Мүгәддәс Китаб Иса һаггында һәр шеји ачыглајырмы?

Мүгәддәс Китабда дејилир ки, Иса Јерусәлимдән бир аз кәнарда јерләшән Голготада өлдүрүлмүшдүр. Ола биләрми ки, Иса өлмәјиб сағ галсын? Доғруданмы, о, Мәҹдәлли Мәрјәмлә евләниб оғул-ушаг саһиби олуб? Јахуд да дүнјанын бүтүн зөвг вә немәтләриндән әл чәкәрәк заһид кими јашајыб? Вә нәһајәт, Мүгәддәс Китабда охудугларымыза зидд тәлимләр өјрәдибми?

БУ ҸҮР фәрзијјәләр сон илләр даһа чох јајылмышдыр. Буна популјар филмләрин вә әсәрләрин мүәјјән гәдәр тәсири олмушдур. Ујдурма әсәрләрдән башга, диггәти ерамызын икинҹи вә үчүнҹү әсрләриндә гәләмә алынан вә Иса һаггында Мүждәләрдә бурахылан мәгамлары ачыгладығыны иддиа едән апокрифик (Мүгәддәс Китаб канонуна дахил олмајан) јазылара јөнәлдән китаб вә мәгаләләр чап олунур. Бу иддиалары әсаслы һесаб етмәк олармы? Мүгәддәс Китабын Иса һаггында там вә дәгиг мәлумат тәгдим етдијинә әмин ола биләрикми?

Бу суаллара ҹаваб вермәк үчүн үч әсас мәгамы нәзәрдән кечирмәк јахшы оларды. Биринҹиси, Мүждәни јазан адамлар, еләҹә дә онлары нә заман јаздыглары барәдә ваҹиб мәлуматлары билмәлијик; икинҹиси, Мүгәддәс Китаб канонунун ким тәрәфиндән вә неҹә тәртиб едилдијини өјрәнмәлијик; үчүнҹүсү, апокрифик јазыларын мәншәји вә онларын каноник јазылардан нә илә фәргләндији һагда мәлуматымыз олмалыдырa.

Јунанҹа Мүгәддәс Јазылар нә заман вә кимләр тәрәфиндән јазылыб?

Бәзи мәнбәләрә әсасән, «Маттанын Мүждәси» Мәсиһин өлүмүндән ҹәми-ҹүмләтаны сәккиз ил сонра, ерамызын тәхминән 41-ҹи илиндә јазылмышдыр. Бир чох алимләр китабын бир гәдәр ҝеҹ јазылдығыны дүшүнсәләр дә, Јунанҹа Мүгәддәс Јазылара дахил олан бүтүн китабларын ерамызын биринҹи әсриндә гәләмә алынмасы һамы тәрәфиндән гәбул олунур.

Исанын һәјатынын, өлүмүнүн вә дирилмәсинин шаһиди оланлар һәмин вахтлар һәлә сағ идиләр. Онлар Мүждәдә јазыланларын дәгиглијини јохлаја биләрдиләр. Һәмчинин дүзҝүн олмајан һәр бир мәлуматы асанлыгла ифша едә биләрдиләр. Профессор Ф. Ф. Брүс гејд едир: «Һәвариләрин тәблиғинин ҝүҹлү ҹәһәтләриндән бири әминликлә динләјиҹиләрин билдикләри шејләрдән данышмалары иди; онлар тәкҹә “биз бу шејләрин шаһидијик” јох, һәм дә “өзүнүз дә билдијиниз кими” дејирдиләр (Һәвариләрин ишләри 2:22)».

Бәс Јунанҹа Мүгәддәс Јазылары кимләр јазыб? Онун јазылмасында Исанын 12 һәварисиндән бәзиләри иштирак етмишдир. Мүгәддәс Китабы јазанлардан бәзиләри, мәсәлән, Јагуб, Јәһуда вә ола билсин, Марк ерамызын 33-ҹү илиндә мәсиһчи јығынҹағынын әсасы гојулдуғу Пентикост ҝүнүндә иштирак едирдиләр. Павел дә дахил олмагла, бүтүн јазычылар еркән мәсиһчи јығынҹағынын Јерусәлимдәки һәвариләрдән вә ағсаггаллардан ибарәт олан илк рәһбәрлик шурасы илә сых әмәкдашлыг едирдиләр (Һәвариләрин ишләри 15:2, 6, 12—14, 22; Галатијалылара 2:7—10).

Иса давамчыларына өзүнүн башладығы тәблиғ вә тәлим ишини давам етдирмәји тапшырмышды (Матта 28:19, 20). О һәтта демишди: «Сизи динләјән Мәни динләјир» (Лука 10:16). Бир гәдәр сонра Иса һәмин иши ҝөрмәк үчүн онлара лазым олан Аллаһын мүгәддәс руһуну, јәни фәал гүввәсини верәҹәјини вәд етмишди. Беләликлә, еркән мәсиһчиләр һәвариләрин вә онларын јахын әмәкдашларынын — Аллаһын мүгәддәс руһу илә хејир-дуаландығы ачыг-ајдын ҝөрүнән адамларын јазыларыны тәбии олараг нүфузлу мәнбә кими гәбул едирдиләр.

Мүгәддәс Китабы јазанлардан бәзиләри диҝәрләринин јаздыгларынын мөтәбәр олдуғуну вә Аллаһдан илһам алдығыны тәсдиг етмишләр. Мәсәлән, һәвари Петер Павелин мәктубларына истинад едәрәк онлары ‘диҝәр Мүгәддәс Јазыларла’ бәрабәр тутмушду (2 Петер 3:15, 16). Павел дә өз нөвбәсиндә һәвариләрин вә диҝәр мәсиһчи пејғәмбәрләрин Аллаһдан илһам алдығыны етираф етмишди (Ефеслиләрә 3:5).

Буна ҝөрә дә Мүждәләрин етибарлы вә нүфузлу олдуғуну әминликлә сөјләмәк олар. Онлар әфсанә, јахуд нағыл дејил. Орада шаһидләрин сөзләринә әсасланан вә Аллаһын мүгәддәс руһу илә илһамланан инсанларын јаздығы дәгиг тарихи фактлар гәләмә алыныб.

Мүгәддәс Китаб канонуну ким тәртиб едиб?

Бәзиләринин фикринҹә, Јунанҹа Мүгәддәс Јазыларын канону әсрләр сонра император Константинин рәһбәрлији алтында бөјүк нүфуза малик олан килсә тәрәфиндән тәртиб едилмишдир. Лакин фактлар башга шеји дејир.

Мәсәлән, ҝөрүн килсә тарихи үзрә профессор Оскар Скарсауне нә дејир: «Һансы јазыларын Әһди-Ҹәдидә дахил олаҹағы, һансыларын исә дахил олмајаҹағы һеч вахт килсә шурасы вә ја һәр һансы бир шәхс тәрәфиндән мүәјјән едилмирди... Мејар ајдын вә мәнтиги иди: ерамызын биринҹи әсриндә гәләмә алынан вә һәвариләрин, јахуд онларын әмәкдашларынын јаздығы һесаб олунан Јазылар мөтәбәр сајылырды. Сонралар гәләмә алынан диҝәр јазылар, мәктублар вә ја “мүждәләр” канона дахил едилмирди... Бу просес әсасән Константиндән вә онун нүфузлу килсәсинин тәсис олунмасындан чох әввәл баша чатмышды. Јунанҹа Мүгәддәс Јазылары тәртиб едән нүфузлу килсә дејил, иман уғрунда тәгиб едилән мәсиһчиләр олмушдур».

Јунанҹа Мүгәддәс Јазылары тәдгиг едән профессор Кен Бердинг канонун јаранмасы илә бағлы белә шәрһ верир: «Килсә хошуна ҝәлән китаблары сечиб дахил етмәклә канону тәртиб етмәмишди; мәсиһчиләрин һәмишә Аллаһын нүфузлу Кәламы һесаб етдији китаблары килсәнин гәбул етдијини демәк даһа дүзҝүн оларды».

Бәс канона һансы китабларын дахил олаҹағыны биринҹи әсрдә јашамыш садә мәсиһчиләрми мүәјјән етмишди? Мүгәддәс Китабда дејилир ки, бу ишдә даһа ваҹиб вә ҝүҹлү бир шејин ролу олмушдур.

Мүгәддәс Китаба әсасән, илк онилликләр әрзиндә мәсиһчи јығынҹағына верилән руһун әнамларындан бири «илһам алмыш сөзләри дәрк етмәк» иди (1 Коринфлиләрә 12:4, 10, ЈД). Беләликлә, һәмин мәсиһчиләрдән бәзиләринә һансы сөзләрин Аллаһдан илһам алдығыны, һансыларын инсан фикри олдуғуну баша дүшмәк кими фөвгәлтәбии баҹарыг верилмишди. Бу сәбәбдән, мүасир мәсиһчиләр әмин ола биләрләр ки, Мүгәддәс Јазылара дахил олан китабларын Аллаһдан илһам алдығы тәсдиг олунмушдур.

Бүтүн бунлары нәзәрә алараг, белә нәтиҹәјә ҝәлмәк олар ки, Мүгәддәс Китаб канону еркән мәрһәләдә мүгәддәс руһун рәһбәрлији илә тәртиб олунмушдур. Ерамызын икинҹи әсринин сонларындан етибарән, бәзи јазычылар Мүгәддәс Китаба дахил олан китабларын каноник олдуғуна даир шәрһләр вермәјә башладылар. Лакин бу јазычылар канону тәртиб етмәмишди; онлар садәҹә олараг мүгәддәс руһун рәһбәрлији алтында олан инсанларын васитәсилә Аллаһын тәсдиг етдији китабларын доғрулуғуна шаһидлик етмишдиләр.

Һәмчинин гәдим әлјазмалар да бу ҝүн һамы тәрәфиндән гәбул олунан канонун леһинә инандырыҹы сүбутлар тәгдим едир. Јунанҹа Мүгәддәс Јазыларын орижинал дилдә 5 000-дән чох әлјазмасы вар. Онларын бәзиләри ерамызын икинҹи вә үчүнҹү әсринә аиддир. Апокрифик јох, мәһз бу јазылар ерамызын илк әсрләриндә нүфузлу мәнбә һесаб олунур, буна ҝөрә дә үзү көчүрүләрәк јајылырды.

Лакин бу китабларын канониклијинә ән ҝүҹлү сүбут онларын өзүндә јерләшән дәлилләрдир. Каноник јазылар Мүгәддәс Јазыларын диҝәр китабларында олан ‘сәһиһ сөзләрә’ ујғундур (2 Тимотејә 1:13). Онлар охуҹулары һәм Јеһованы севмәјә, она хидмәт вә ибадәт етмәјә тәшвиг едир, һәм дә мөвһуматлардан, ҹинләрә вә хилгәтә ибадәт етмәкдән чәкиндирир. Орада тарихи бахымдан дәгиг мәлуматлар вә јеринә јетән пејғәмбәрликләр јерләшир. Үстәлик, онлар охуҹуну инсанлары севмәјә сәсләјир. Бәли, Јунанҹа Мүгәддәс Јазыларын бу ҹүр сәҹијјәви хүсусијјәтләри вардыр. Бәс ејни сөзләри апокрифик јазылар һаггында да демәк олармы?

Апокрифик јазылары фәргләндирән ҹәһәтләр

Апокрифик јазылар каноник јазылардан көклү шәкилдә фәргләнир. Онлар каноник јазылардан хејли сонра, ерамызын тәхминән икинҹи әсринин орталарындан башлајараг јазылмышдыр. Һәмин китабларда Иса вә мәсиһчилик һаггында дејиләнләр илһамланмыш Мүгәддәс Јазылара ујғун ҝәлмир.

Мәсәлән, Томанын апокрифик мүждәсиндә Исаја бир нечә гәрибә фикир шамил едилир. Ҝуја Мәрјәмин сәмави Падшаһлыға дахил олмасы үчүн Иса ону кишијә чевирәҹәјини дејир. «Томанын Мүждәси»ндә Иса гәсдән башга ушағын өлүмүнә баис олан алчаг бир ушаг кими тәсвир олунур. Апокрифик китаблар олан «Павелин ишләри» вә «Петерин ишләри»ндә ҹинси әлагәдән тамамилә узаг дурмағын ваҹиблији вурғуланыр вә һәвариләр гадынлары өз әрләриндән ајрылмаға тәшвиг едирләр. «Јәһуданын Мүждәси»ндә Иса гидаја ҝөрә Аллаһа шүкүр едән шаҝирдләринә ҝүлүр. Бу ҹүр фикирләр каноник китабларда јазыланлара тамамилә зидд ҝедир (Марк 14:22; 1 Коринфлиләрә 7:3—5; Галатијалылара 3:28; Ибраниләрә 7:26).

Апокрифик јазыларын чоху Јараданын, Јеһованын јахшы Аллаһ олдуғуна инанмајан гностикләрин етигадларыны әкс етдирир. Онларын фикринҹә, дирилмә һәрфи мәнада баша дүшүлмәмәлидир, бүтүн физики ҹисимләр шәрдир, никаһын вә төрәмәнин баниси исә Шејтан олуб.

Бир чох апокрифик китаблары јанлыш олараг Мүгәддәс Китаб персонажларынын адына чыхарырлар. Бәлкә, кимләрсә мәкрли нијјәтлә дилбир олуб бу китаблары Мүгәддәс Јазылардан чыхарыблар? Апокрифик китаблар үзрә мүтәхәссис олан Р. Ҹејмс белә дејир: «Киминсә онлары Әһди-Ҹәдиддән чыхармасына еһтијаҹ јохдур, онлар өзләри өзләрини орадан чыхармышлар».

Мүгәддәс Китаб јазычыларынын дөнүклүк барәдә хәбәрдарлығы

Каноник јазыларда мәсиһчи јығынҹағына позуҹу тәсир ҝөстәрәҹәк дөнүклүјүн гачылмаз олдуғуна даир чохсајлы хәбәрдарлыглар јерләшир. Әслиндә, бу дөнүклүк артыг биринҹи әсрдә баш галдырмаға башламышды. Лакин һәвариләр онун јајылмасынын гаршысыны алырдылар (Һәвариләрин ишләри 20:30; 2 Салониклиләрә 2:3, 6, 7; 1 Тимотејә 4:1—3; 2 Петер 2:1; 1 Јәһја 2:18, 19; 4:1—3). Белә хәбәрдарлыглар һәвариләрин өлүмүндән сонра мејдана чыхан вә Исанын тәлимләринә зидд ҝедән јазылары ифша едир.

Ола билсин, бу јазылар чохдан јазылыб, елә бу сәбәбдән дә бәзи тарихчиләр вә алимләр үчүн олдугҹа дәјәрлидир. Амма ҝәлин бир аз дүшүнәк: әҝәр алимләр бу ҝүн чап олунан деди-году журналларындан, радикал дини ҹәрәјанларын нәшрләриндән мәнтиги дајағы олмајан мәлуматлары бир јерә топлајыб, зирзәмидә сахласајдылар, вахт кечдикдән сонра һәмин јазылар мөтәбәр вә етибарлы олардымы? 1 700 ил кечдикдән сонра һәмин вәрәгләрдәки јалан вә ҹәфәнҝијатлар садәҹә гәдими олдуғуна ҝөрә һәгигәтә чевриләрдими?

Сөзсүз ки, јох! Ејни сөзләри Исанын Мәҹдәлли Мәрјәмлә аилә гурмасы вә диҝәр ағласығмаз фикирләрин јер алдығы апокрифик китаблар һаггында да демәк олар. Әлимиздә етибарлы мәнбәләр олдуғу һалда, ахы нә үчүн бу ҹүр мөтәбәр олмајан мәнбәләрә инанаг? Аллаһын Өз Оғлу һаггында билмәјимизи истәдији һәр бир шеј Мүгәддәс Китабда — етибар едә биләҹәјимиз мәнбәдә јазылыб.

[Һашијә]

[26-ҹы сәһифәдәки шәкил]

(Мәтнә нәшрин өзүндә бахын)

б. е. ә. 2 б. е. 33 41 98 130 300

[Иҹазә илә]

Kenneth Garrett/National Geographic Image Collection

[28-ҹи сәһифәдәки шәкил]

Һәвари Павелин мөҹүзәләр ҝөстәрмәси, һәтта өлүләри дирилтмәси Аллаһын руһунун она дајаг олдуғуна вә јазыларына илһам вердијинә ҝүҹлү сүбут иди