Watchtower INTERNETANKIR BIBLIOTECA
Watchtower
INTERNETANKIR BIBLIOTECA
Aymara
ʼ
  • kʼ
  • tʼ
  • pʼ
  • chʼ
  • qʼ
  • BIBLIA
  • QELLQATANAKA
  • TANTACHÄWINAKA
  • Ciencia toqejj kunanakas jikjjatasiwayi
    Yatiyañataki 2015 | junio 1
    • Ciencia toqew autonakasa, GPS satäkis ukasa, lejjwi escaneañasa, satelitenakasa ukat avionanakasa jikjjatasiwayi

      NAYRÏR JANAN PʼEQEÑCHÄWIPA | ¿BIBLIAN YATICHÄWINAKAP CIENCIAT CHHAQTAYJJE?

      Ciencia toqejj kunanakas jikjjatasiwayi

      Mä diccionariorjamajja, ciencia siski uka arojj akham sañ muni, “taqe kunanakatï aka oraqensa alajjpachansa utjki ukanakat yatiña, ukanakasti wali yatiñampi ukat amuyumpiw yatjjatasi”. Ukhamajja, taqe ukanakat yatjjatañatakejj wal chʼamachasiñaw wakisi, awisajj janiw kunas jikjjataskiti. Cientificonakajj semananaka, phajjsinaka, jan ukajj walja maranakaw sum yatjjatañatakejj chʼamachasiwayapjje. Ukampis awisajj janiw kunsa jikjjatapkiti, awisajj kuntï jikjjatapki ukajj jaqenakar yanaptʼarakiwa. Jichhajj ukanakat pay uñjañäni.

      Europa cheqanjja, mä empresajj wali aguantkir mä filtro uma qʼomachañatak plasticot lurawayi. Ukham maquinanakajj aka Oraqen jan waltʼäwinak utjki ukatakiw apnaqasiwayi, pasïr 2010 maran Haití markan oraq khatatejj utjkäna ukansa yanaptʼawayarakiwa.

      Alajjpachanjja, walja satélites sasin untʼatäpkis ukanakaw sistema de posicionamiento global (GPS) utjayaraki. Qalltan militaranakatakiw lurasïna, ukampis GPS satäkis ukajja, kawkhankapjjesa uk yatipjjañapatakiw auto apnaqerinakaru, avión apnaqerinakaru, barco apnaqerinakaru, ukat yaqhanakampir yanaptʼi. Jichhürunakanjja, cientificonakan ukham uñstayapjjatap laykuw yaqha markanakarus facilak sarsna.

      ¿Juman celularas, computadoras jan ukajj Internetas utjtamti? ¿Jichhak uñstir aparatompiti usumat qollasiwayta? ¿Avionat viajirïtati? Ukhamächi ukhajja, kunanaktï cienciajj jaqenak layku lurawayki ukan yanaptʼapampiw ukanak jikjjatawaytanjja. Cheqas cienciajj sum jakasiñatakejj kunaymanitwa yanaptʼawayaraki.

      KUNSA CIENCIAJJ JIKJJATASKI

      Jichhürunakanjja, aka oraqetsa ukat alajjpachatsa cientificonakajj jukʼamp yatjjatasipkakiwa. Físicos nucleares sasin uñtʼatäpki ukanakajja, átomo satäkis ukjjat yatjjatasipkakiwa ukat astrofísico sasin uñtʼatäpki ukanakajja, kunjamats alajjpachajj utjawayi uksa yatjjatasipkarakiwa. Niyakejjay wal yatjjatasiwaychejja, kunatsa Biblian parlki uka Diosan utjatapajj jan yatiski sasaw yaqhepanakajj amuyapjje.

      Wali uñtʼat yaqhep cientificonakasa ukat filosofonakasa, uka toqet mayjanak amuyapjje. Amir D. Aczel qellqerejj akham siwa: “Ciencia toqet yaqhep yatjjatatanakajja, Diosajj janiw utjkiti sasaw sapjje” sasa. Sañäni, física toqen yatjjatat mä chachajja, “aka oraqe ukat alajjpach lurir mä Diosan utjatap janiw kunas qhanañchkiti, ukatwa Diosajj janiw utjkiti sasin sissna” sasaw qhanañchi. Yaqhepanakajj Diosar creyiñajj “layqasiñar” creyiñamp sasiwa ukat cienciajj “wali chʼama jan amuyañjam yatichäwinak qhanstayi” sasaw sapjjaraki.a

      Ukampis akham sasaw jisktʼasiñasa: ¿cientificonakajj taqe kun sum yatjjatasati ‘Diosajj janiw utjkiti’ sasin sapjjpacha? Cheqas janiwa. Walja askinakas jikjjatasiwaykchejja, walja cientificonakajj ‘janiw taqe ukanakajj yatjjatañjamäkiti, jan ukajj janiw kunapachas yatjjataskaniti’ sasaw sapjje. Física toqet yatjjatir premio Nobel katoqer Steven Weinberg sat chachajja, akham sänwa: “Janipuniw taqe ukanakat sum yatjjataskaniti” sasa. Astronomía toqet wali yatjjattʼat Martin Rees sat yatichirejja, akham sasaw qellqäna: “Janiw jaqenakajj ukanak yatksnati” sasa. Jupajj Gran Bretaña markatawa. Kunjamtï uñjawayktanjja, kunanakatï utjki ukanakat wali yatjjatañaw utjaski, jiskʼa celulanakata, alajjpachata. Sañäni:

      • ADN

        Biología toqet yatjjattʼatanakajja, kunas celulanak manqhan pasi ukanak janiw sum yatipkiti: sañäni, kunjamsa chʼam utjayi, kunjamsa cuerporus yanaptʼi ukat kunjamsa ukanakajj jalanoqasi uksa janiw yatipkiti. Cientificonakajj janiw uka toqenakat sum qhanañchawayapkiti.

      • Alajjpacha

        Gravedad satäkis uka leyirjamaw sapür sarnaqtanjja, ukhamäkchisa janiw uka toqet sum yatiskiti. Física toqet yatjjatatanakajj kunjamsa gravedad satäkis ukajj waythapistu, jan ukajj kunjamsa Oraqjjar phajjsejj yäpar muytañapatakis wayjjasi ukajj janiw sum yatiskiti.

      • Mä jiskʼa yoqallaw pelot antuttʼaski

        Alajjpach toqet yatjjatatanakajja (cosmólogos), ‘kunanakatï alajjpachan utjki ukanakatjja, sapa patakat 95 janiw uñjaskiti ukat janirakiw cientificonakan maquinanakapas ukanak yatjjatirjamäkiti’ sasaw sapjje. Ukanakarojj materia oscura ukat energía oscura sasinwa sutichapjje. ¿Kunas ukanakajja? Janiw khitis yatkiti.

      Cientificonakajj waljanakwa jan qhanañchirjamäpkiti. Mä wali uñtʼat neurologojj akham siwa: “Janiw taqe kun sum yatksnati, mä cientificojj janiw amuyupampik apayasiñapäkiti, jan ukasti jukʼamp yatjjataskakiñapawa” sasa.

      Jumatï ‘cienciajj taqe kunwa sum qhanañchawayi, ukhamajj Diosatsa, Bibliatsa armasjjañasawa’ sasin amuysta ukhajja, ak amtañamawa: cientificonakajj wali suma maquinanakampis yatjjatawayapkchejja, mä jukʼak yatjjatasipki, walja yatjjatañaw faltaski. Uka toqetjja, Encyclopedia Britannica sat qellqatajj akham siwa: “Jichhürkamajj pusi waranqa maranakas yatjjatasiwakchejja, alajjpachajj kunjamas ukajj janiw amuyañjamäkiti, Babilonia markachirinakatakejj ukhamarakïpachänwa” sasa. Ukhamasti, kuntï cienciajj jan jikjjatawayki ukanakat ¿kunjamsa amuyañasa?

      Uka toqet sapa mayniw kunsa amtjjañapa sasaw Jehová Diosan Testigonakapajj amuyapjjta. Nanakajj aka ewjjtʼarjam sarnaqañatakiw chʼamachasipjjta: “Suma chuymanïpjjatamajj taqe jaqenakan uñtʼatäpan” (Filipenses 4:5). Kunjamsa Bibliampi ukat cienciampejj yanaptʼasipjje uka toqet wali amuyumpi yatjjatañamatakiw chʼamañchtʼapjjsma.

      a ¿Kunatsa yaqhepajj Bibliar jan creyipki? Iglesia pʼeqtʼirinakaw kʼarinak nayratpach yatichawayapjje, ukatwa jan creyipkiti. Sañäni, aka Oraqejj chika chikankiwa, Diosajj akapach 24 horanakani sojjta urunakwa luräna sasaw yatichapjje (“¿Cienciajj kamsisa ukat Bibliajj kamsarakisa?” siski uka recuadro uñjjattʼäta).

      ¿Cienciajj kamsisa ukat Bibliajj kamsarakisa?

      Bibliajj janiw ciencia toqet parlir mä librökiti, ukampis uksa toqet wali sum qhanañcharaki. Ukajj jichhürunakan cientificonakar wal yanaptʼaspa. Ukanak jichhajj uñjañäni.

      • ¿Alajjpachasa aka Oraqes qawqha maranëjjpachasa?

        Alajjpacha

        Cientificonakajja, aka Oraqejj 4.000 millón maranakaniw sasaw sapjje, ukat alajjpachajj 13.000 millón jan ukajj 14.000 millón maranak nayraw luraspachäna sasaw sapjjaraki. Bibliajj janiw kunapachas alajjpachajj lurasïna uk qhanañchkiti. Ukhamarus janirakiw qawqha maranis aka Oraqejj uksa qhanañchkarakiti. Biblian nayrïr tʼaqapajj akham sasakiw qallti: “Taqe kunan qalltäwipanjja Diosajj alajjpacha, ukhamarak akapacha luräna” sasa (Génesis 1:1). Ukhamasti kunapachas Oraqesa ukat alajjpachas lurasïna uk cientificonakajj yatjjatasipkaspawa.

      • Aka Oraqejj jaqenakan jakapjjañapatakiw wakichtʼasïna

        Qollunaka, qoqanaka ukat uma

        Génesis 1 jaljarjamajja, kunanakas sapa uru lurasïna ukaw qhanañchasi, ukarojj “uru” sasaw uñtʼasi. Jaqenak luraskän uka qhepatwa taqe kun lurañajj tukuyasjjäna. Uka sojjta urojj qawqha ‘urunakänsa’ uk janiw Bibliajj sum qhanañchkiti. Ukhamajj jichhürunakan cientificonakajj qawqha tiemponsa taqe ukanakajj lurasiwayi uk yatjjatasipkaspawa. Ukampis urunaka sasajj janiw 24 horanakani ‘urut’ parlkänti, uk qhanwa amuysna.

      • ¿Kunas aka Oraq katjjasi?

        Oraqe

        Nayra cuentonakanjja, aka Oraqerojj mä jachʼa jaqes katjjaskaspa, jan ukajj mä jachʼa tortuga patjjar saytʼatas elefantenakajj katjjaskaspa ukhamwa qhanañchasïna. Ukampis aka Oraqejj ‘jan kunjjaru warktʼatawa’ sasaw Bibliajj qhanañchi (Job 26:7). Cheqas kunjamapunïnsa uk cientificonakan yatjjatañapaw wakisïna. Nicolás Copérnico ukat Johannes Kepler sat chachanakajja, planetanakajj jan uñjkañ chʼamampi apnaqataw Intir muytapjje sasaw sapjjäna. Qhepa maranakatsti, Isaac Newton sat chachajja gravedad sasin uñtʼatäki ukaw kunanakatï alajjpachan utjki ukanakar onjjtapjjañapatak apnaqe sasin qhanañcharakïna.

      • Qʼoma jakasiñatak ewjjtʼanaka

        Bacterianaka

        Levítico qellqatajj qʼoma jakasiñ toqet sum qhanañchi. Ukanjja, kunjams israelitanakajj jan wali usunakat jarkʼaqasipjjäna ukat kunas usutanakampejj lurasiñapäna ukaw qhanañchasi. Deuteronomio 23:12, 13 qellqatanakarjamajja, israelitanakajj jaya cheqaruw baño lurir sarapjjañapäna, ukat laqʼampiw imjjatapjjañapäna. Niya pä pataka maranakakiw cientificonakasa, doctoranakas ukanak lurañajj wali askïtap yatjjatawayapjje.

      Uka ewjjtʼanakajj walja maranak nayraw Biblian qellqasiwayäna. ¿Kunjamsa Biblia qellqerinakajj ukanak yatipjjäna? Uka tiempon yatiñan jaqenakajja, ¿kunatsa uk jan yatipkäna? Biblia qellqayiri Jehová Diosajj akham sasaw qhanañchi: ‘Kunjämatejj alajjpachajj akapachat wali altonkejja, ukhamarakiw amtatanakajjasa, luräwinakajjasa, jumanakan amtatanakamatsa, luräwinakamat sipansa wali altoraki’ sasa (Isaías 55:9).

  • ¿Kunsa cienciajj jan qhanañchkaspa?
    Yatiyañataki 2015 | junio 1
    • Ciencia toqet yatjjatir mä warmiw laboratorionkaski

      NAYRÏR JANAN PʼEQEÑCHÄWIPA | ¿BIBLIAN YATICHÄWINAKAP CIENCIAT CHHAQTAYJJE?

      ¿Kunsa cienciajj jan qhanañchkaspa?

      Jichhakiw Diosar jan creyipki uka toqet parlir libronakajj apsusiwayi, ukajj Nuevo Ateísmo sasin uñtʼat gruporuw arjjati. Ukanak liyisajja, waljaniw uka toqet yatiñ munapjje, waljanirurakiw chʼajjwayi. David Eagleman neurologojj akham siwa: “Uka libronak liytʼasajja, yaqhepanakajj ciencias taqe kun qhanañchkaspa ukham amuyapjje” sasa. Jupajj saskakiwa: “Suma cientificonakajj jukʼamp yatjjatañatakiw chʼamachasipjje ukat ciencia toqen kunas mayjtʼakispawa” sasa.

      Astronomía toqet yatjjatat mä chachaw telescopiot uñchʼukiski

      Kunatï ciencia toqen jan yatiskän ukanak yatjjatañatakejja, walja patak maranakaw walja chachanak warminakajj chʼamachasiwayapjje ukat muspharkañanak jikjjatawayapjje. Ukampis pantjasiwayapjjarakiwa. Sañäni, wali uñtʼata Isaac Newton sat cientificojja, ‘gravedad satäkis ukajj alajjpachan warawaranaksa, galaxianaksa ukat planetanaksa wali sum mayachthapi’ sasaw qhanañchawayi. Janiw ukakïkiti, matemática toqen cálculo sasin uñtʼatäki uksa uñstayawayarakiwa, ukajj computadoran diseño lurañatakisa, alajjpachar viajiñatakisa ukat física nuclear ukatakisa yanaptʼawayarakiwa. Ukampis aleq jaqenakan uñstayat cienciarus (pseudociencia) creyirakïnwa: ukasti alquimia satänwa, sañäni, plomo metaljja qoriruw tukuyasispa sasaw säna. Ukatsti astrología sasin uñtʼatäki ukarus creyirakïnwa.

      Grecia markankir Tolomeo sat chachajja, Isaac Newton chachat 1.500 maranak nayraw jakäna. Jupajj kunjamsa planetanakajj muytapjje uk qhanañchäna ukat mapanak lurañatakis khusarakïnwa. Ukanak jan maquinanakan yanaptʼapampikiw jikjjatawayäna. Ukampis Tolomeojj aka Oraqejj chika chikankiwa ukat planetanakajj Oraqeruw muytapjje sasaw amuyäna. Wali uñtʼat Carl Sagan astrofisicojj Tolomeot akham siwa: “Jupatakejj aka Oraqejj chika chikankänwa, uka amuyupajj 1.500 maranakaw wali uñtʼatäna. Ukampis wali yatiñani jaqenakajj pantjasipjjaspawa ukwa ukajj qhanañchistu” sasa.

      Ciencia toqet yatjjatir mä warmiw Biblia liyiski

      Jichhürunjja, cientificonakajj wal chʼamachasisipkaraki. Cheqas cienciajj walja askinak jikjjatawayi, ukampis janiw taqe kun qhanañchawaykiti. Ukhamajj ¿kunjam luratas alajjpachajj uk amuyañäniti? Física toqen yatjjatata Paul Davies sat chachajj akham siwa: “Taqe ukanak yatiñasa ukat sum qhanañchañasa janiw utjkiti, janirakiw mä amtar purkañäniti” sasa. Ukajj cheqäskapuniwa, janipuniw kunanakatï aka Oraqensa, alajjpachansa utjki ukanak amuykañäniti. Maynitï cienciajj taqe kunwa qhanañchaspa sischi ukhajja, uk wali amuyump uñjañaw wakisispa.

      Kuntï cienciajj jan qhanañchirjamäki ukwa Bibliajj qhanañchistu

      Bibliajj taqe kunatï alajjpachansa, Oraqensa utjki ukanakat akham siwa: “Ukasti jachʼa luräwipatjja mä jukʼakiwa, kuntejj istʼktan ukasti jiskʼa arunakakiwa” sasa (Job 26:14). Cheqas waljaw yatjjatañajj utjaski, ukampis janiw taqe yatjjatksnati. Kuntï apóstol Pablojj niya 2.000 maranak nayrajj qellqkän ukajj cheqäskapuniwa, jupajj akham sänwa: “¡Kunja sumas Diosan yatiñ kankañapajja, munañapasa, amuytʼapasa! Janiw jupan amtäwinakapjja qhanañchksnati, ni jupan thakipsa amuytʼkaraksnati” sasa (Romanos 11:33).

      ¿Cienciajj sum jakasiñatak ewjjtʼanakaniti?

      Kunjamas aka Oraqejj uk cienciajj qhanañchaspawa, ukampis janiw suma jakasiñatak ewjjtʼanakanïkiti. Cheqas Bibliajj suma ewjjtʼanakaniwa, ukanakajj sum jakasiñatakisa, mayninakamp sum apasiñatakis yanaptʼistaspawa. Uk jichhajj mä qawqha uñjañäni.

      • Mä amparaw saytʼam saski

        Jan walinakatwa jarkʼaqe

        Jakañar respetomp uñjam

        “Janiw jiwayätati.” (Éxodo 20:13.)

        “Taqe khititejj jaqe masipar uñiski ukajj jaqe jiwayiriwa.” (1 Juan 3:15.)

        Sumankañar munasim ukat ukar arkarakim

        “Ñanqha lurañat jitheqtasim, askïk ukpun luram, sumankañ thaqam, qhepap arkarakim.” (Salmo 34:14.)

        “Khitinakatejj sumankaña muni ukanakajja taqe kunsa sum[wa] luri, ukhamata suma yapu apthapkaspas ukhama mä suma jakaña apthapiñapataki.” (Santiago 3:18.)

        Jan wali lurañanakar uñisim

        “Tatitojj juchanirus, jan juchanirus uñchʼukiskiwa, ñanqha lurañ munirinakarusti walpun uñisi.” (Salmo 11:5.)

        “Loqhe chuyman jaqerojj, jan jachʼar aptamti, janirak jupjam sarnaqañsa munamti; Tatitusti jan wali luririnakarojj janiw munkiti.” (Proverbios 3:31, 32.)

      • Mä familia

        Familian sum jakasiñatakiw yanaptʼi

        Awk taykamar istʼam

        “Wawanaka, awkimaru taykamaru istʼapjjam, Tatitur munasina. Akawa cheqapajja. Bendecitäñatak arsuta nayrïri jachʼa mandamientojja akawa: ‘Awkimar taykamar jachʼañcham, kusisitäñamataki, ukhamarak jaya maranak aka oraqen jakañamataki’.” (Efesios 6:1-3.)

        Wawanakamar yaticham

        “Wawanakamarojj jan colerayapjjamti, jan ukasti cheqapar yatichasina sum uywapjjam.” (Efesios 6:4.)

        “Jan wawanakamampejj sinti qhorüpjjamti jan jupanakan mayjtʼasipjjañapataki.” (Colosenses 3:21.)

        Chachamaru jan ukajj warmimar munasim ukat respetarakim

        “Sapa mayni jumanakajj warminakamaru munasipjjañamawa juma pachpas munaskasma ukhama, warmisti chacharojj istʼañaparakiwa.” (Efesios 5:33.)

      • Mä qoqa

        Aka Oraqeruw jarkʼaqe

        Bibliajj khitinakatï aka Oraq qʼañuchapki ukanakarojj akham siwa: ‘Oraqesti jaqenakampi takisitawa mä arunjja, qʼañuchatawa, jaqenakasti jichhajj mutuyäwi katoqapjjarakini’ sasa (Isaías 24:5, 6). Aka Oraq qʼañuchapki uka jaqenakarojja, Jehová Diosajj juchañchaniwa: uka toqet Bibliajj akham sasaw qhanañchi: “Aka oraqe tʼunjirinakarusa, jumajj tʼunjarakïtawa” sasa (Apocalipsis 11:18).

Aymara qellqatanaka (2005-2025)
Mistuñataki
Mantañataki
  • Aymara
  • Apayañataki
  • Kunjamtï munkta ukarjam askichañataki
  • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
  • Ak amtañamapuniwa
  • Aka amtanakanïpjjtwa
  • Configuración de privacidad
  • JW.ORG
  • Mantañataki
Apayañataki