Kunayman yupaychäwinkirinakar yatichañax chʼamakïspawa
Pasïr patak maranakanxa, yatichirïñax janiw sinti chʼamäkänti, jichhürunakan walja yupaychäwinak utjatap laykux janiw ukhamäxiti.
NAYRA maranakanxa (500-1500), mä markan niya taqiniw mä sapa yupaychäwinikïpxäna. Ukat 1.800 mara tukuyanxa Europa tuqin mä qhawqha uñtʼat yupaychäwinakakiw utjäna: inti jalant tuqinsti catolicismo, protestantismo, ukat inti jalsu tuqinsti ortodoxia, islam ukat judaísmo yupaychäwinakaraki. Jichhürunxa, Europa tuqinsa Uraqpachansa kunayman yupaychäwinakaw utjawayxi. Ukat kunayman jan uñtʼat yupayachäwinakaw uñstawayaraki, markachirinakatxa yaqhipax uka yupaychäwinakar iyawsapxarakiwa jan ukax yaqha markat jutirinakan apanitarakiwa.
Jichhürunakanxa musulmanes, budistas, hindúes yupaychäwinkirinakaxa Alemania, Australia, Estados Unidos, Francia ukat Gran Bretaña uka markanakansa utjarakiwa. Ukampis Jehová Diosan Qhanañchirinakapax pä patak kimsa tunk suxtani markanakanwa Diosan arunakapat yatiyasipki; España, Italia markanakanxa mä yupaychäwikiw jupanakat sipansa waljanixa. Ukat pä tunka mayani jachʼa markanakanxa Jehová Diosan Qhanañchirinakapax patak waranqats jiläxapxiwa (15 janankkis uka recuadro uñxattʼäta).
Yatichiritakix kunayman yupaychäwit jutir wawanakar yatichañax chʼamäspawa. Yatichirinakax fiestanak lurañ tuqit inas akhamanak jisktʼasipxchispa: kawkïr yupaychäwitäskpansa, ¿yatiqirinakarux kunayman fiestanak lurañar munkir jan munkir waytʼaskakiñäspati? Yaqhip yatiqirinakax fiestanak lurañatakix iyaw sasipkaspawa. Ukampis mä qhawqhanitix fiestanakar jan sarañ munapkaspa ukhaxa, ¿janit amuyunakap respetañax wakiskaspa? Ukat yaqha tuqit amuytʼañaw wakisiraki: yaqhip markanakan kamachinakaparjamaxa, janiw religionax yatiqañ utanakan yatichaskiti, ukhamasti, ¿uka fiestanakar munkir jan munkir wawanakar waytʼañax janit yaqhipanakatakix mayjtʼasiñjamäkaspa?
Mara uruyasiñanaka
Yaqhip fiestanakax janis yupaychäwi tuqitäkchixa, yaqhipanakax mayj amuyapxaspa. Uka fiestanakat mayax mara uruyasiñäspawa, walja yatiqañ utanakanwa uk lurapxaraki. Jehová Diosan Qhanañchirinakapax mayninakan mara uruyasiñaparux janiw jarkʼapkiti, ukampis inas jumax yatxsta jupanakax janiw mara phuqasax uruyasipkiti. Ukampisa, awk taykanakasa wawanakapasa kunatsa jan uruyasiñ munakpi uk inas jan yatkarakstati.
Mara uruyasiñanakax kʼari diosanakar luqtañamp sasiwa, ukatwa mara uruyasiñanakax kʼari “diosanakar waxtʼaña” fiestanakamp chik jakhutarakixa ukhamwa Le livre des religions (El libro de las religiones) Francia markan wali uñtʼat librox qhanañchi. Jichhürunakan uruyasiñax janiw jan walit uñjatäkiti, ukampis ukax kʼari yupaychäwinakatwa juti.
The Encyclopedia Americana (1991 maran lurata) qillqatanxa akham siwa: “Nayrapachan Egipto, Grecia, Roma ukat Persia markanakanxa, diosanakaru, reyinakaru ukat wali aytat jaqinakarukiw uruyapxirïna” sasa. Uka costumbrenakax kawkits juti uka tuqit parlkasax Ralph ukat Adelin Linton qillqirinakax The Lore of Birthdays (La tradición de los cumpleaños), siski uka libropanxa akham qhanañchtʼapxaraki: “Mesopotamia ukat Egipto markanakanwa nayrar sartañax (civilización) qalltäna, uka pachpa markanakanwa jaqinakar mara uruyañax qalltarakïna. Nayrapachanakanxa jaqinakax kuna urus yuripxäna uk sum qillqaqtʼapxirïna, uka urunak yatisawa horóscopo satäkis uka tuqit jutïrin kunjamänis jakäwipax uks amuytʼapxirïna” sasa. Ukat mara phuqasin uruyasiñaxa astrologiampiw chikachasi, khitinakatix Biblian yatichäwinakaparjam sarnaqapki ukanakatakix janipuniw ukax walïkiti (Isaías 47:13-15).
Ukatwa kuntï The World Book Encyclopedia qillqatax siski ukatxa jan mayjtʼasiñasäkiti: “Nayrïr patak maranakan jakasir cristianonakax janiw [Criston] yurïwipa amtapxirïkänti, maynin yurïwipa amtañax kʼari diosanakaru yupaychirinakan costumbrenakapawa sasaw sapxäna” (kimsïr libro, 416 jana).
Ukatwa Jehová Diosan Qhanañchirinakapax mara phuqasax jan uruyasipkiti. Chiqasa mä jiskʼa wawan yurïwipax kusiskaña ukat muspharkañarakiwa. Awk taykanakax wawanakapar jiltir uñjasasa nayrar sartatap amuyasasa wal kusisipxi. Jehová Diosan Qhanañchirinakapax ukhamarakiw familianakaparus amigonakaparusa regalonak churasas jan ukax jupanakamp chik kusistʼasas munasiñ uñachtʼayapxaraki. Ukampisa, uruyasiñax kʼari yupaychäwinakat jutatap yatisinxa yaqha horasanakanwa kusisit qamartʼapxaraki (Lucas 15:22-25; Hechos 20:35).
Navidad
Uraqpachanwa Navidad fiestxa amtapxi, jan cristianüpki uka markanakansa amtapxarakiwa. Niyakixay cristianüpxtwa sirinakax Navidad fiesta amtapxchixa, Jehová Diosan Qhanañchirinakaparu Navidad fiesta jan amtir uñjasaxa mayj jupanakat amuyapxi. ¿Kunats jupanakax Navidad fiesta jan amtapki?
Walja libronakaw uka tuqit qhanañchi, diciembre phaxsit 25 uru saraqataruxa, Jesusan yurïwipaw sasax munañanakaparukiw ajllipxatayna, Navidad fiestan romanonakax diosapar fiestachapxirïkan uka urumpi waktʼañapataki. Uka tuqitxa walja qillqatanakaw akham qhanañchapxi:
“Kuna urus Cristox yurïna ukax janiw yatiskiti. Kuna urunsa kuna phaxsinsa Jesusax yuritayna ukxa janiw Evangelio qillqatanakax yatiykiti.” (New Catholic Encyclopedia, kimsïr libro, 656 jana.)
“Nayra maranakansa jichhürunakansa Europa tuqin Navidad fiestanakapaxa kʼari yupaychäwinakan uñstayata ukat jupanakan sarayata ukhamawa [...], Roma markan Saturno sat diosar wali kusisit yupaychapxirïkäna ukhamarjamaw jichhürunakanxa Navidad urunakan kusistʼapxaraki.” (Encyclopædia of Religion and Ethics [Edimburgo, 1910], James Hastings uka jaqin luratawa, kimsïr libro, 608, 609 jananaka.)
“Kimsa patak maranakat aksaruxa cristianüpxtwa siri yupaychäwinakaw diciembre phaxsin 25 urunak saraqkipan Navidad fiesta amtasipki. Nayra maranakanxa uka ururakiw ‘Intin Yurïwipa (yurïwipa latín arunxa, natale)’ uka fiesta amtapxirïna. Romankir Iglesiaw taqin uñtʼat uka costumbrerux fiestjam uttʼayxaraki [...] ukhamat taqinins suma uñjatäñapataki.” (Encyclopædia Universalis, 1968 [francés aruta], 19 libro, 1375 jana.)
¿Navidad fiestax kunjamsa uñstawayatayna uka tuqit yatxasax kunjams uñjxapxäna? The Encyclopædia Britannica qillqatax akham siwa: “1644 maranxa Inglaterra Iglesiankir puritanos satäpkis uka jaqinakax [Navidadan] jan chiqa yupaychirinakan uñstayatätap yatisinxa, Parlamenton mä ley apsutarjamax Navidad urun kusistʼañasa iglesianakan yupaychañasa janiw lurasxañapäxiti sasaw jarktʼapxatayna, ukat sipansa uka urunakax ayunasiñapaw sasaw sapxatayna. Carlos II uka apnaqiriw wasitampi Navidad fiesta uttʼayatayna, ukampirusa Escociankir jaqinakax puritanonakan amuyunakaparjamaw amtxapxäna”. Nayrïr cristianonakax Navidadxa janiw fiestachapxirïkänti jichhürunakansa chiqpach cristianonakax janirakiw fiestachapkiti ni uka costumbrenaksa lurapkiti.
Ukampis yaqha urunakan regalonak churañasa familiaranakampi amigonakampi manqtʼasis kusistʼañasa walikïskiw siw Bibliaxa. Fiestanakan maynin jariyataki waxtʼasirïñat sipansa awk taykax wawanakaru chuymatpach waxtʼasirïpxañapatakiw yatichapxañapa sasaw Bibliax chʼamañchtʼaraki (Mateo 6:2, 3). Jehová Diosan Qhanañchirinakapan wawanakaparux yaqhanakar respetompi uñjapxañapataki ukat yaqhanakar Navidad fiesta amtañsa jan jarkʼapxañapatakiw yatichasiraki. Ukatxa mayninakan Navidad fiesta amtañaru jan wiytapxatapatxa wal yuspärapxi.
Yaqha fiestanaka
Walja markanakanwa yatiqañ utanakan kunayman yupaychäw fiestanak lurapxapuni, Alemania markan carnaval fiestachapxi, junio phaxsin Brasil markan “santonakar” fiestachapxi, Estados Unidos markan Halloween sat fiesta, Francia markan Epifanía sat fiesta, ukat Japón markan Setsubun sat fiesta amtapxaraki, ukampis Jehová Diosan Qhanañchirinakapax janipuniw uka fiestanak amtapkiti. Jehová Diosan Qhanañchirinakapasa wawanakapasa suma chuymampiw fiestachasiñ tuqit kuna jisktʼanakamarus jaysapxätam, kunattix aka qillqatanxa janiw taqi jisktʼanakar qhanañchaskiti.
[17 janan qhanañchäwipa]
“Roma markan Saturno sat diosar wali kusisit yupaychapxirïkäna ukhamarjamaw jichhürunakanxa Navidad urunakan kusistʼapxaraki.” (Encyclopædia of Religion and Ethics)
[15 janan recuadropa]
Jehová Diosan Qhanañchirinakapaxa: Uraqpachan uñtʼat yupaychäwiwa
Marka Yatiyirinaka
Alemania 166.182
Argentina 137.311
Brasil 699.280
Canadá 112.092
Colombia 138.068
Rep. Dem. del Congo 150.705
España 109.063
E.U.A. 1.105.789
Filipinas 158.837
Francia 128.899
Gran Bretaña 132.751
Italia 240.604
Japón 218.091
México 660.903
Nigeria 313.559
Perú 105.422
Polonia 127.154
Rusia 153.358
Ucrania 143.243
Venezuela 110.085
Zambia 144.649
[18 janan recuadropa]
Wawanakax kamsapxisa
“Yurïwi urujan tatajampi mamajampix janis kuna regalonaks churapkchituxa, yaqha urunanakaw akatjamat churapxitu. Ukaw nayatak wali askixa.” (Gregory, 11 marani.)
“Navidadakis regalasiñ urükaspa ukhamwa walja wawanakax amuyapxi. Ukampis marpachaw nayarux regalonak churapxitu ukat yaqha chiqanaksa uñjtʼir irpapxarakitu, sañäni Fiji, Nueva Zelanda ukat Brasil uka markanakaruw sarapxta.” (Caleb, 10 marani.)
“Amigonakajampi anattʼapta ukat awisax regalonaks churasipxaraktwa.” (Nicole, 14 marani.)
“Navidad jan fiestachasa ukat yaqha fiestanak jan lurasasti kunjamakirak pastasti sasaw waljanix yatiqañ utan jisktʼapxitu. Ukampis nayax kusistʼaraktwa, familiajampix mayachtʼataw kuns lurapxta. Wali suma amigonakanïpxtwa ukat jupanakampiw yaqha lugaranak vacacionat sarapxta. Carpanakan ikipta ukat khunun anatapxta, ukhamarak utansa tantachasipxaraktwa. Chiqpachansa kunjamanakatsa nayax kusistʼtxa uk uñjasax mayninakax muspharapxaspawa.” (Andriana, 13 marani.)
“Navidad fiesta ukat yaqha fiestanak jan fiestachasasa janiw yaqhachatjam amuyaskti. Feriado urunakana, yatiqañ utat vacacionankkasasa ukat tatajas irnaqäwipat vacacionankkaraki ukhaxa, anattʼapxta cine uñchʼukir sarapxta jan ukax televisión uñchʼukipxta. Familpachaw kuns lurapxta.” (Brian, 10 marani.)
[16 janan fotopa]
Jehová Diosan Qhanañchirinakapax kusistʼapxarakiwa
[17 janan fotopax khitin apsutasa]
Culver Pictures