Ayi m’atuc ninyang’ ko nia lembe m’atira ngo bithum

Ng’atu m’ukore: Ursula Menne

Abepoy nia ikwo para, abed amito nia jutim lembe ceke cuu man atira ni dhanu ceke. Paru parane uketho jutwiya ko atwiya zoo man jutera i otkol mi theng Allemagne (Ujerman) ma yo nyangu i the bimobim mir ukoministi. Man ku kuca re m’atuc ninyang’ i kum lembe mi sendo dhanu mananu. Wek akekor.

JUNYOLA i oro 1922 i ng’om mi Allemagne i adhura mi Halle, m’ucaku con mandha ma kawoni etimo oro ma sagu 1200. Halle tie kabedo ma dit mi dini mi protestanti m’enwang’ere i kilometre ma romo tundo 200 yo piny mir adhura ma dit mi Berlin. Nyamira ma Käthe, unyolere i oro 1923. Vwa bino askari man mama ke bino jarawer ma dit ma nyinge yik.

Vwa re m’uroyo i iya paru mi jigo thelembe mi sendojo mananu. Kinde m’eweko tic mi askari ci, eyabu wang’acel kuloka mi lworo piny i duka. Calu ma jurimbe ma bebino ning’iewo piny i bang’e tie zoo jucan, uketho ebed emiyo igi jam kuloka ma gibibedwoko sentene i ng’eye. Timo pare maeno mi kisa uketho kuloka parene upodho. Lembe m’utimo Vwa uketho aneno nia ninyego kara dhanu ceke ubed ku kwo ma rom man m’umbe masendi tie lembe ma tek mandha m’ukoc ku m’abino paru. Ento re, ninyego i kum awanya mir aradu utie lembe ma tek magwei.

Niai kud i bang’ mama ke alagu bodho masegi, man eponjowa waku nyamira ma Käthe zoo ku wer man miel. Abino nyathin ma won anyong’a man waku Käthe ceke wabino ku kwo ma ber mandha nitundo i oro 1939.

Lembe ma rac ukwong’o

Kinde m’adaru kalasi ma piny, adok i kalasi ma jubed juponjo iye miel ma julwong’o ballet, ma i iye aponjo bende miel ma nyinge Ausdruckstanz (ayi miel ma ng’atini mielo nimakere ku thelembe pa wer), man japonjine nyinge Mary Wigman. Ebino ng’at’acel m’ucaku ayi miel maeno ma ng’atu m’ubemielo ayi mielne ukwayu enyuth kite m’ebewinjere ko man thelembene niai kud i miel pare. Acaku bende tic mi wiro rangi. E kumeno, i thino para zoo, amaru niponjo lembe ma nyen man tic ma tung’ tung’ ma nyayu anyong’a. Ento i oro 1939 lwiny mir ario mi ng’om ngung’ ucaku. I oro 1941 ke aonda ma tek mi tiberkilos unego Vwa.

Lwiny tie gin ma rac mandha. Kadok nang’u abino ku oro 17 kende de kinde ma lwinyne ucaku, ageno nia nyo abelu re m’umaku ng’om. Aneno dhanu ma cuu man ma riek de gibino timiri ve abelu makugi en kinde ma gidikiri i gambaker ma mac mandha mi bimobim mir adici mi Nazi. Lembene ukelo kec, tho, man nyoth ma lee. Atum ma dongo urungo ot fwa zoo, man junego jufwa ma pol i lwiny maeno.

An, mama man Käthe, ceke wabino i adhura mi Halle kinde ma lwiny uthum i oro 1945. I kind saa maeno, anwang’ u nico moko man wanyolo kude nyathin acel ma nyaku, ento gierne ubedo ku yakni dit i iye. Kinde ma Wapokara, acaku tungo nyathin para kenda man i kindekinde eno, abed amedara asu ku miel man tic mi wiro rangi.

Lwiny maeno upoko i ng’om mir Allemagne ni ang’wen ma tung’ tung’, man adhura mwa ubedo thenge ma ker mi Union soviétique re m’ubimo wiye. Niai eca ci, wan ceke wacaku timo tego ning’iyo ku bimobim mir ukoministi. I oro 1949, jucaku nilwong’o theng ng’om ma yo nyangu mir allemagne ma wani iye nia The German Democratic Republic, niwacu ker mi demokrasi mir Allemagne (GDR)

Kwo mwa i the bimobim mir ukoministi

Kubang’ oro ceke mama ubed ubedo kwa wi remo, man acikira nigwoke. Acaku timo tic mi biro i gavmenti mi the dero. Nindo ma nok i ng’eye, arombo kud ungu mir awiya kalasi ma gijai i kum bimobim man gibeii nituco wi timo ceke ma rac ma gavmenti ubesendo ko dhanu. Ku lapor, juriemo nyathin acel kud i inisvesite nia won ukwero nimondo i gambaker mi bimobim mi Nazi. Ebedo jarimba mi inisvesite m’ang‘eyo cuu mandha pilembe wabed wamiel karacelo wakude. ‘Abino penjara nia pirang’o jubesende pi kosa ma won re m’utimo?’ An de afodiko cinga magwey kud ungu maeno mi jujai man wakwong’o niwok i ngudu pi niwoi iwi gavmenti. Nindo acel, acidho man amwono karatasi mwa ma wakiewo lembe mi jujai i iye, i kum biro mi gavmenti mi the dero.

Ng’eicwiny umaka lee mandha i saa m’abino jagor lembe i biro mi komite m’ubesayu kwiyocwiny man judiya nia akiew baruwa mi lembe mandha ngo. I nindo mange, komite maeno ucamu gamba pi nioro ni jadit moko ma kwo i theng Allemagne ma yo reto lembe mi gambaker mir ukoministi kara edok jadhu ker mi ng’om ma thugi man kara enwang’ere ku lembe. Kisa nega lee mandha i kum jadit maeno ma juberunyo lembe i kume mananu, man akanu baruwane magwey. Pieno, judong’ juoro ngo baruwane.

“Ng’atu moko ma pire rac magwei umiyo ira genogen i otkol”

I dwi mir abusiel mi oro 1951, jumaco moko ario umondo i bang’a i biro man giyero ira nia: “Wadaru nitwii.” Gigam gitera i otkol ma nyinge julwong’o Roter Ochse, kunoke Red Ox. Oro acel i ng’eye juyero nia judota pilembe amito niredho gavmenti. Nyathin mi kalasi moko re m’uciba ni polisi ma tie ung’wi yamu, man etito igi nia abino nuti i kind ungu mi jujai i dhu gavmenti man nia an re m’abino ng’atu m’uporo karatasi i saa ma jujai uwok i ndaki pi niwoi iwi gavumenti. Lembe bino tek ira pikum lembe ceke m’abeyero tije bino mbe igi. Jung’olo oro abusiel m’abitimo i otkol. Akwong’o twoyo i saa maeno man jutera i otkol mi jurutwoyo karacelo ku mon mange ma tundo 40. Wiya nyothere mandha kinde m’aneno dhanu maeno zoo gimbe ku mutoro. Aringo man acaku dhongo dhugola ma tek ku cinga.

Jakur dhu otkol ukok kumae, “ibemito ang’o?”

Akok ku dwanda ma tek nia “acikara niwok ku kakeni. Kadok nang’u wubikoya kenda de ber, re amito awok ku kakeni!” Kadok atimara ire kumeno de, re ecayu lembe para acaya. Nyanok i ng’eye, aneno dhaku moko ma lembe pare ukoc ku jumange. Ayi wang’e ubenyutho nia cwinye ukwiyo mi tuko ngo. E acoro i ng’ete.

Eyero ira nia “tek imito ibed ing’eta ukwayu ibed ku weng’i lee mandha,” wecne wang’u iya lii. Man emedo kumae, “jumoko begeno nia atiye dhanu ma rac i otkol keni pilembe atie Jamulembe pa Yehova.”

Nang’u ang’eyo ngo nia i nindo maeca jubecuku neno Jumulembe pa Yehova ni dhanu ma rac ma gitie judhu bimobim mir ukoministi. Ento gin m’ang’eyo tie nia dhanu moko ario m’i kind juponj Biblia (eno bino kite ma jubed julwong’o ko Jumulembe pa Yehova con) ubed uliewo Vwa kubang ceng’ ma fodi abino nyanok. Andha abepoi nia Vwa ubed uyero nia “Juponj Biblia gitie dhanu m’atira!”

Anyong’a ucaku nega man piiwang’a ucaku cwir kinde ma wanwang’ara ku dhaku maeno ma nyinge bino Berta Brüggemeier. Ayero ire nia “kacopere, kekor ira pi Yehova.” Niai i nindo maeno, wakwong’o timo saa ma lee karacelo pi niweco iwi lembe mi Biblia. I kind lembe ma wabed waweco i wiye, ang’eyo nia Mungu mandha ma Yehova, etie Mungu mi mer, won bedopwe, man jamutoro. Aponjo bende nia ebinyotho dhanu ceke ma gibesendo juwagi man nidaru bimobim mir adici mi dhanu. Zaburi 37:10, 11 uyero kumae: “I nindo ma nyanok ci e judubo bibedo mbe . . . Ento ju ma mol gibicamu ng’om ni aba, man gibinyayu mutoro i igi gigi kum dit mi kwiocwiny.”

Jugonya man aringo i theng allemagne ma yo reto

Jugonya kud i otkol i oro 1956, kinde ma nang’u atimo oro abic tap kumeni. Nindo abic i ng’eye, aringo wang’ acel kud i GDR pi nidok nikwo i theng allemagne ma yo reto. I saa maeno abino kud awiya ario ma nyir ma waringo kugi, Hannelore giku Sabine. I nindo maeno, nang’u dong walalu gier para waku cwara man acaku nirombo kendo ku Jumulembe pa Yehova. Kinde m’abemedara niponjo Biblia, aneno nia ukwayu atim alokaloka ma lee i kwo para kara akwo calku cik pa Yehova. Atimo alokaloka maeno ceke man alimo batizo i oro 1958.

I ng’eye adok agamara kendo, re ku Jamulembe pa Yehova ma nyinge tie Klaus Menne. Wabino i gamiri m’ucek mi tuko ngo wakude man wanyolo awiya ario, Benjamin giku Tabia. Kucan ma dit, Klaus utho kud aksidha ma fodi watimo oro 20 kumeni wakude, man adoko dhatho cil tin. Ento genogen mi cer umiyo ira tego, man ang’eyo nia ebicer pi nikwo kendo iwi ng’om i paradizo. (Luka 23:43; Tic mi Jukwenda 24:15) Adoko tek mandha kinde m’aneno awiya para ang’wen zoo gibetimo ni Yehova.

Afoyo dit kite ma ponji para ma con mi Biblia ukonya ko. Aponjo nia Yehova kende re ma bidaru lembe ma jubesendo kojo mananu. Tung’ ku dhanu maeni, eng’eyo lembe mwa ceke, kura ma wadongo ko man lembe mwa ma thindho thindho ma dhanu mange copo ngo nineno ceke eng’eyo. Lembe maeno ma pire tek m’ang’eyo ukwiyo adundena, akecane kinde m’abeneno jubesendo dhanu mananu. Eklizia 5:8 uyero kumae: “Tek ineno send ma jusendo ko jacan man jurop ma kabu pokolembe ku lembe ma pwe i ng’om moko, ii kud uwang’ lii kum lembene: kum ng’atu ma malu ma sagu ju ma malu eneno ; man ju ma ni malu nuti ma sagu gin.” Ng’atu ma malu ma sagu ju ma malu, tie Jacwic mwa. Juebrania 4:13 uyero kumae: “Man giracwiya moko mbe m’upondo i wang’ Mungu, ento piny ceke bedo muneru man ginen ngbeng’ kamaleng’ i wang’ ng’atu ma wabiwodho ire wel”.

Abepoy i kum lembe m’ukadhu oro 90 kawoni

Saa moko dhanu gibed gipenja nia lembe ubino nenedi i the bimobim mi Nazi man mir ukoministi. Adwoko igi nia lembe bino rac i igi zoo. Man kite ma gibimo ko man kite ma gibed gipangu ko lembe i gavmenti migi, unyutho kamaleng’ nia dhanu copo ngo nibimo wigi gin gigi. Biblia uyero lembuno ngbeng’ kamaleng’ kumae: “Nindo nuti ma ng’atu acel bedo ie ku tego kum wadi m’etime ko rac.”​—Eklizia 8:9.

Kinde m’abino nyathin man fodi ang’ic, abed aneno nia bimobim mi dhanu tie ma ber. Kawono afonyang’ cuu. Jacwic mwaa kende re ma bidwoko ng’om bidok kubang’e, i saa m’ebidaru bimobim mi masendi mi dhanu man ebimiyo bimobim mi ng’om i cing’ wode ma Yesu, m’ung’eyo niketho yeny mi dhanu i kabedo ma kwong’a. Pi Yesu nino, Biblia uyero kumae: “Imaru bedopwe man idagu turocik.” (Juebrania 1:9) Afoyo dit mandha nia Mungu utela i bang’ jabim ma ber maeno man ma pwe man atie ku genogen nia abikwo rondo ku rondo i the bimobim pare!

[Cal]

Kinde ma watundo wakud anyira para Hannelore man Sabine i Allemagne ma yo reto

[Cal]

Tin, wani karacelo ku woda ma Benjamin, man min ot pare, Sandra