6 yatichäwi
¿Kunatsa jila sullkax jan sum apasipktxa?
NAYRA Cainampi Abelampix utjkäna ukhatpachpunwa jila sullka uñchʼukisiñax utjatayna. Chiqansa, janiw jiwasax jilïrisarus ni sullakasarus uñisktanti. Mä waynax akham siwa: “Chuyma manqhanxa jilajarux munasisktwa, jan munasiñäkchisa, niya ukhamjamawa” sasa.
¿Kunatsa jila sullkax wal uñchʼukisiñ yatipxi? Familia tuqit amuytʼayir Claudia Schweitzer sat warmin arunakapatwa Harriet Webster sat qillqirix akham saraki: “Sapa familianwa wawanakax awk taykan suma uñjatäñ munapxi, ukat kuna yänakatï familian utjki ukanaksa katuqañ munapxarakiwa” sasa. Ukat akham saskakiwa: “Chiqansa, ukanak katuqañ laykuw wawanakax jupanak purax nuwasiñ yatipxi, mä arunxa, awk taykan munasitäña munasaw uñchʼukisipxi, qullq jan ukax isi katuqañ laykus nuwasipxarakiwa” sasa. Camilat parltʼañäni, phisqa jila sullkäpxiwa, ukampis kimsa ikiñ utakiw jupanakatakix utji. Ukat akham siwa: “Awisax sapakïñ munta, sapaki utar jistʼantasisa kunsa luraskirista ukwa munta, ukampis janiw ukhamäkiti” sasa.
Ukat utan lurañanak katuqañ laykus uñchʼukisiñax utjarakispawa. Sañäni, inas jilïrinakax jupanakaki utan kun lurasas colerasipxchi. Ukat sullkïrixa, jilïrin kun luram satas colerasipxarakchi, jan ukax “kunatsa jilïrinakakix munañaparjam kuns lurapxi” sasaw phiñasipxpacha. Inglaterra markan jakasir mä qʼaxu tawaqux akham sarakiwa: “Kullakajax auto apnaqañ yatiqaski, ukampis nayarux janiw sapxituwa. Ukat wal chuym usuyasta, ukatwa jupar jan walinak lurtxa” sasa.
Chiqansa jaqix may mayätanwa, ukatwa jan waltʼayasiñanakax utjarakispa. Diana sat 17 marani mä tawaquxa jilanakapat akham siwa: “Mayniruki sapürus uñjaskasma, [...] ukat sapürus kunatix jumatakix jan walïki ukaki luraskaspa ukhaxa, janiw juparux uñjañsa munxasmati” sasa. Ukat Andresux akham sarakiwa: “Kunapachatï maynix utankki ukhaw [...] kunjam chuymanïkitï ukarjam sarnaqi” sasa. Chiqansa, ‘kunjam chuymanïkitï ukarjamaw sarnaqi’ siski uka arunakaxa, suma arunakat armtʼasiña, jan amuytʼasis kuns luraña, jan ukax qala chuymanïña sañ muni.
Maysa tuqitsti, awk taykanakaw mayniruki jukʼamp sum uñjapxaspa, ukatwa wawanak purax uñchʼukisipxarakispa. Sicología tuqit yatichiri Lee Salk sat jaqix akham siwa: “Mä awkis jan ukax mä taykas janipuniw taqi wawanakaparux mä kikpaki munaskaspati, niyakixay wawanakax mayj mayjäpxchixa, [awk taykjamax] janiw taqinirus mä pachpaki uñjksnati” sasa. Niya ukhamarakiw Bibliax qillqaskäna uka urunakanxa pasäna. Jacob (Israel) tatax “Josearuw wali munasïnxa maynïri wawanakapat sipansa” (Génesis 37:3). Ukatwa mayni jilanakapax Joseyar uñisxapxäna.
Nina jiwarayañäni
Proverbios 26:20 jiskʼa tʼaqax akham siwa: “Jan lawampix ninax jiwarxakiwa” sasa. Kunapachatï monten ninax aqantki ukhaxa, wali jachʼatwa ninxa muyuqayapxi, mä arunxa qʼawaqapxiwa, ukhamatwa ninax ukharuki saytʼi, janiw jukʼamp sarxiti. Chiqansa, jila sullka jan waltʼayastan ukhaxa niya ukhamwa luraraksna. Inas jan waltʼäwinakxa ukharuki saytʼaysna. Kuna jan wal utjipansa uka tuqit parltʼasiñaw wakisispa, janïr tuqiskasin jan ukax janïr nuwaskasin askichañaw wakisispa.
Sañäni, inas maynix sapaki utapan jikxatasiñ munaskchispa, ukat mayninakax jan uk amuyapkchispati. Ukhaman uñjasisaxa, ¿kun lurañas wakisispa? Janïr colerampi atipayaskasin parltʼañaw askïspa, ukatxa kunapachas sapaki ikiñ utan jikxatasisma ukwa amtxapxañama. (Mä arunxa, kunapachas jumax ikiñ utan qhiparäta ukat jupax kunapacharakis sapaki qhiparani, ukwa amtxapxañama.) Ukat kunjamtï amtapktaxa ukarjamapuniw phuqapxañama, mä arunxa ‘Jïsa’, jan ukax ‘Janiwa’ sasa arsupkta ukatxa janiw jukʼampixa utjañapäkiti (Mateo 5:37). Ukat inas uka amtax jan phuqañjamapunïkchispa, ukampis janïräkipanwa jilamampi jan ukax kullakamampi parltʼañama, janiw amukix uka amtxa pʼakintañamäkiti.
¿Kunatï jumankki ukti mayninakax llawqʼapxi? Mä qʼaxu tawaqux akham siwa: “Machaq kullakajax amukiw kunsa aptaraqitu. ¡Maquillaje kun jamasat uchasitayna, ukatxa jan phinqʼaniw ‘janiw sumäkiti, yaqha alasim’ sas situ!”. Ukhaman uñjasisax inas awk taykar yatiyaña wakischispa, ukhamata jupanak uñjxapxañapataki. Ukampis jumanak pura sumat parltʼasipxañamaw jukʼamp askïspa. Jarkʼasisin jan waltʼayasiskañat sipansa ‘churañatakix’ jankʼakïñamawa (1 Timoteo 6:18). Kunanakansa mä amtaruki puripxasma, ukatakiw chʼamachasipxañama, ukatxa jupankïrxa janiw kunsa jamasat aptañamäkiti. Wakisini ukhaxa, qhanwa uka tuqit parlapxañama. ¡Ukhamatwa janïr qalltkipan ‘ninax jiwarxani’!
Ukat ¿janipun waltʼayasxapxasma ukhaxa kunsa lurasma? Ukhaman uñjasisax janikiw kunas lurañjamäkaspati. Ukatwa “purapat” llampʼu chuymanïñasaxa (Efesios 4:2). Jilïriman jan ukax sullkaman jan wali luräwinakap thaqhañat sipansa cristianjam munasiñwa uñachtʼayañama, uka “munasiñasti walja juchanakwa perdonaraki” (1 Pedro 4:8). Janiw qhurüñamäkis ni qala chuymäñamäkisa, jan ukasti ‘colerasiñanaksa, janchin munañanakapsa’ apanukuñamawa, ukat “parlatanakamasti sumäñapapuniwa” (Colosenses 3:8; 4:6).
“¡Jupakirakisä! ¡Nayastï!”
Mä tawaqux akham siwa: “Kullakajarux taqi kun churapxi. Nayatsti janipuniw amtasipkitusa” sasa. ¿Jumax uka arunak istʼirïtati? Ukampis “taqi kun” ukat “janipuniw” siski uka arunakat amuytʼañäni. ¿Chiqpachansa ukham jan walinpunti uñjasiñ yatipxi? Janiw ukhamäkaspati. Ukhamäspa ukhasa janiw ukar tukuskaspati, chiqansa janiw pä jaqirux mayaki uñjksnati. Inas awk taykamax sapa mayniru kunjam jaqïpktatï ukarjamaki uñjasipkstma.
Ukampis mä awkis jan ukax mä taykas mayniruki sumpach uñjaspa ukhaxa, ¿walikïskaspati? Chiqansa, walikïskaspawa. Amtañäni, Jacobux Joseyaruw mayni wawanakapat sipansa jila sum uñjäna. ¿Kunatsa? Kunattix Joseyax Raquelan wawapänwa, uka warmirux walpun Jacobux munasïna, ukat Raquelax jiwatäxänwa, ukatwa Joseyar munaspachäna. Ukampis Jacobux mayni wawanakapar janiw uñiskänti, jan ukasti taqiniruw munasïna, taqinis sumaki sarnaqasipxaspa uk munäna (Génesis 37:13, 14). Ukhamasti, ¡janiw jilanakapax kunatsa Joseyar uñchʼukipxañapäkänti!
Ukhamarakiw tatamas jan ukax mamamas jilïrimar jan ukax sullkamar jumat sipansa wali sum uñjaspa, inas wali yatitäpxchi, jan ukax kunansa mä amtanikïpxchi. Ukampis jumarux wal munasisipktamxa. Ukat inas jumax uk uñjasin chuym usuyassta jan ukax colerassta, ukhamax ak amtañamawa, chuymasax janiw sumäkiti, jan ukasti pantjasirïtanwa. Ukhamasti jan ukanak amuyxañataki chʼamachasiñamawa. Chiqansa, kunatï munaski ukanak churasipkstam ukhaxa janiw kunatsa maynir uñchʼukiñamäkiti.
Jilïrinïñas sullkanïñas wali askiwa
Inas jumatakix ukham sañax wali chʼamächi, kunattix jilïrinakan jan ukax sullkanakan jan wal lurataw jan walin uñjasisma. Ukampis Dianax paqallq jila sullkäpxänwa, ukat akham siwa: “Jilanakanïñas sullkanakanïñas wali kusiskañawa, kuna tuqits parltʼasiñ muntan ukhaxa khitis utjapuniwa” sasa.
Anampi Mariampi ukat Andrés jilapampix akham sapxiwa: “Inas awisax yaqha masinakamampix kawkirus sarchisma, ukampis jila sullkanakamampix kuna pachas sarakismawa. Anattʼir sarañ munasasa, jan ukax kawk muyttʼir sarañ munasasa, jilïrinakas jan ukax sullkanakas jankʼakïpxiwa” sasa. Donnax akham sarakiwa: “Utan kun lurañatakisa yaqhanakax utjañapapuniwa” sasa. Jilanïñas kullakanïñas wali askipuniw sasaw yaqhipax sapxi, “wali sum istʼasinxa wali sum arxaytʼasipxi” ukat “wali sum amuyapxaraki” sasaw sapxi.
Kunjamtï jichhax jilïrinakamampis jan ukax sullkanakampis jan waltʼayasktaxa ukhamarakiw yaqhanakampix jan waltʼayaskätati. Chiqansa, yaqhanakar uñchʼukiskañasa, taqi kunat jarkʼasiskañasa, mayninakjam uñjatäñ munaskañasa, sapaki ikiñ utan jikxatasiñ munañasa ukat mayninakampi jan waltʼayasiñasa jakäwinxa utjakipunispawa. Ukat jichhatï jumanakkam sum apasiñ yatiqapxäta ukhaxa, wali askïniwa, ukhamatwa yaqhanak sum uñjañsa yatiqapxarakisma.
Ukat 17 marani Andresox 1 Juan 4:20 jiskʼa tʼaqarjamax akham amuytʼi: “Uñjkat jila sullkanakampis jan sum apasksna ukhaxa, ¿kunjamarakisti jan uñjktan uka Jehová Diosampisti sum apasnasti?” sasa. Chiqansa jila sullka jan waltʼayasiñax utjakipuniniwa. Ukampis jupanakampi sum parltʼasiñ yatiqañasawa, ukat janirakiw taqi kunatsa jarkʼasiñasäkiti. ¿Ukataki chʼamachasïta ukhaxa kunsa jikxatäta? Jilat kullakanïñax janiw kuna jan walïkisa, ukwa amuytʼarakisma.
Amuytʼañataki
◻ ¿Kunatsa wawanakax jupanakkam nuwasiñ yatipxi?
◻ Yaqhipax sapakïñ munasaw jan ukax yänakapat jarkʼasisaw jan waltʼayasipkiti, ukampis ¿kunjamatsa uka tuqit sum apassna?
◻ ¿Kunatsa awk taykax jiwasat sipansa mayninakar jukʼamp sum uñjaspa? Ukampis ¿ukax sinti jan walïpachati?
◻ ¿Sapa wawäñax jan waliti?
◻ ¿Jilat kullakanakanïsax kuna askinaksa jikxatsna?
[52 janan qhanañchäwipa]
“Mä awkis jan ukax mä taykas janipuniw taqi wawanakaparux mä kikpaki munaskaspati, niyakixay wawanakax mayj mayjäpxchixa.”—Sicología yatichiri Lee Salk
[54 janan recuadropa]
“Sapa wawakïtwa”
Sapa wawäñax janiw kuna jan walïkisa. Inas yaqha wawanakax jila sullka jan waltʼayasisa sarnaqasipkchi, ukampis jumax awk taykamar yatiyasaw khitimpis wal sarnaqañ munta ukxa ajllisma. Ukat yatiqañatakisa, jan ukax lupʼiñatakisa tiempox jukʼampiw utjaspa. (14 yatichäwi uñxattʼäta, ukanxa sapakïñ tuqit parli.)
Kuna yaqha askis utjaraki ukwa Tomas sat waynax saraki: “Sapa wawakïtwa, ukatwa awk taykajax naya saparuki wali sum uñjasipxitu” sasa. Maysa tuqitsti, sapa wawäsinxa jiwasakis utjksna ukhamwa wali askit amuyassna. Ukampis awk taykamax amuytʼasipxani ukhaxa, wali sumwa amuytʼasiñ yatiqarakisma ukat jilïrinakampis wali sumaraki apasisma.
Ukampis mä jan waliw utjarakispa, sapakïsax inas taqi kunsa jumatakiki munxchisma. Jesusax akham sänwa: “Yaqhanakarux churapxam” sasa (Lucas 6:38). Janiw taqi kuns jumatakiki munañamäkiti, jan ukasti kunsa masinakamar jan ukax familiaranakamar churañamawa. Inas yaqhanakataki kun lurañas wakischispa, ukhamasti yanaptʼañjamäni ukhaxa yanaptʼañamawa. Ukat ukham yanaptʼatax wali sumwa jumar uñjapxätamxa. Ukhamasti sapa wawäkstasa, janiw saparstʼatäktati.
[53 janan fotopa]
Awisax jan kullakanïsax llakistwa, ukampis yaqha askinakaw utjaraki