinde m’ing’iyo lok moko ma ber mi Biblia, icopo bedo ma cwinyi tek nia ibesomo paru ma tap m’ubino i gor ma kwong’a mi Biblia.a Enre ang’o m’uketho Biblia ugwokere i ayi ma wang’u i jo kadok nwang’u jukiewe iwi piny ma nyothere, ekadhu kud i kind jai ma kwiny man kadok nwang’u jumoko gimito giwil paru m’i iye mi tek tek? Buku maeni ukoc ku mange nenedi?

Ju ma pol ma giponjo Biblia giwok i paru ma rom ku jakwenda Paulo, m’ukiewo kumae: “Lembagora ceke Mungu yuyo i wiye en.” (2 Timoteo 3:16) Giyiyo nia Biblia ugam uboth pilembe en kende re m’etie Lembe pa Mungu man pilembe Mungu ugwoke nitundo tin eni. Faizal ma waneno paru pare i acaki mi ponji maeni, ung’iyo niponjo Biblia pi ning’eyo lembe maeno en gire. Lembe m’enwang’u i Biblia uwang’u iye lii. Nya pio pio eca, enyang’ nia ponji ma dupa m’umew i kind Jukristu mi ndra uai ungo i Biblia. M’umedo maeno, lembakeca ma Mungu utie ko pi ng’om m’enyutho i Lembe pare umulo adundene lee dit.

Eyero kumae: “Kawoni ayiyo andhandha nia Biblia m’atie ko utie giramiya m’uai i bang’ Mungu. I andha, ka Mungu ubino ku copo mi cwiyo polo ku ng’om, dong’ ke ecopere nenedi nia ekos copo mi gwoko buku m’emiyo iwa? Nibedo ku paru m’ukoc ku maeni utie niwacu nia tego pa Mungu tie ku mupaka. An a ng’a m’ayer nia Jategokpo utie ku mupaka?”​—Isaya 40:8.