Bibliankir libron jakhupa 56: Tito

Qillqiri: Pablo

Kawkins qillqasïna: Macedonia (?)

Kuna marans tukuyasïna: 61–64 jakʼana

“NAYA Pablox Diosan serviripätwa, Jesucriston apostolaparaki [...] Tito, iyawsäwi tuqin wawaxa, nayax jumaruw qillqansma aka carta” (Tito 1:1, 4). Ukham arunakampiw Pablox Titor carta qillqkasax qalltäna, kunattix walja maranakaw jupamp chikax irnaqäna ukat jupan yanapiriparakïnwa, Titoruxa, tamanak sum uttʼayañapatakiw Creta sat islar Pablox jaytawayäna, Titotakix walja irnaqañanakaw utjäna. Uka islankir jaqinakan sarnaqäwipatxa aka säwiw mistüna: “Mä Cretankirir cretaña”, mä arunxa, “mä sallqa jaqir sallqjaña” sañwa muni, uka islanxa nayrax “jaqinakan ukhamaraki diosanakan awkipaw utjasïna” sasaw sapxäna.a Uka islankirinakax wali sallqa jan wali jaqinakat uñtʼatäpxänwa, ukatwa Pablox uka jaqinakan mä profetapan säwip akham sas arsüna: “Cretankirinakax kʼarïpxapuniwa, axsarkañ animalanakjama, sinti manqʼirinaka jayra jaqinakäpxiwa” sasa (1:12). Pablox jakkän uka tiempon jakir Cretankirinakatxa akham sasirakïnwa: “Jaqinakax janiw mayak amtapxirïkänti, janiw chuymatpach parlapxirïkänti; maynitakik kuns munir jaqinakäpxänwa, jan axsartʼasaw kuns lurapxirïna, kʼarinaka, machirinaka, sintinakäpxapunïnwa; ukat judionakax uka markar purisaxa, markachirinakat sipansa jukʼampi qʼañu luräwinakanwa sarnaqapxirïna” sasa.b Ukham jaqinak taypinwa Cretankir tamax uñstäna; ukatwa kunjamtï Pablox siskänxa, ‘juchsa, akapachar munañsa apanukxañapänwa. Ukatsti mä suma amuyumpi, chiqapana, Dios chuymaraki sarnaqapxañapaw’ wakisïna (2:12).

² Tito sutini libronxa, Pablompi Titompin sarnaqatanakapatxa mä jukʼak parli. Ukampis Tito tuqit qillqat Pablon yaqha cartanakapatwa sum yatxatsna. Titox griego jaqïnwa, ukat jupax walja kutiw Pablompi chikax saräna, ukat mä kutix Jerusalén markaruw panipax sarapxäna (Gál. 2:1-5). ‘Titox nayampi chik sarnaqiriwa ukhamaraki nayampi chika irnaqiriwa’ sasaw Pablox säna. Éfeso markat Corintonkirinakar nayrïr carta qillqkasaxa, Titoruw Corinto markar khitäna. Uka markankkasaxa, Jerusalenankir jilat kullakanakar yanaptʼañatakiw yanaptʼanak apthapïna, uka qhipatxa wasitampiw uka markarux yanaptʼanak apthapiskakiñatakix Pablon aruparjam kuttʼäna. Macedonian Pablompi jikisiwäsin wasitat Corinto markar kuttʼkäna ukhawa Pablox Corintonkirinakar payïr cartapxa Titompi apayäna (2 Cor. 8:16-24; 2:13; 7:5-7).

³ Qalltan Roma mark carcelan katuntatäkäna ukat mistxasinxa, ukhamaraki yatiyäwinak apañ urunakapax niya tukusxipanxa, wasitatwa Timoteompi ukat Titompix Pablox jikisxapxäna. Ukhaw Creta, Grecia ukat Macedonia tuqinakarux sarapxpachäna. Ukatxa, Pablox Grecia tuqinkir niya inti jalanta Nicópolis sat markaruw saräna sasiwa, ukhamasti uka markan katuntasaw Roma markar apxapxpachäna, ukhamat jiwayañataki. Pablox Creta islar visitkasaxa, Tito jilataparuw ‘kuna lurañanakatix utjkäna ukanaka askichañapataki ukhamaraki sapa markankir tamanakan jilïri irpirinak uttʼayañapatak’ iwxawayasin jaytawayäna. Pablox Creta markar jaytawayxäna uka qhipatwa, aka cartxa Macedoniatpacha qillqpachäna (Tito 1:5; 3:12; 1 Tim. 1:3; 2 Tim. 4:13, 20). Aka cartaxa, Timoteor nayrïr carta qillqkäna niya ukham amtampi qillqatarakiwa, kunattix Pablox yanapiriparuw chʼamachtʼäna, ukat luräwinakapan jupar atinisiñapatakiw qillqarakïna.

⁴ Roma markana qalltan jistʼantatäkäna ukat mistxasina niya wasitat qhipat katuntatäxäna uka maranakanwa Pablox aka cartxa qillqpachäna, mä arunxa, 61-64 uka maranakana. Diosan amuytʼayatäskapuniw aka cartax sañatakixa, kunjamtï uka tiempon Timoteor qillqat cartanakat yatxatawayktanxa ukham uñjatarakiw Titor qillqat aka cartaxa; Pablon qillqat aka kimsa libroruxa “chʼamachtʼäwi cartanaka” sas uñtʼatarakiwa. Qillqasitapax niya kikparakiwa. Ireneo chachan ukhamaraki Orígenes chachan qillqatanakapanxa Titon libropax uñstiwa, ukat yaqha wali uñtʼat qillqirinakasa Diosan amuytʼayatäskapuniw sasaw sapxi. Sinaítico ukat Alejandrino sat qillqat libronakanxa Titox jikxatasirakikiwa. John Rylands sat bibliotecanxa papiror mä qillqataw utji (P³²), (200 maranak jakʼan qillqata), uka qillqatanxa Tito 1:11-15 ukat 2:3-8 qillqatanakaw jikxatasi.c Ukhamasti Diosan amuytʼayatäskapuniwa.

KUNATSA WALI ASKIXA

⁸ Kʼari jaqinaka, lunthat jaqinaka ukhamaraki michʼa jaqinak taypinwa Cretankir cristianonakax utjasipxäna. Jehová Diosataki qʼumachat markjamaxa, ¿Cretankir jaqinakjamati sarnaqapxañapäna? Jan ukaxa, ¿jan wali luräwinakat qʼalcha jithiqtapxañapäna? Cretankirinakaxa ‘aski lurañaruw uchasipxañapa’ sasaw Pablox Titor säna, ukat “ukanakax askiwa sumarakiwa taqitakisa” sasaw sarakïna. Akapachax kʼarinakampi lunthatanakampi phuqantatarakikiwa, ukhamax cristianonakax “aski luraña” yatiqapxañaparaki ukat Diosar luqtkasaxa suma luräwinakanïpxañaparakiwa, ukax “askiwa”, ukat “sumarakiwa” (3:8, 14). Qʼañu luräwinakampi ukat jan wali luräwinakampix Cretankir tamanakar qʼañuchirjamätapatwa Pablox arsüna, uka iwxanakasti jiwasanakatakix wali askirakikiwa, kunattix Diosan “khuyapayasiñaparakiw yaticharakistu juchampi, akapachar munañampi apanukxañasa. Ukatsti aka uraqinxa mä suma amuyumpi, chiqapana Dios chuymaraki sarnaqañasa”. Cristianonakax akapach apnaqir jaqinakar ‘kunattix sumäki uk lurañatakix jankʼakipxañapawa’ ukhamat suma qʼuma chuymanïskañataki (2:11, 12; 3:1).

⁹ Qullan ajayux irpir chuymaninakäpxañapatakix kunanak phuqapxañapsa mayi, ukax 1 Timoteo 3:2-7 qillqatanwa jikxatasi ukat Tito 1:5-9 qillqatanakxa yaqha mayitanakampiw jikxatasiraki. Ukansti irpir chuymanixa ‘yatichañatakix chiqa arunakwa katxasiñapa’, mä arunxa, chiqa yatichäwinakwa yatichañapa ukat tamansa suma yatichirïñapawa sasaw sum qhanañcharaki. ¡Ukhamäñax wali askiwa tamankirinakan chʼullqhi cristianonakäpxañapatakixa! Chiqansa, Titor qillqat cartanxa walja chiqanakanwa, chiqa yatichäwinakaw yatichasiñapa sasax parlasi. Pablox Titorux “kuntix parlktas ukax mayakïñapaw qʼuma yatichäwimpixa” sasaw säna. Jilïr warminakax “mayninakatakisti mä sumar uñtatäpxañapawa”, [mä arunxa, “chiqa kankaña yatichirinaka”, MT] ukat servirinakan ‘jakäwinakapax taqins uñjkatäñapawa, ukhamat Qhispiyir Diosan yatichäwipax sumätapa yatipxañapataki’ (Tito 1:9; 2:1, 3, 10). Irpir chuymanjamax taqi chuymampiw yatichäta kuns chiq säta sasaw Pablox Titorux iwxtʼäna, ukatxa akham sarakïnwa: “Akanakwa jumax yatichañamaxa, yanaptʼasa, ukhamarak taqi jilïr kankañampi iwxtʼasa” sasa. Jan istʼasirinakat parlasax akham sänwa: “Jumax wal tuqinuqam iyawsañanakapan chiqäpxañanakapataki” sasa. Ukhamasti Pablon Titor qillqatapaxa, wali “askirakiw yatichañataki, chiqachañataki, ukhamarak qʼuma jakañan sarnaqañ yatichañatakisa” (Tito 2:15; 1:13; 2 Tim. 3:16).

¹⁰ Titor aka carta qillqataxa, Diosan khuyapayasiñapar yuspärañasatakiw yanaptʼistu ukat akapachan jan wali luräwinakapat Diosar kuttʼañatakiw yanaptʼarakistu, ukampis “kusisiñ suytʼäwi, jachʼa Diosasan ukhamaraki Cristo Jesús Qhispiyirisan jutäwipa” suyaskakiñäni. Ukhamasti khitinakatix Cristo Jesusan sutipxaru chiqa jaqinakjam uñtʼatäpxi ukanakaxa, Diosan Apnaqäwipan ‘wiñay jakañwa katuqapxaspa’ (Tito 2:13, NM; Tito 3:7).

[Qhanañchäwinaka]