“Јеһова”, јохса “Јәһва”?

“ГАРЫШЫГ”, “һибрид”, “мүдһиш”. Мүгәддәс Китабы тәдгиг едән јәһуди дили мүтәхәссисләрини белә ҝүҹлү ифадәләр истифадә етмәјә нә вадар етмишдир? Буна сәбәб, Аллаһын адыны “Јеһова” кими тәләффүз етмәјин дүзҝүн олуб-олмадығына даир верилән суала онларын ҝөстәрдикләри мүнасибәт олмушдур. Јүз илдән артыгдыр ки, бунунла әлагәдар мүбаһисәләр давам едир. Бу ҝүн филологларын әксәријјәти Аллаһын адынын икиһеҹалы вариантына - “Јәһва” тәләффүзүнә үстүнлүк верирләр. Бәс “Јеһова” тәләффүзү һәгигәтәнми белә “мүдһишдир”?

Мүбаһисәләрин башланғыҹында

Мүгәддәс Китаба әсасән, адыны инсанлара Аллаһ өзү ачмышдыр (Чыхыш 3:15). Мүгәддәс Китаб ҝөстәрир ки, гәдимдә Аллаһын хидмәтчиләри бу ады сәрбәст истифадә едирдиләр (Тәквин 15:2; Јешу 22:34). Ејни заманда Аллаһын ады башга халглара да мә’лум иди (Јешу 2:9). Бу, хүсусән дә, исраиллиләрин Бабил әсарәтиндән гајыдыб, мүхтәлиф милләтләрлә тәмасда олдуғу дөврдә баш вермишдир (Мәзмур 96:2-10; Ишаја 37:20; Мика 1:2). Мүгәддәс Китабын тәрҹүмәчиләри үчүн тә’јин едилмиш бир лүғәтдә дејилир: “Чохлу сүбутлар вар ки, әсарәтдән сонракы дөврдә јәһуди дини бир чох јаделлиләри өзүнә ҹәлб едирди” (“The Interpreter’s Dictionary of the Bible”). Лакин б. е. Ы әсринә јахын Аллаһын ады илә әлагәдар мөвһуматлар јајылды. Нәһајәтдә јәһудиләр Аллаһын адыны ачыг-ашкар истифадә етмәјә сон гојдулар, бә’зиләри исә ону тәләффүз етмәји белә гадаған етдиләр. Беләликлә дүзҝүн тәләффүз итирилди. Бәс дүзҝүн тәләффүз һәгигәтәнми итирилди?

Адлар нә дејә биләр?

Гәдим јәһуди дилиндә Аллаһын ады יהוה кими јазылыр. Сағдан сола охунан бу дөрд һәрф тетраграмматон адланыр. Мүгәддәс Китабда бир чох ҹоғрафи вә инсан адларында Аллаһын адынын ихтисара салынмыш формасына раст ҝәлинир. Бу хүсуси адлар, Аллаһын адынын тәләффүзүнү мүәјјән етмәјә көмәк едә биләрми?

Вашингтондакы Уесли илаһијјат семинаријасынын әмәкдар профессору Ҹорҹ Буканан бунун мүмкүн олдуғуну сөјләјир. Профессор Буканан изаһ едир: “Гәдим дөврләрдә валидејнләр өвладларына өз аллаһларынын адындан әмәлә ҝәлән адлар гојурдулар. Бу ону ҝөстәрир ки, ушаг адларынын тәләффүзү аллаһ адларынын тәләффүзү илә охшар иди. Тетраграмматона инсанларын адларында раст олунурду, һәмишә дә ортасында саит сәс ишләнирди”.

Мүгәддәс Китабдан ҝөтүрүлмүш вә өзүнә Аллаһын адынын ихтисара салынмыш формасыны дахил едән бир нечә шәхси ады нәзәрдән кечирәк. Профессор Букананын вердији мә’лумата әсасән, Јонатан ады јәһуди дилиндә олан Мүгәддәс Китабда Јоһнатһан, јахуд Јеһоһнатһан кими сәсләнир вә “Јаһо вә ја Јаһоваһ верди” мә’насыны дашыјыр. Илјас пејғәмбәрин ады гәдим јәһуди дилиндә Елијаһ, јахуд Елијаһу кими сәсләнир. Профессор Буканан бу адын мә’насыны “Аллаһым Јаһу вә ја Јаһуваһ” кими мүәјјән едир. Һәмчинин гәдим јәһуди ады Јеһошафат, “Јаһо мүһакимә едир” мә’насыны дашыјан Јеһоһшафат кими сәсләнир.

Икиһеҹалы “Јәһва” тетраграмматону тәләффүз заманы, Аллаһын адынын тәркибиндән “о” саитинин тәләффүзүнү хариҹ едир. Лакин Јонатан вә Јеһонатан адларында олдуғу кими, Мүгәддәс Китабда истифадә олунан вә өзүнә Аллаһын адыны дахил едән бир чох башга адларын һәм илк, һәм дә гысалдылмыш формасында бу саит сәс ортада тәләффүз олунур. Буна ҝөрә дә Аллаһын адына даир профессор Буканан иддиа едир: “У вә ја о саитини бурахмаг мүмкүн дејил. “Ја” ихтисарына раст ҝәлмәк мүмкүндүр, анҹаг һеч вахт “Јәва” ихтисарына раст ҝәлинмир... Тетраграмматону бирһеҹалы сөз кими тәләффүз едәндә, бу ад “Јаһ”, јахуд “Јо” кими сәсләнә биләрди. Ону үч һеҹадан ибарәт сөз кими тәләффүз едәндә исә, “Јаһоваһ”, ја да “Јаһуваһ” кими сәсләнирди. Әҝәр икиһеҹалы ихтисар олса да, онда “Јаһо” кими сәсләнмәли иди” (“Biblical Archaeology Review”).

Бу шәрһ XIX әсрдә јашамыш јәһуди дилинин мүтәхәссиси Ҝезенијанын иддиасыны анламаға көмәк едир: “Аллаһын адынын יְהוָֹה [Је-һо-ваһ] кими тәләффүз едилдијини бәјан едәнләрин гануни әсаслары вар. Әҝәр бу ады белә тәләффүз етсәк, онда бир чох хүсуси адларын башландығы יְהוֹ [Је-һо] вә יוֹ [Јо] ихтисарынын тәләффүзү даһа ајдын олур” (“Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures”).

Бунунла белә Еверетт Фокс, өзүнүн јени чыхан “Мусанын Төвраты” тәрҹүмәсинә мүгәддимәдә дејир: “[Аллаһын] адынын јәһуди дилиндә “дүзҝүн” тәләффүзүнү гајтармаг үчүн ҝөстәрилмиш көһнә вә јени ҹәһдләр мүвәффәгијјәтлә нәтиҹәләнмәди; нә бә’зән истифадә олунан “Јеһова”нын, нә дә алимләр тәрәфиндән үмуми гәбул олунан “Јәһва”нын дүзҝүн олдуғуну гәти сурәтдә тәсдиг етмәк олмаз”.

Алимләрин мүбаһисәси, шүбһәсиз ки, һәлә давам едәҹәкдир. Масоретләр саит сәсли ишарәләр системини тәртиб едәнә кими, јәһудиләр һәгиги Аллаһын адыны тәләффүз етмәјә сон гојдулар. Буна ҝөрә дә ЈҺВҺ (יהוה) самитләри илә һансы саитләрин ишләндијини сүбут етмәк мүмкүн дејил. Лакин тәләффүзү һеч заман итирилмәјән Мүгәддәс Китаб персонажларынын адлары, Аллаһын адынын неҹә тәләффүз олундуғуна әсл ачардыр. Бу фактларын әсасында, һеч олмазса бә’зи алимләр “Јеһова” адынын бир о гәдәр дә “мүдһиш” олмадығы илә разылашырлар.

[32-ҹи сәһифәдәки шәкилләр]

“Јеһова” - Аллаһын адынын ән ҝениш јајылмыш тәләффүз формасыдыр.