Bibliankir libron jakhupa 43: Juan
Qillqiri: Apóstol Juan
Kawkins qillqasïna: Éfeso jan ukax uka jakʼana
Kuna marans tukuyasïna: 98 jakʼana
Qhawqha marats parlasi: Qalltasinxa 29–33
NIYA kimsa tunka maranakaw Mateon qillqatanakapsa Marcosampin Lucasampin qillqatanakapsa jaqinakax liyxapxäna, nayrïri cristianonakatakix wali askipunïnwa uka qillqatanakaxa, qullan ajayun amuytʼayat qillqatjamwa uñjapxäna. Ukäñkamax niyaw nayrïr patak maranakax tukusiskäna, ukat Jesusamp chika sarnaqirinakax jukʼanikïxapxänwa, ukat inas akham jisktʼasipxchïna: ¿Kunampich utjaskpacha? ¿Maynis jakaskpachänti Jesusan irnaqäwipat amtasisin sumanak qhanañchañatakixa? Jïsa, Juan apostolaw utjaskäna. Chuymanïxänwa, Jesusampix wali sum apasipxäna ukax jupatakix wali suma bendicionänwa. Kunapachatï bautisir Juanax Diosan Corderopar arkirinakap uñtʼaykän ukhax inas jupax uka taypinkchïna, ukat Jesusax jupamp chika sapürjam yatiyir sarapxañapatakiwa pusinir jawsäna jupax uka taypinkarakïnwa (Juan 1:35-39; Mar. 1:16-20). Aka Uraqin irnaqäwip tukuyañkamaw Juanax Jesusamp chika taqi chuyma irnaqäna ukatxa Jesusan ‘wali munat’ arkiripänwa, ukat qhipa Pascua amtapxäna ukhaxa jakʼaparuw quntʼasïna (Juan 13:23; Mat. 17:1; Mar. 5:37; 14:33). Jesusar khuyapäñ jiwayapxäna ukhaxa Juanax jupa jakʼapankaskänwa, ukanwa mamajaruw uñjarapitäta sasaw Jesusax jayttʼasiwayäna, ukat Jesusaw jaktxatayna siri istʼasax Pedromp chikaw Jesusan amayap uñjirix jankʼakiw jaläna yatxatañataki, ukatxa jupaw nayraqat purïna (Juan 19:26, 27; 20:2-4).
2 Niya paqallq tunka maranak irnaqkasaxa jukʼamp amuytʼasir jaqïxänwa, ukat Patmos islan katuntatäkasaxa uñachäwinak uñjäna ukatxa wal lupʼïna, uka chʼamaniw Juanax kuntï walja tiempo chuymapan imxaskäna uk qillqañatakïskänwa. Uka suma arunak amtasin qillqañapatakixa qullan ajayuw yanaptʼäna, uka arunakax jakañ churir arunakänwa, ukhamata liytʼirinakax ‘Jesusax Cristütap iyawsapxañapataki ukhamarak Diosan Yuqapätapsa, ukatsti iyawsasinxa jakañanïpxañapataki’ (Juan 20:31).
3 Patak maranak qalltan jakir uka cristianonakax Juanan qillqatäskapuniw sasaw sapxirïna, Diosan Arupjamwa uñjapxäna. Alejandriankir Clementesa, Ireneosa, Tertulianosa, Orígenes sat jaqisa patak maranaka tukuyxäna ukat pä patak maranakax qalltxäna ukhaw jakapxäna, Juanaw qillqirix sasaw qhanañchapxäna. Ukampis pachpa libronwa Juanan qillqatätapax uñachtʼayasi. Mä judío jaqin qillqatawa, judionakan sarnaqäwipsa ukat uka marksa sum uñtʼarakïna (2:6; 4:5; 5:2; 10:22, 23).Qillqirix janiw mä apostolakïkänti, ukwa qillqatax uñachtʼayi, Pedrompi, Santiagompi ukat Juanampix wali sum apasipxirïtapa uñachtʼayi, jupanakaw Jesusarux wali jakʼat arkapxirïna (Mat. 17:1; Mar. 5:37; 14:33). Uka kimsanitxa janiw Santiagokaspänti (Zebedeon yuqapa), kunattix Herodes Agripa I siski uka apnaqirin 44 mara jakʼan jiwayataw uñjasïna, ukampis aka librox wali jayatwa qillqasiskäna (Hech. 12:2). Janiw Pedrokarakispati, kunattix Juan 21:20-24 qillqatanakanxa Pedrox qillqirimp chikäskan siwa.
4 Uka qillqatanakan tukuyapanxa qillqiritxa akham siwa: “Jesusan wali munat discipulopa[w]” sasa, ukatxa walja kutiw uka arunakax uñsti ukat ukham arunakasa utjarakiwa, ukampis janiw mä chiqansa apóstol Juanan sutipax uñstkiti. Jupatxa Jesusax akham sarakïnwa: “Nayatix muniristxa jupan jakañapa nayan kuttʼaniñaxkama, ¿kuna wakisiris ukax jumataki?” sasa (Juan 21:20, 22). Ukhamax uka apostolax walja tiempow Pedrot sipansa ukat mayninakat sipansa jakañapäna. Taqi ukanakaxa apóstol Juanätapwa uñachtʼayistu. Jesusan kuttʼaniñap tuqit mä uñachtʼäwi katuqasaxa, Juanax Apocalipsis qillqatxa: “Ukhamäpan. ¡Jutaskakim, Tatit Jesús!” sasaw tukuyi, uk amuyañasarakiwa (Apo. 22:20).
5 Patmos islan katuntatäkäna ukat kuttʼanisaw uka libro qillqpachäna sasaw sapxi, ukampis janiw qillqatanakapanxa uka tuqit sum qhanañchaskiti (Apo. 1:9). Domicianox apnaqañ tukuyxän ukhaxa, Nerva sat apnaqiriw katuntatanakarux kuttʼayanïna, jupax Roma marka 96-98 maranakan apnaqäna. Juanax 98 mara ukhanakaw Jesusat suma yatiyäwinakxa qillqpachäna sasaw sapxi, ukat Trajano sat apnaqirix apnaqaskäna ukhaw chuymas chuyma Juanax Éfeso markan jiwxpachäna, niyaw patak maranakäxäna.
6 Éfeso markan qillqatäkchïnsa jan ukax uka jakʼanakan qillqatäkchïnsa, qillqir Eusebio chachaxa (260-342) Ireneon arunakapwa amtayistu, jupax akham sänwa: “Jesusan Juan sat arkiripax Jesusan jakʼapar kunaw Pascua amtañatakix quntʼasïna, ukat juparakiw Asia markan Efesonkkasax qillqäna”a sasa. Jesusan uñisirinakapat parlasax janiw “fariseonaka”, “jilïr sacerdotenaka” siskiti, jan ukasti “judionaka” siwa, ukhamax janiw Palestina markan qillqaskänti (Juan 1:19; 12:9). Galilea qutax romanonakatakix yaqha sutinïnwa, Tiberias satänwa, uka sutitwa aytasi uka qutxa (6:1; 21:1). Jan judionakatakix judionakan fiestanakapatxa qhanañchiw Juanaxa (6:4; 7:2; 11:55). Katuntatäkäna uka Patmos islaxa Éfeso jakʼankänwa, Apocalipsis 2 ukat 3 jaljanakaxa Éfeso marka sum uñtʼatapwa uñachtʼayi, ukat Asia Menorankir yaqha tamanaksa sum uñtʼarakïna.
7 1900 maranakanxa walja qillqatanakaw jikxatasiwayi, ukanakax Juan librox chiqäskatappunwa uñachtʼayi. Mayax Egipto markanwa jikxatasiwayi, ukax Juanan qillqatawa, uka qillqatax jichhax Papiro Rylands 457 (P52) satawa, ukanxa Juan 18:31-33, 37, 38, uka chiqanakaw uñsti, John Rylands sat bibliotecan imatäskiwa, ukax Manchester, Inglaterra markankiwab. Ukat ukax kunjamsa Juanax nayra patak maranak tukuyanakan qillqatap uñachtʼayaraki, uka tuqitxa sir Frederic Kenyon jaqix akham sasaw The Bible and Modern Scholarship, 1949, 21 jananxa säna: “Jiskʼakïkchisa, Juanan qillqatapxa jaqinakax katuqapxänwa, kawkintï Egipto markan 130-150 j.p. maranakan jikxataskän ukanakaxa ukwa uñachtʼayistu. Ukhamatwa jaqinakan katuqapxañapatakix mä jukʼa tiempox utjäna, uka markansa ukat yaqha chiqanakansa katuqapxañapataki, ukatwa apsuñataki wakichaskäna ukhaxa nayrïr patak maranak tukuyar apsuñatakix wal chʼamachapxpachäna, ukhamax janiw kunatsa payachasiñasäkaspati” sasa.
8 Juanax janiw mayninakjam qalltkiti, Aruxa “qalltanxa [...] Diosampïnwa” sasaw qhanañchi, ukatxa jupa tuqirakiw taqi kunas utjaraki siwa (1:2). Awkimpi Yuqampix kunja sumsa apasipxäna uka tuqit parlañ tukuyasaxa, Juanax Jesusan muspharkañ luratanakapampi yatichäwinakapampwa qhanañchi, taqi ukanakanxa kunjamasa Diosan munasiñani amtanakapax phuqasi ukwa uñachtʼayaraki. Jesusan aka Uraqin 29 marat 33 marakam sarnaqäwipatwa parli, ukatxa Jesusax aka Uraqin Diosar luqtkasax pusi Pascua fiestanakaruw saräna, uka tuqitxa wali amuyumpirakiw qhanañchi, ukhamatwa Jesusan kimsa mar chikatani irnaqatap yattanxa. Kimsa Pascua fiestanakaw sasaw qhanañchi (2:13; 6:4; 12:1; 13:1). Ukat maya fiestarusti ‘judionakan mä fiestapa’ sasaw qhanañchi, ukampis “pusi phaxsitwa yapu apthapiskañäni” siskixa uka qhipatwa uka fiestax apasiskäna, ukhamaxa Pascua fiestatpunwa parlasiskäna, ukaxa yapu apthapiñ jakʼaw amtasirïna (4:35; 5:1)c.
9 Juanan qillqat suma yatiyäwinakaxa, mayninakarux yaptʼkaspas ukhamawa; sapa patakatxa llätunk tunka payanixa machaqawa, janiw ukanakax mayni qillqatanakanxa utjkiti. Ukampis Juanax akham sasaw tukuyi: “Utjarakiwa waljanakampi Jesusan luratanakapaxa. Sapa mayatix qillqasispaxa, amuyataxa uka qillqatanakax aka uraqpachatsa jilaraspawa” sasa (21:25).
KUNATSA WALI ASKIXA
30 Juanan qillqat suma yatiyäwinakax Arurux suma qhana arunakampiw jakʼat uñtʼayistu, uka Arux Jesucristünwa, ukat Diosan uka sapa Yuqapax kunsa yatichäna kunanaks luräna ukanakxa sum yatiñasatakiw yanaptʼistu. Juanan qillqatapax janiw chʼama arunakampi qillqatäkiti, ukhamaxa “jan yatiñani ina jaqikïnwa”, ukampis chuymar purtʼkir ukat iyawsañjam arunakampi qillqatawa (Hech. 4:13). Awkimpi Yuqampix walpun munasipxi, ukwa qillqatapanxa sum uñachtʼayi ukat jiwasax kunjamsa jupanakampix munasiñan jakaraksna ukxa uñachtʼayarakiwa. “Munasiña” siski ukham arunaksa ukat ukham yaqha arunaksa walja kutipuniw apnaqi, kimsanpachat sipansa jilwa apnaqi.
31 ¡Awkimpi Arumpixa kunja sumaki qalltanxa apasipkäna! Diosan munañapatxa “khä Arusti janchiruw tuku, jiwasanak taypinwa jakarakïna. Jiwasanakax uñjtanwa jachʼa kankañapa, uka jachʼa kankañasti alaxpach Awkin mä sap Yuqapan jachʼa kankañapänwa, munasiñampi askimpi phuqhantataraki” (Juan 1:14). Jesusax Awkipar taqi kunan taqi chuyma istʼasaw jupampix sum apasipxi, ukaw Juanan qillqatapanxa uñachtʼayasiraki (4:34; 5:19, 30; 7:16; 10:29, 30; 11:41, 42; 12:27, 49, 50; 14:10). Kunja sumsa Jesusax Awkipampix apasïna ukaxa wali sum uñachtʼayasi Juan 17 jaljan jikxataski uka mayisïwinxa, ukanwa Jesusax Awkiparu yatiyi kuna lurañtï Jupax aka Uraqin churkäna uka tuqitxa, ukatxa akham siwa: “Jichhax Awki, utjäwimanxa kunjäm jachʼa kankañamankkäyättix janïra aka uraqi utjkipana, uka pachpa jachʼa kankañay churxita” sasa (17:5).
32 ¿Ukat Jesusax kunjams arkirinakapampi apasïna uka tuqit kamsarakisa? Jupa tuqikiw Diosax arkirinakaparusa ukat taqinirusa bendicionanakxa churaspa, ukax qhanañchasipuniwa (14:13, 14; 15:16; 16:23, 24). Jesusax akham sutiñchanakampi uñtʼatawa: “Diosan Corderopa”, “jakañ churir tʼantʼa”, “akapach qhana”, “suma awatiri”, “jaktañasa, jakañasa”, “thaki, chiqa, jakaña” ukat “chiqpach uva ali” sasa (1:29; 6:35; 8:12; 10:11; 11:25; 14:6; 15:1). “Chiqpach uva ali” siski uka uñachtʼäwimpixa, Jesusax janiw arkirinakapax kunjamsa jupanakkama ukat jupampis sum apasipxi ukaki uñachtʼaykiti, jan ukasti Dios Awkimpix kunjamarakis apasipxi ukwa uñachtʼayi. Walja achunak apasax jupan Awkiparuw jachʼañchapxi. Ukat Jesusax akham iwxtʼäna: “Kunjämtï Awkixax nayaru munaskitu, uka pachparakiw nayax jumanakar munasipxsma; uka pachpa munasiñanraki jakapxam” sasa (15:9).
33 Jesusax taqi chuymapuniw Awkipar mayïna munat arkirinakapatakisa, ‘khitinakatix qhipat juparu iyawsapxañapäkäna arkirinakapan arunakap istʼasïna ukanakatakisa’, ukhamat Awkimpisa jupampisa mayakïpxañapataki, chiqa arunaka istʼasin qullanapxañapataki. Chiqpachansa Jesusax kuna lurañanïnsa ukxa sumpunwa uka mayisïwi tukuyasax uñachtʼayi, Awkipar mayisiñ tukuyasaxa akham sänwa: “Jupanakarux uñtʼaysmawa, ukampis uñtʼayaskakïmawa, kunjamtix nayaru munasista uka munasiñax jupanakampïñapataki, nayasti jupanakampïñaxatakiraki” sasa (17:20, 26).
34 Jesusax arkirinakaparux akapachar jaytkchïnsa janiw jan yanapirin jaytjkänti, jan ukasti “chiqa ajayu” jupanakarux churäna. Ukat akapachampix kunjamäpxañapasa uka tuqitsa suma iwxanakwa churäna ukatxa kunjamsa ‘qhanankir jaqinakjamax’ akapachar atipjapxaspa uka tuqitxa iwxawayarakïnwa (14:16, 17; 3:19-21; 12:36). Akham sasaw säna: “Jumanakatix chiqpach saytʼapxäta kuntix sapxsma ukhamarjama ukkhaxa, nayan chiqpacha discipulonakaxaw tukupxäta. Uñtʼapxarakïtawa kunatix chiqäki ukxa, uka chiqa kankañasti qhispiyat sarnaqasiñ churapxarakïtam” sasa. Ukampis jan wali jaqinakarux akham sänwa: “Jumanakan awkimax Supayawa, jumanakax Supayankapxtawa. Kuntix jupax munki ukwa lurapxaraktaxa. [...] Janiw kunapachas jupax chiq parlkiti” sasa. Ukhamax kunatï chiqapäki ukatxa janipuni jithiqtapxañäniti, jïsa, “ajayuna, ukhamarak chiqa kankañampina yupaychapxaña[s]awa”, ukatxa Jesusan aka arunakapata chʼam jikxatañasawa, jupax akham sänwa: “Chʼam katxatapxam, nayax akapacharux atipjtwa” sasa (8:31, 32, 44; 4:23; 16:33).
35 Ukampis taqi ukanakaxa Diosan Apnaqäwipar uñtayatawa. Jesusar taripasipkäna ukhaxa akham sasaw jupax säna: “Nayan reinoxax janiw akapachankkiti. Ukhamäspa ukaxa, arkirinakaxax nuwasipxasapänwa judionakaru jan katuyatäñaxataki. Ukampis nayan reinoxax janiw akapachankkiti” sasa. Ukatxa akham sasaw Pilator säna: “Reyïtwa nayaxa, kunjamtï jumax siskta ukhama. Nayax ukatakiw nasta, akapacharusti juttwa kunatix chiqäki uk yatiyiri. Taqi khitinakatix chiqan sarnaqapki ukanakaxa, istʼapxiwa nayax kuntix siskta uka” sasa (18:36, 37). Chiqpachansa khitinakatix istʼapki ukanakax kusisiñanïpxiwa ukat Apnaqirimp chika ‘Diosan reinopar mantañatakixa’ maynix ‘wasitat nasiñapawa’. Ukatxa ‘yaqha ovejanakaxa’ Apnaqiri ukat Awatirir istʼasax kusisiñanïpxiwa, jakañ katuqapxani. Chiqpachansa wal Juanan libropatxa yuspärañasa, kunattix ‘Jesusax Cristütap iyawsapxañasataki ukhamarak Diosan Yuqapätapsa, ukatsti iyawsasinxa jakañanïpxañasataki’ qillqatawa (3:3, 5; 10:16; 20:31).
[Qhanañchäwinaka]
a The Ecclesiastical History, Eusebio, V, VIII, 4.