-
Ciencia toqejj kunanakas jikjjatasiwayiYatiyañataki 2015 | junio 1
-
-
NAYRÏR JANAN PʼEQEÑCHÄWIPA | ¿BIBLIAN YATICHÄWINAKAP CIENCIAT CHHAQTAYJJE?
Ciencia toqejj kunanakas jikjjatasiwayi
Mä diccionariorjamajja, ciencia siski uka arojj akham sañ muni, “taqe kunanakatï aka oraqensa alajjpachansa utjki ukanakat yatiña, ukanakasti wali yatiñampi ukat amuyumpiw yatjjatasi”. Ukhamajja, taqe ukanakat yatjjatañatakejj wal chʼamachasiñaw wakisi, awisajj janiw kunas jikjjataskiti. Cientificonakajj semananaka, phajjsinaka, jan ukajj walja maranakaw sum yatjjatañatakejj chʼamachasiwayapjje. Ukampis awisajj janiw kunsa jikjjatapkiti, awisajj kuntï jikjjatapki ukajj jaqenakar yanaptʼarakiwa. Jichhajj ukanakat pay uñjañäni.
Europa cheqanjja, mä empresajj wali aguantkir mä filtro uma qʼomachañatak plasticot lurawayi. Ukham maquinanakajj aka Oraqen jan waltʼäwinak utjki ukatakiw apnaqasiwayi, pasïr 2010 maran Haití markan oraq khatatejj utjkäna ukansa yanaptʼawayarakiwa.
Alajjpachanjja, walja satélites sasin untʼatäpkis ukanakaw sistema de posicionamiento global (GPS) utjayaraki. Qalltan militaranakatakiw lurasïna, ukampis GPS satäkis ukajja, kawkhankapjjesa uk yatipjjañapatakiw auto apnaqerinakaru, avión apnaqerinakaru, barco apnaqerinakaru, ukat yaqhanakampir yanaptʼi. Jichhürunakanjja, cientificonakan ukham uñstayapjjatap laykuw yaqha markanakarus facilak sarsna.
¿Juman celularas, computadoras jan ukajj Internetas utjtamti? ¿Jichhak uñstir aparatompiti usumat qollasiwayta? ¿Avionat viajirïtati? Ukhamächi ukhajja, kunanaktï cienciajj jaqenak layku lurawayki ukan yanaptʼapampiw ukanak jikjjatawaytanjja. Cheqas cienciajj sum jakasiñatakejj kunaymanitwa yanaptʼawayaraki.
KUNSA CIENCIAJJ JIKJJATASKI
Jichhürunakanjja, aka oraqetsa ukat alajjpachatsa cientificonakajj jukʼamp yatjjatasipkakiwa. Físicos nucleares sasin uñtʼatäpki ukanakajja, átomo satäkis ukjjat yatjjatasipkakiwa ukat astrofísico sasin uñtʼatäpki ukanakajja, kunjamats alajjpachajj utjawayi uksa yatjjatasipkarakiwa. Niyakejjay wal yatjjatasiwaychejja, kunatsa Biblian parlki uka Diosan utjatapajj jan yatiski sasaw yaqhepanakajj amuyapjje.
Wali uñtʼat yaqhep cientificonakasa ukat filosofonakasa, uka toqet mayjanak amuyapjje. Amir D. Aczel qellqerejj akham siwa: “Ciencia toqet yaqhep yatjjatatanakajja, Diosajj janiw utjkiti sasaw sapjje” sasa. Sañäni, física toqen yatjjatat mä chachajja, “aka oraqe ukat alajjpach lurir mä Diosan utjatap janiw kunas qhanañchkiti, ukatwa Diosajj janiw utjkiti sasin sissna” sasaw qhanañchi. Yaqhepanakajj Diosar creyiñajj “layqasiñar” creyiñamp sasiwa ukat cienciajj “wali chʼama jan amuyañjam yatichäwinak qhanstayi” sasaw sapjjaraki.a
Ukampis akham sasaw jisktʼasiñasa: ¿cientificonakajj taqe kun sum yatjjatasati ‘Diosajj janiw utjkiti’ sasin sapjjpacha? Cheqas janiwa. Walja askinakas jikjjatasiwaykchejja, walja cientificonakajj ‘janiw taqe ukanakajj yatjjatañjamäkiti, jan ukajj janiw kunapachas yatjjataskaniti’ sasaw sapjje. Física toqet yatjjatir premio Nobel katoqer Steven Weinberg sat chachajja, akham sänwa: “Janipuniw taqe ukanakat sum yatjjataskaniti” sasa. Astronomía toqet wali yatjjattʼat Martin Rees sat yatichirejja, akham sasaw qellqäna: “Janiw jaqenakajj ukanak yatksnati” sasa. Jupajj Gran Bretaña markatawa. Kunjamtï uñjawayktanjja, kunanakatï utjki ukanakat wali yatjjatañaw utjaski, jiskʼa celulanakata, alajjpachata. Sañäni:
Biología toqet yatjjattʼatanakajja, kunas celulanak manqhan pasi ukanak janiw sum yatipkiti: sañäni, kunjamsa chʼam utjayi, kunjamsa cuerporus yanaptʼi ukat kunjamsa ukanakajj jalanoqasi uksa janiw yatipkiti. Cientificonakajj janiw uka toqenakat sum qhanañchawayapkiti.
Gravedad satäkis uka leyirjamaw sapür sarnaqtanjja, ukhamäkchisa janiw uka toqet sum yatiskiti. Física toqet yatjjatatanakajj kunjamsa gravedad satäkis ukajj waythapistu, jan ukajj kunjamsa Oraqjjar phajjsejj yäpar muytañapatakis wayjjasi ukajj janiw sum yatiskiti.
Alajjpach toqet yatjjatatanakajja (cosmólogos), ‘kunanakatï alajjpachan utjki ukanakatjja, sapa patakat 95 janiw uñjaskiti ukat janirakiw cientificonakan maquinanakapas ukanak yatjjatirjamäkiti’ sasaw sapjje. Ukanakarojj materia oscura ukat energía oscura sasinwa sutichapjje. ¿Kunas ukanakajja? Janiw khitis yatkiti.
Cientificonakajj waljanakwa jan qhanañchirjamäpkiti. Mä wali uñtʼat neurologojj akham siwa: “Janiw taqe kun sum yatksnati, mä cientificojj janiw amuyupampik apayasiñapäkiti, jan ukasti jukʼamp yatjjataskakiñapawa” sasa.
Jumatï ‘cienciajj taqe kunwa sum qhanañchawayi, ukhamajj Diosatsa, Bibliatsa armasjjañasawa’ sasin amuysta ukhajja, ak amtañamawa: cientificonakajj wali suma maquinanakampis yatjjatawayapkchejja, mä jukʼak yatjjatasipki, walja yatjjatañaw faltaski. Uka toqetjja, Encyclopedia Britannica sat qellqatajj akham siwa: “Jichhürkamajj pusi waranqa maranakas yatjjatasiwakchejja, alajjpachajj kunjamas ukajj janiw amuyañjamäkiti, Babilonia markachirinakatakejj ukhamarakïpachänwa” sasa. Ukhamasti, kuntï cienciajj jan jikjjatawayki ukanakat ¿kunjamsa amuyañasa?
Uka toqet sapa mayniw kunsa amtjjañapa sasaw Jehová Diosan Testigonakapajj amuyapjjta. Nanakajj aka ewjjtʼarjam sarnaqañatakiw chʼamachasipjjta: “Suma chuymanïpjjatamajj taqe jaqenakan uñtʼatäpan” (Filipenses 4:5). Kunjamsa Bibliampi ukat cienciampejj yanaptʼasipjje uka toqet wali amuyumpi yatjjatañamatakiw chʼamañchtʼapjjsma.
a ¿Kunatsa yaqhepajj Bibliar jan creyipki? Iglesia pʼeqtʼirinakaw kʼarinak nayratpach yatichawayapjje, ukatwa jan creyipkiti. Sañäni, aka Oraqejj chika chikankiwa, Diosajj akapach 24 horanakani sojjta urunakwa luräna sasaw yatichapjje (“¿Cienciajj kamsisa ukat Bibliajj kamsarakisa?” siski uka recuadro uñjjattʼäta).
-
-
¿Kunsa cienciajj jan qhanañchkaspa?Yatiyañataki 2015 | junio 1
-
-
NAYRÏR JANAN PʼEQEÑCHÄWIPA | ¿BIBLIAN YATICHÄWINAKAP CIENCIAT CHHAQTAYJJE?
¿Kunsa cienciajj jan qhanañchkaspa?
Jichhakiw Diosar jan creyipki uka toqet parlir libronakajj apsusiwayi, ukajj Nuevo Ateísmo sasin uñtʼat gruporuw arjjati. Ukanak liyisajja, waljaniw uka toqet yatiñ munapjje, waljanirurakiw chʼajjwayi. David Eagleman neurologojj akham siwa: “Uka libronak liytʼasajja, yaqhepanakajj ciencias taqe kun qhanañchkaspa ukham amuyapjje” sasa. Jupajj saskakiwa: “Suma cientificonakajj jukʼamp yatjjatañatakiw chʼamachasipjje ukat ciencia toqen kunas mayjtʼakispawa” sasa.
Kunatï ciencia toqen jan yatiskän ukanak yatjjatañatakejja, walja patak maranakaw walja chachanak warminakajj chʼamachasiwayapjje ukat muspharkañanak jikjjatawayapjje. Ukampis pantjasiwayapjjarakiwa. Sañäni, wali uñtʼata Isaac Newton sat cientificojja, ‘gravedad satäkis ukajj alajjpachan warawaranaksa, galaxianaksa ukat planetanaksa wali sum mayachthapi’ sasaw qhanañchawayi. Janiw ukakïkiti, matemática toqen cálculo sasin uñtʼatäki uksa uñstayawayarakiwa, ukajj computadoran diseño lurañatakisa, alajjpachar viajiñatakisa ukat física nuclear ukatakisa yanaptʼawayarakiwa. Ukampis aleq jaqenakan uñstayat cienciarus (pseudociencia) creyirakïnwa: ukasti alquimia satänwa, sañäni, plomo metaljja qoriruw tukuyasispa sasaw säna. Ukatsti astrología sasin uñtʼatäki ukarus creyirakïnwa.
Grecia markankir Tolomeo sat chachajja, Isaac Newton chachat 1.500 maranak nayraw jakäna. Jupajj kunjamsa planetanakajj muytapjje uk qhanañchäna ukat mapanak lurañatakis khusarakïnwa. Ukanak jan maquinanakan yanaptʼapampikiw jikjjatawayäna. Ukampis Tolomeojj aka Oraqejj chika chikankiwa ukat planetanakajj Oraqeruw muytapjje sasaw amuyäna. Wali uñtʼat Carl Sagan astrofisicojj Tolomeot akham siwa: “Jupatakejj aka Oraqejj chika chikankänwa, uka amuyupajj 1.500 maranakaw wali uñtʼatäna. Ukampis wali yatiñani jaqenakajj pantjasipjjaspawa ukwa ukajj qhanañchistu” sasa.
Jichhürunjja, cientificonakajj wal chʼamachasisipkaraki. Cheqas cienciajj walja askinak jikjjatawayi, ukampis janiw taqe kun qhanañchawaykiti. Ukhamajj ¿kunjam luratas alajjpachajj uk amuyañäniti? Física toqen yatjjatata Paul Davies sat chachajj akham siwa: “Taqe ukanak yatiñasa ukat sum qhanañchañasa janiw utjkiti, janirakiw mä amtar purkañäniti” sasa. Ukajj cheqäskapuniwa, janipuniw kunanakatï aka Oraqensa, alajjpachansa utjki ukanak amuykañäniti. Maynitï cienciajj taqe kunwa qhanañchaspa sischi ukhajja, uk wali amuyump uñjañaw wakisispa.
Kuntï cienciajj jan qhanañchirjamäki ukwa Bibliajj qhanañchistu
Bibliajj taqe kunatï alajjpachansa, Oraqensa utjki ukanakat akham siwa: “Ukasti jachʼa luräwipatjja mä jukʼakiwa, kuntejj istʼktan ukasti jiskʼa arunakakiwa” sasa (Job 26:14). Cheqas waljaw yatjjatañajj utjaski, ukampis janiw taqe yatjjatksnati. Kuntï apóstol Pablojj niya 2.000 maranak nayrajj qellqkän ukajj cheqäskapuniwa, jupajj akham sänwa: “¡Kunja sumas Diosan yatiñ kankañapajja, munañapasa, amuytʼapasa! Janiw jupan amtäwinakapjja qhanañchksnati, ni jupan thakipsa amuytʼkaraksnati” sasa (Romanos 11:33).
-